Ekonomik Kriz Dönemlerinde Ailelerin Karşılaştığı Sorunlar* Banu Kavaklı Birdal, Proje Ekibi, Kemerburgaz Üniversitesi Işık Aytaç, Proje Yürütücüsü, Boğaziçi Üniversitesi Bruce Rankin, Proje Yürütücüsü, Koç Üniversitesi *Bu proje Boğaziçi Üniversitesi Rektörlüğü AR-GE Fonu, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu DPT2010k120670 ve BAP09B801P fonları ile desteklenmektedir. Saha çalışması için Yönelim Araştırma Şirketi’ne, tablolar için Arda İbikoğlu’na teşekkür ederiz.

Ekonomik Kriz Dönemlerinde Ailelerin Karşılaştığı Sorunlar Bu çalışmanın amacı ekonomik krizin sosyal ve psikolojik etkilerini birey, aile, hane, ve mahalle seviyelerinde incelemektir. İş kaybı, uzun süreli işsizlik, işini kaybetme korkusu, yeteneklerinin altında bir işte çalışma gibi ekonomik etkenlerin fiziksel ve ruhsal sağlığı, stresi, evlilik ilişkilerini, aile içinde bireyler arası ilişkileri nasıl etkilediği gibi sorular çalışmanın merkezinde yer alıyor. Ekonomik koşulların yarattığı sorunlarla baş etme yöntemleri araştırmanın diğer odaklarından birini oluşturuyor. Krizin aslen finans sektörünü etkilediği ve Türkiye halkı üstünde olumsuz ve yıkıcı bir etkisi olmadığı gibi söylemler sıkça dillendirilmiş olsa da ekonomik zorlukların aileler üstündeki etkileri 2001 krizi sonrasında yaptığımız araştırma ile belgelenmişti.

Bu etkiler arasında öne çıkanlar stres, duygusal sıkıntılar, sağlık problemleri ve evlilikte yaşanan sorunlar olarak özetlenebilir (Aytaç, Rankin and Kavaklı Birdal 2012; Aytaç and Rankin 2009,2008 ). 2008 yılında küresel olarak etkilerini göstermeye başlayan ekonomik kriz aynı yılın sonbaharından beri de Türkiye gündemini ve sosyal yaşamını etkilemekte.

Şekil 1. Mevsim etkilerinden arındırılmış işsizlik oranı 2005-2010 (%) Kaynak: TÜİK Haber Bülteni Hanehalkı İşgücü Araştırması 2011

Kriz gündelik konuşmalarda, resmi açıklamalarda ve medyada sıkça gündeme gelse de yaşanan süreci birey, aile ve mahalleleri merkezine koyarak bilimsel olarak ele alan, çözüm ve sosyal politika önerileri üreten çalışmalar aynı derecede yaygın değil. Kriz sebebiyle pek çok kişi işini kaybederken işlerini koruyan nispeten şanslı kesim ise ücret kesintisi, sosyal güvencelerinde gerileme, çalışma saatlerinde değişiklik gibi olumsuzlukları yaşamak durumunda kaldı. Krizin ülke ekonomilerini ve çeşitli sosyal grupları ne şekilde etkileyeceği her bir ülkenin ekonomik ve kurumsal yapısına ve politika yapıcıların tercihlerine göre değişir.

Ancak, toplumun belirli kesimleri krizin olumsuz etkilerine karşı özellikle hassastır. Sınıf ve statüye dayalı var olan sosyal eşitsizlik yapılarının –toplumsal cinsiyet, yaş, eğitim düzeyi, din, etnik köken ve meslek gibi- ekonomik krizle beraber daha da derinleşmektedir (Rankin 2011). Ekonomik krizin etkilerini sektör-spesifik veya temsil gücü yüksek olmayan gruplarla yapılmış çalışmalarla açıklamanın özellikle sosyal politika üretme konusunda yetersiz kalacağını farkettik. Kriz araştırmamızı 2011 ve 2012 yıllarında gerçekleştirilecek iki ayrı saha çalışması üstünden boylamsal olarak planladık. Böylelikle ekonomik krizin toplum üstündeki hem kısa hem de uzun vadeli etkilerini görmek mümkün olacağı gibi krize verilen tepkiler ve baş etme yöntemlerinin ne şekilde değiştiğini de incelenebilecek.

