NEY PERDE ŞABLONU İYİLEŞTİRME YÖNTEMİ Hazırlayan ve Sunan: Mehmet YEKTAY

NEY PERDE ŞABLONU İYİLEŞTİRME YÖNTEMİ GİRİŞ: Ney, Türk Müziğinin temel sazlarından biridir. Dokuz boğumlu bir kargıdan yapılır. Başpare denilen bir ağızlık eklenir ve buradan üflenir. Çeşitli notaların çıkarılması için perde delikleri uygun pozisyonlarla açılıp kapatılır, baş yana eğilir veya doğrultulur, nefes kuvvetli veya hafif üflenir. Altı tane önde, bir tane de arkada olmak üzere yedi tane perde deliği vardır.

Ney yapımı, kargının yetiştiği sazlıktan toplan­masından başlar Ney yapımı, kargının yetiştiği sazlıktan toplan­masından başlar. Hasadı yapan çapın ve boğum yerleşiminin talebe uygun olup olmadığını denetler. Bu aşamada istenen neye göre bir boğum şablonu kullanılır diyebiliriz. Ney yapımcısı ise kargıları teslim alırken boğumların uygun­luğunu ve yapılması planlanan neye ait perdelerin yerleştirilebilirliğini kontrol eder. Bu aşamada da bir boğum ve yaklaşık perde şablonu kullanılmış olur. Kurutma, yaklaşık boya getirme, iç açkıyı tamamlama ve nihayet istenen rast sesini elde etmeden sonra perde açılmasına sıra gelir. Burada konu edilen perde şablonu, perde açılırken kullanılan şablondur.

Perde açma şablonu olarak eldeki kargının boyuna eşit ve sesi beğenilen mevcut bir ney veya boyu denk gelen işaretlenmiş bir çıta kullanıla­bildiği gibi hesap yoluyla da ilk açılacak perde deliklerinin yeri tespit edilebilir. Emniyetli tarafta kalabilmek için önce 6 mm çapında delik açılmakta, akordu akort aletiyle kontrol edilerek ve gerekirse merkezi kaydırılmak suretiyle 8-9 mm'ye genişletilmektedir. Hesap yöntemi kısaca şöyle özetlenebilir: Rast sesi elde edildikten sonra başpare yüksek­liği de dahil olmak üzere toplam boy ölçülür ve bu sayı 26'ya bölünür. Bir birimin uzunluğu elde edilir.

Birimin hesaplarda kullanılması, yukarıda anılan ney veya çıta şeklindeki şablonların boylarının eldeki kargıya uygun olması şartını ortadan kaldırır. Klasik açkıda perdelerin sıralanışı, alt uçtan yukarıya doğru: 4+1+1+2+1+1+3+13=26 birim şeklindedir. Katkılarından dolayı saygıyla andığımız neyzen ve ney yapımcısı İhsan TÜR, açkıda bir kaydırma metodu önermiştir: 1) Musiki Mecmuası, Eylül 1985, no. 410, s.4-5; 2) Musiki Mecmuası, Aralık 1985, no. 411, s.14- 15.

İhsan TÜR'ün önerdiği şablon birim cinsinden ve yaklaşık olarak: 3,6+1,03+1,03+1,8+1,29+1,03+3,09+13,13=26 şeklinde özetlenebilir. Bu çalışmada yukarıdaki sonuçların irdelenmesi yapılmayacaktır. Bu çalışmada hesap ve ölçümler yapma yoluyla klasik açkıdan başlayarak veya eldeki bir şablondan başlayarak ölçümlerin hassasiyet sınırları içinde daha (en) iyi şablon elde edilmesi anlatılacaktır. Bu konuda hazırlanmış hesap tablosu açıklanacaktır.

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ : Yukarıdaki sayısal örnekte klasik açkıya sahip bir mansur ney üzerinde ölçüm yapılmış ve hesap yoluyla yeni bir şablon türetilmiştir. Burada elde edilen şablonu mutlak bir şablon olarak kabul etmemek gerekir zira aşağıda açıklanacak en iyi deney şartlarının gerçekleştiğini kesin olarak söyleyemeyiz. Hesaplarda düz ve açık boru denklemleri kullanıldığı için kargının yukarıdaki doğal konik­liğinden daha fazla konik olmaması gerekir. Perdeler tam çapta (8-9-9,5mm) açılmış olsa bile çapak veya pürüzlerin alınmasından öteye akort amaçlı müdahale yapılmamış olması gerek­mektedir.

Elde edilen şablonun iyi netice vermesi için hem deney kargısının hem de uygulanacak kargıların iç açkıları aynı olmalıdır. Perdelerden çıkan seslerin tespiti esnasında üflemenin aynı kararda yapılmış olması lâzımdır. Bu işlemi en güzel yapacak olanlar tabii ki neyzenler veya ney imalatçılarıdır. Bu çalışmada “Görünmeyen Boy” kavramı ortaya atılmıştır. Hesaplarda bu parametrenin teorik ve düzeltilmiş boy ile birlikte belli bir perde için “aynı” olduğu kabul edilmiştir. Görünmeyen boyun, teorik boyun %10'u mertebesinde olması ve düzeltmenin “görünen” kısımda yapılması dolayısıyla bu kabul uygun gözükmektedir.

Bu çalışmada kullanılan model tam bir fiziki model değildir Bu çalışmada kullanılan model tam bir fiziki model değildir. Bir cins yakınsama işlemi uygulanmıştır. Yine de ölçümlerin hassasi­yetlerinin yüksek olması halinde tek bir geçişte sonuca ulaşılabilir. Osilasyon durumunda yani bir artı bir eksi yönde düzeltme çıkması halinde ya ölçüm hassasiyet sınırlarının zorlandığı veya tam bir yakınsamanın sağlandığı anlaşılmalıdır. Bu hesaplamalar, şablon kullanılsın veya kullanılmasın perde açarken küçük çapla başlayıp tam çapa geçerken yapılan kaydırmalara da uygulanabilir. Bu da tabii ki ayrı bir çalışma konusu olacaktır.