Havza Amenajmanında Planlama Esasları Havza nedir? Planlama süreci, kapsamı ve aşamaları Ormanın su üretimi açısından önemi Uygulama örnekleri Uygulamada yapılan hatalar Araş. Gör. İbrahim YURTSEVEN İ.Ü. Orman Fakültesi Havza Yönetimi Anabilim Dalı

havza ‘Üzerine düşen yağış sularını belirli bir akarsu kesitine gönderen ve bir su ayrım çizgisiyle ayrılan alan hidrolojik ve topografik bir ünitedir.

havza havza havza havza Akış yönü havza nehir nehrin yan kolları

Bu noktalarda akışın yönünün değiştiği görülmektedir Alanın drenaj haritası

Havzanın su ayrım çizgisi Bu çizgi havza sınırlarını göstermektedir.

Havzanın çıkış noktası Ana kol Havzanın çıkış noktası havza

Havzadaki yerleşim alanları

Havzadaki yerleşim alanları Yerleşim alanları genellikle havzanın alt kısımlarında bulunmaktadır.Bu alanlar yukarı havzada yapılan tüm eylemleden etkilenmektedir. Örneğin bu alandaki su kalitesi ve miktarı yukarı havza eylemlerinden etkilenmektedir.

Eşyükselti eğrileri Havzanın eş yükselti eğrilerinden oluşmuş bir haritası havza planlamacısı için çok önemli bir altlık görevi görür.

Havza Amenajmanı Planlaması Planlama Süreci Sorunlar Amaçlar Kısıtlamalar Teknikler Havza Amenajmanı Planlaması Organizasyon Analiz Entegrasyon

Planlama aşamaları Envanter Sorunları tanımlama, amaç ve strateji gelistirme Stratejiler için seçenekler ortaya koyma Seçenekleri sıralandırma veya önceliklendirme Seçeneklerin etkilerini belirleme

Planlama aşamalarına geçmeden önce havzaya önem ve değer kazandırdığı düşünülen özelliği yani değeri belirlenmelidir. Örneğin havza içerisinde Ramsar sözleşmesi kapsamındaki Önemli Kuş Alanı niteliği taşıyan bir sulak alan var olabilir. Planlamanın her aşamasında bu değerin dikkate alınması gerekmektedir.

Veri toplama, Ana sorunları ortaya koyacak veriler için uzun süreli ve devam eden; buna karşın özel sorunları çözmek için tek veya belirli aralıklarla veri toplanmalıdır. Toplanacak verilerin niteliği, hassasiyeti ve önemi arazi kullanma yoğunluğuna bağlı olarak değişir. Veri toplama toplamada ve izlemede en önemli sorunlardan biri çoğu yerde ölçme ve izleme sisteminin bulunmamasıdır.

Sorunları tanımlama, Planlama bazı durumlarda sorunu önlemeye çalışırken, bazı planlar var olan sorunu azaltmak veya yok etmek amacıyla yapılır. Havzada su yetersizliği, taşkın, enerji yetersizliği, gıda yetersizliği, düşük içme suyu kalitesi gibi sorunların biri veya birkaçı bulunabilir. Amaçlar, Sorunlara bağlı olarak havzadaki yararlanma durumuna göre bir veya birden fazla olabilir. Amaçlara örnek olarak, yerel halkın gelir seviyesinin yükseltilmesi, biyolojik çeşitliliğin korunması, yüksek kalitede su üretimi, ekolojik tarımın ve olta balıkçılığının teşviki vb. Amaçların yanında bu amaca ulaşmadaki risklerin de belirlenmesi gerekmektedir. Örneğin: Endemik bitki örtüsünün yok olması, taban suyu kirliliği, taşkın ve sel olaylarındaki artış vb.

Seçeneklerin değerlendirilmesi, Bazı ekonomik kriterlerden yararlanılır Net şimdiki değer (NŞD): Paranın zaman değeri dikkate alınarak girdi ve çıktı değerlerinin başlangıç yılına getirilmesi için kullanılır.Yani faiz oranıdır. Burada Ft ve Mt t yılındaki fayda ve masrafları, r iskonto oranını göstermektedir. Ekonomik dönüş oranı (EDO): Fayda ve masrafların NŞD’sini birbirine eşit yapan iskonto oranıdır. Saptanan EDO projenin finansmanı için kullanılacak faiz oranından büyük ise proje kabul edilir.

Fayda / Masraf oranı (F/M): Şimdiki fayda değerinin şimdiki masraf değerine oranı olup 1 den büyükse seçenek kabul edilebilir. Burada kullanılan üç ayrı ölçü değeri arasında şu ilişkiler vardır: EDO iskonto oranına eşitse, Şimdiki fayda değeri = Şimdiki masraf değeri dir. Bu da, yazılabilir.