Araştırma Yöntemi ve Örneklem Hanehalkı Alan Araştırmasının evreni nüfusu 20.000’in üzerinde olan kentlerde yaşayan hanehalkı mensuplarıdır. Bu araştırmanın ana kitlesi, Kentlerde oturan en az iki yıldır evli olan ya da birlikte yaşayan çiftlerle; varsa, onların 8 – 17 yaşlarındaki çocuklarıdır. Hanehalkı Alan Araştırmasında 1100 haneye gidilmiştir. 1100 hanede, evin kadınına, evin erkeğine, varsa, evin 8-17 yaş aralığındaki çocuklarından birine anket uygulanmıştır.

Saha çalışması Bu çerçevede 1100 hanede toplam 2652 anket gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmanın anketleri 15 Nisan – 19 Temmuz 2011 tarihleri arasında, deneklerle yapılan yüzyüze görüşmelerde, anketörler tarafından uygulanmıştır. Hanehalkı görüşmelerine ek olarak örneklem için seçilen 109 mahallenin muhtarlarına da anket uygulanmıştır.

Örneklem 1100 hanenin belirlenmesi için çok aşamalı örnekleme yapılmıştır. İlk aşamada kentler metropoller, büyük kentler ve küçük kentler olarak üç tabakaya ayrılmıştır. Kent türlerinin nüfuslarına göre tanımı ile 1100 hanenin kent tabakalarına dağılımları şöyledir: KENT TÜRÜ NÜFUSU HANE SAYISI Metropoller 1.000.000 ve daha fazla 590 Büyük Kentler 100.000 – 999.999 320 Küçük kentler 20.000 – 99.999 190 TOPLAM 1100

1. Aşama: Mahalleler Sistematik örnekleme ile, kentlerde anket yapılacak haneler mahallelere dağıtılmıştır. Bu aşamada mahalle bazında en güvenilir veri seti konumunda olan YSK’nın mahalle seçmen sayıları kullanılmıştır. Mahalle düzeyinde nüfus verileri olmadığı için YSK’nın sayıları esas alınmıştır.

2. Aşama: Sokaklar Bu aşamada mahallede anket yapılacak sokak seçilmiştir.   Bir mahallede sokak seçmek için, mahalledeki sokakları gösteren Maliye Bakanlığı Gelirler İdaresi Başkanlığı’nın “2010 Yılı Asgari Ölçüde Arsa ve Arazi Metrekare Birim Değerleri” listesinden yararlanılmıştır.

3. Aşama: Haneler İlk sokağa gidildiğinde anketör, sokaktaki bina sayısına göre düzenlenmiş, tesadüfi sayılar tablosundan başlama noktasını tespit etmiştir. Asıl sokağında sayıyı tamamlayamadığında verilen 1. yedeğe, orada da tamamlayamaz ise 2., 3. ve 4. yedeğe giderek mahalle için verilen 10 hane ziyareti sayısını tamamlamıştır.  

ÖRNEKLEMİN KENTLERE DAĞILIMI HANE SAYISI İstanbul 300 Diğer metropoller Ankara 80 Bursa 110 Konya 70 Gaziantep 30 KENT HANE SAYISI Küçük kentler Çanakkale 30 Milas (Muğla) Kadirli (Osmaniye) 40 Ilgın (Konya) Nizip (Gaziantep Kâhta (Adıyaman) 20 TOPLAM 1100 Büyük kentler Sakarya 30 Çorlu (Tekirdağ) Turgutlu (Manisa) Antalya 50 Mersin Çorum Malatya 40 Kızıltepe (Mardin)

Örneklem Bu yolla elde edilen örneklem kentsel Türkiye’yi temsil kapasitesi bulunan alan olasılık örneklemesidir.