Planlama kapsamı Yapılan tüm etkinlikler topluma yarar sağlamak amacıyla yapılır. Planlama kapsamındaki öğeler bütünü Etkiler sonucu meydana gelen ekonomik değişimler Uygulamayla ilgili fiziksel etkiler ve çevresel değişimler Uygulama girdileri ve masrafları

Seçeneklerin değerlendirilmesi ve projelerin yapılabilirliği

Projelerin sonuçlarının değerlendirilmesi Planlamadaki etki ve faydalar bir havzaya uygulanan proje sonucunda görülen değişimler ve farklardır. Örneğin verimlilikte artış yada sedimantasyonda azalış denildiğinde, projenin uygulanması ve uygulanmaması halinde görülen verimlilik veya sedimantasyon farkı anlamına gelir.

Herhangi bir durumda proje uygulanırken bile verimlilik hala düşüyorsa ve ancak bu düşüş, projesiz durumdakinden daha yavaşsa bu bir faydayı gösterir.

Bu projenin faydası GBCE alanıdır. Verimlilik artar ve yüksek bir düzeyde devam eder (BC) Zaman geçtikçe yapısal ve bitkisel önlemler işe yarar Başlangıçta verimlilik projesiz koşuldakinin de altına düşmektedir Yapısal ve bitkisel önlemlerin uygulandığı yerlerde üretim geçici olarak azalır. Tarımsal faaliyetler durdurulur Planlanması düşünülen havza ciddi ölçüde tahribe uğramıştır.

Bu projenin faydası ABC alanıdır. Düşüş eskisine oranla daha az bir oranda gerçekleşmektedir. Proje uygulanmasına rağmen düşme devam edecektir. Kapasite azalma oranı daha da düşer ve sabit bir durum alır Yapısal ve bitkisel önlemlerin etkili olmaya başlar Baraj kapasitesindeki azalma oranı düşmüştür Yapısal ve bitkisel önlemler alınmıştır Bu nedenle havza amenajmanı etkinliği uygulamaya karar verilmiştir İstanbul’daki Sazlıdere barajının sedimentasyona uğradığı tespit edilmiştir

Örnek çalışma 1: Sorun: Sanayi ve kentleşmenin artmaya başladığı bir havzada ağaçlandırma çalışması yapılacaktır. Alan iğne yapraklılarla mı yoksa yapraklı türlerle mi ağaçlandırılmalıdır? Amaç: Kentlerde yaşayan insanların kaliteli içme suyu gereksiniminin devamlılığını sağlamak. Değer: Şehirde yaşayan insanlar kaliteli içme sularıyla övünmektedir. Kısıtlama: Kısıtlama yoktur. Erozyon potansiyeli yoktur. Ağaç türü seçiminde yetişme ortamı karakteristikleri bakımından iğne ve yapraklı türlerin her ikisi için de uygundur.

Hangisi tercih edilmeli?

Geniş yapraklı türler tercih edilmelidir. Çünkü, Aslında geniş yapraklı türlerin yaprak yüzeyleri fazla gibi görülse de birim alandaki toplam yaprak yüzeyi iğne yapraklı türlerde daha fazladır. Havadaki kirleticilerin tutunma yüzeyleri de iğne yapraklı türlerde daha fazla olmaktadır. Ayrıca iğne yapraklı türlerin reçine, tanen gibi kimyasallar da kirleticilerin tutunmasını kolaylaştırmaktadır.

Örnek çalışma 2: Sorun: Yarı kurak bir bölgede yapılan havza planında AMAÇ kapsamında uygulanacak teknik yaklaşım tipi: Amaç: Aşağı havza kısmındaki yerleşim alanlarında su miktarı ve kalitesini artırmak Değer: Havza 1. sınıf tarım arazilerinden oluşmakta. Kısıtlama: Arazi engebeli ve yeterli yağış almıyor.

Öncelikle havzadaki dereler tespit edildi

Havza sınırları çizildi

Havzada eşyükselti eğrileri belirlendi.

Havzada baraj yapımı verimli tarım arazilerini sular altında bırakacağı için bunun yerine su depolama havuzları yapıldı

Yerleşim alanındaki su miktarını artırmak amacıyla alanda belirli bir oranda aralama kesimleri yapıldı

Tarım arazileri için sulama kanalları inşa edildi

Gelen sedimentin tutulması ve fazla eğim kırılarak denge eğimine ulaşılması için kontrol barajları yapıldı.

Eğim derecesi yüksek yani erozyon tehlikesi bulanan kısımlarda kontur setleri yapıldı

Seki teraslar inşa edildi ve bu kısımlarda pirinç gibi bitkilerin yetişmesi sağlandı

Alandaki kritik noktalara sediment / silt tuzakları açıldı.

Alanda Agroforestry (tarımsal ormancılık) uygulandı.