Tablo 1. Sosyo-demografik özelliklerine göre işgücüne dahil erkeklerin ekonomik sıkıntısı (Ortalama değerler) * İş kaybı (16%) İşsizlik süresi** (11.1 ay) Gelir azalması (52%) Eğitim % Ay İlkokul terk 16 15 64 İlkokul 21 11,3 62 Ortaokul 17 11,4 57 Lise 11 9 42 Üniversite 10 7,8 30 N 925 232 923 *2011 de çalışan veya 2011 de çalışmadığı halde 2009 veya 2010 da çalışanlar arasından hesaplanmıştır. ** İşsizlik süresi son iki buçuk sene içinde işini kaybettiğini beyan eden kişilere göre hesaplanmıştır.

Tablo 2. Sosyo-demografik özelliklerine göre işgücüne dahil erkeklerin ekonomik sıkıntısı (Ortalama değerler) * İş kaybı (16%) İşsizlik süresi** (11.1 ay) Gelir azalması (52%) Yaş % Ay 18-29 15ns 8 52ns 30-39 14 10 48 40-49 2 11,7 57 50 ve üstü 15 13,6 N 925 232 923 *2011 de çalışan veya 2011 de çalışmadığı halde 2009 veya 2010 da çalışanlar arasından hesaplanmıştır. ** İşsizlik süresi son iki buçuk sene içinde işini kaybettiğini beyan eden kişilere göre hesaplanmıştır. ns p<.05 seviyesinde gruplar arasında istatistiki olarak belirgin bir fark yoktur.

Tablo 3. Sosyo-demografik özelliklerine göre işgücüne dahil erkeklerin ekonomik sıkıntısı (Ortalama değerler) * İş kaybı (16%) İşsizlik süresi** (11.1 ay) Gelir azalması (52%) Kürtçe Konuşma % Ay Hayır 16ns 10,5 5ns Evet 14 12,9 59 N 925 232 923 *2011 de çalışan veya 2011 de çalışmadığı halde 2009 veya 2010 da çalışanlar arasından hesaplanmıştır. ** İşsizlik süresi son iki buçuk sene içinde işini kaybettiğini beyan eden kişilere göre hesaplanmıştır. ns p<.05 seviyesinde gruplar arasında istatistiki olarak belirgin bir fark yoktur.

Kadın (n=182) Erkek (n=929) İş kaybı 17,7 71,9 16,1 82,3 Gelir düşmesi Tablo 4. Kriz sonrası dönemde işgücüne dahil olanların ekonomik sıkıntısı (cinsiyete göre) * Kadın (n=182) Erkek (n=929) % Evet Krize bağlı İş kaybı 17,7 71,9 16,1 82,3 Gelir düşmesi 57,2 82,1 51,5 84,5 *2011 de çalışan veya 2011 de çalışmadığı halde 2009 veya 2010 da çalışanlar arasından hesaplanmıştır.

Tablo 5. Ay Sonlarında Hanenin Maddi Durumu, Kriz Öncesi ve Sonrası Ay sonlarında hanenizin maddi durumu nasıldı? Kriz öncesi (%) Son iki buçuk yılda 1. Evin zorunlu masraflarını karşıladıktan sonra bir miktar para kalıyordu. 29.8 18.3 2. Sadece evin zorunlu masrafları karşılanabiliyordu. 54.2 56.1 3. Evin zorunlu masrafları bile karşılanamıyordu. 14.8 24.4 N = 1100 Hane

2001 Krizi (N=1201) 2008 Krizi (N=1100) Krize bağlı 2008 krizi İŞGÜCÜ PİYASASI YÖNTEMLERİ 1’den fazla işte çalışma (evin erkeği) 6,9 12,1 79,8 Çalışmaya başlama (evin erkeği) 4 9,3 72 1’den fazla işte çalışma (evin kadını) 0,5 7,2 61,5 Çalışmaya başlama (evin kadını) 3,2 25,4 72,1 Çocuğun çalışmaya başlaması* 3,9 88,6 Çocuğun ev işi yapması* 55,6 * 8-17 yaş aralığında çocuğu bulunan aile sayısı 453’tür.

2001 Krizi (N=1201) 2008 Krizi (N=1100) Krize bağlı 2008 krizi AİLE YAPISINDA DEĞİŞİKLİK Daha ucuz eve taşınma 12,8 13,3 71,3 Akrabalarının yanında yaşama 3 76,1 Akrabaların yanına taşınması 2,4 3,4 60 İş aramak için evden ayrılma 5,3 6,1 73,3 Çocuk sahibi olmayı erteleme 14 8,1 68,7

2001 Krizi (N=1201) 2008 Krizi (N=1100) Krize bağlı 2008 krizi TÜKETİM VE HAYAT TARZI DEĞİŞİKLİKLERİ Tatili azaltmak 36,3 48,3 79,8 Akraba ziyaretlerini azaltmak 52,5 39,4 82,2 Yeni kıyafet tüketimini kısmak 76,2 57,6 80,3 Daha ucuz gıda maddeleri kullanmak 66,1 52,8 82 Daha az et tüketmek 68,3 58,9 Daha ucuz temizlik malzemesi kullanmak 52,6 Dışarıda yemek, sinema gibi faaliyetleri kısmak 24,3 40,3 81,2 Ulaşım masraflarını kısmak - 42,6 83,6

2001 Krizi (N=1201) 2008 Krizi (N=1100) Krize bağlı 2008 krizi FİNANSAL YÖNTEMLER Geçim masrafları için varlıklarını elden çıkarmak 31,1 22,5 - Arabasını satmak veya daha düşük modelle değiştirmek 13,7 16,2 78,7 Borç almak 30,7 23,2 69,1

2001 Krizi (N=1201) 2008 Krizi (N=1100) Krize bağlı 2008 krizi YARDIMLAŞMA ve DESTEK Akraba ve arkadaşlardan maddi destek almak 42,7 24,5 69,6 Akraba ve arkadaşlardan başka türlü destek almak 13,7 8,1 79,8

Sonuç Türkiye’de sosyal güvenlik ağlarının yetersizliği sebebiyle krizin etkileri daha da ağır hissedilmiştir. Sosyal yardımlaşma sisteminin ihtiyaç içinde ve işsiz kişilere sağladığı destek batılı ülke standartlarının gerisinde kalmaktadır. Türkiye’de kadın istihdamının düşüklüğü, özellikle de formel sektörde, güvenceli işlerde çalışan kadın sayısının azlığı ve ailelerin erkek maaşına bağlı olarak geçindikleri düşünüldüğünde erkeklerin iş kaybı ve uzayan işsizlik dönemleri yeterli sosyal korumanın olmadığı bir ortamda aileleri çok daha olumsuz etkilemektedir.

Referanslar Aytaç, Işık , Bruce Rankin and Banu Kavaklı Birdal. 2012. “ Economic Distress and Perceived Stress: The Impact of the 2001 Economic Crisis in Turkey. ” American Sociological Association Annual Meetings, Denver, CO. Aytaç, Işık ve Bruce Rankin. 2009. “Economic Crises and Marital Problems in Turkey: A Test of the Family Stress Model.” Journal of Marriage and the Family, 71, no. 3 (2009): 756-67. Aytaç, Işık ve Bruce Rankin. 2008. “Unemployment, Economic Strain, and Family Distress: The Impact of the 2001 Economic Crisis.” New Perspectives on Turkey, no. 38 (2008): 181-203. Rankin, Bruce. 2011. “Economic Crises and the Social Structuring of Economic Hardship: The Impact of the 2001 Turkish Crisis.” New Perspectives on Turkey, no. 44 (2011): 5-34.