İktisat-3 Uluslararası İktisat Politikası Doç.Dr Oktay Kızılkaya

DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI Bir şirketin kurulu bulunduğu ülkenin sınırlarının ötesine yaymak üzere ana merkezinin dışındaki ülkelere üretim tesisi kurması veya mevcut üretim tesislerini satın alması bir dolaysız yabancı sermaye yatırımı (doğrudan yabancı sermaye yatırımı) olarak tanımlanır.

I. Yeni Tesis Yatırımı ve Varolan Tesislerin Satın Alınması Yabancı ülkelerde üretim tesisi kurabilmenin iki yolu vardır. 1.Sıfırdan başlayarak tamamen yeni bir fabrika ve ya sermaye tesisi kurmak. 2.Yabancı ülkedeki mevcut tesisi devralmak. (şirket birleşmeleri veya şirket satın alma yoluyla)

II. DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE VE PORTFÖY YATIRIMLARI Farkları 1. Dolaysız yatırımlarının ana özelliği yurtdışında yapılan veya satın alınan mevcut bir üretim tesisinin yönetiminin yabancı bir şirketin elinde ve denetiminde olmasıyken, porfolyo yatırımları hisse senedi sahibinin işletme yönetimi üzerinde ancak dolaylı bir hakkı vardır.

2. Portfolyo yatırımları bir şirketin hisse senetlerinin yabancılar tarafından satın alınmasıdır, dolaysız sermaye çoğunlukla sermaye ile beraber öteki faktörleri de içerir (maddi ve maddi olmayan kaynaklar). 3. Porfolyo yatırımları, dolaysız yatırımlara göre daha çok hareketli, değişken ve geçici niteliktedir.

4. Yatırımları yapanları kimlikleri birbirinden farklıdır 4. Yatırımları yapanları kimlikleri birbirinden farklıdır. Dolaysız yatırımlar ağırlıklı olarak çok uluslu şirketler tarafından yapılırken portfolyo yatırımları finansal kurumlar, kurumsal yatırımcılar ve ya doğrudan doğruya bireysel yatırımcılardır. 5. Mali krizlerle portfolyo fonlarının çıkışı arasında yakın bir ilişki söz konusudur (bu fonların hızlı bir şekilde ülkeyi terk edebilmesi).

III. FİRMALARIN DIŞA AÇILMAYA KARAR VERMELERİ Firmalar üç şekilde dış piyasalara açılabilirler: İhracat yoluyla dış piyasaya girme Doğrudan dış yatırım Lisans anlaşmaları

IV. DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARININ NEDENLERİ 1. Hammadde kaynakları (availability of raw materials) 2. Üretim faaliyetlerinde dikey ve ya yatay birleşme (integrating operations) 3. Aktarılmayan bilgilerin varlığı (non transferable knowledge) 4. Şirket ünvanının korunması (protecting reputaions) 5. Şirketin marka ve ya ünvanından yararlanmak istenmesi (exploiting reputations) 6. Şirket sırlarının korunması (protecting secrecy) 7. Ürünün yaşam dönemlerinde son aşamaya ulaşılmış olması (product life-cycle hypothesis)

8. Oligopolcü piyasa yapısı 9. İthalatçı ülkenin koyduğu tarife ve kotalardan kaçınma 10. Ulusal piyasalardaki yasal düzenlemelerden ve kısıtlamalardan kurtulma (avoiding regulations) 11. Firmanın müşterilerini izlemesi (symbiotic relationships) 12. Yatırımları uluslararası çeşitlendirme (diversify internationally)

V. Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımlarını Açıklayan Teoriler 1. Tekel Üstünlüğü Teorisi: Bu teoriye göre çokuluslu şirketin yerel şirketler karşısındaki üstünlüğünü nedeni, ona tekel gücü sağlayan etkenlerdir. 2. Oligopolcü Tepki Teorisi: Birkaç büyük firmanın egemen olduğu bir piyasaya firmaların birisinin kâr, fiyat, satış, yatırım, vs gibi kritik konularda aldıkları bir karara, diğer firmaların da benzer tepkide bulunması.

3. İçselleştirme Teorisi: Bir firmanın sahip olduğu özel bilgilerden tam olarak yararlanabilmesinin, yeni bilgilerin başkalarının eline geçerek üretimde kullanılmasının önlemenin en etkin yolu yolu, onu içselleştirmek yani lisans anlaşmaları yerine bu bilgilerin şirketin kendi üretiminde kullanılmasıdır. 4. OLI Modeli (Ownership, Location, Internalization): Bu teorik çerçeveye göre, yurtdışında yatırım yapacak işletmenin bu piyasalara girmeden önce kendisine rekabet üstünlüğü sağlayacak olan yöntemler, teknikler, bilgi ve beceriler (O), yatırım yapılacağı ülkenin konumu (L), şirketi piyasaya doğrudan girmesi (I) gibi faktörler, göz önünde bulundurması gerekir.

VI.DÜNYADA DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI

VII. ÖZEL BAZI DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI 1. Montaj Sanayi: Örnek: Ford, Renault gibi firmaların otomotivlerini Kocaeli’nde üretmesi. 2. Yap-İşlet-Devret Modeli Örnek: Elektrik santralleri, barajlar, hava alanları, metrolar ve bazı kara yolları. 3. Zorunlu Yeni Yatırım: Ülkeler arasında yapılan yatırımların karşılıklı garanti edilmesi.

VIII. EV SAHİBİ ÜLKELERİN YABANCI SERMAYEDEN KAZANÇ VE KAYIPLARI 1. Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımlarının Yararları 1.1 Ekonominin üretim kapasitesinin artması. 1.2 Üretim artışı ve istihdam yaratma 1.3 Yeni teknoloji ve yönetim bilgisi getirme 1.4 Döviz girişi sağlama 1.5 İhracatı arttırma. 1.6 İç tekelleri kırma, rekabet ve dinamizm yaratma. 1.7 Ölçek ekonomisi yaratma 1.8 Devlet hazinesine vergi geliri sağlama

2. Dolaysız Sermayenin Olumsuz Etkileri 2.1 Ekonomi üzerinde yabancı denetiminin artması. 2.2 Yerli irketler karşısında haksız rekabet üstünlüğü ve yerel ekonomide tekel kırma 2.3 Dış ticaret kısıtlamalarının aşılması 2.4 Yerli yatırımları azaltıcı etki 2.5 Döviz giderlerini arttırıcı etki 2.6 Kur dalgalanmalarına neden olma ve mali kriz ortamı oluşturma 2.7 İhracatı kısıtlama 2.8 Teknolojik bağımlılık 2.9 Ekonomik bütünlüğün bozulması ve işsizlik artışı 2.10 Şirket satınalmaları biçiminde gelen yabancı sermaye 2.11 Transfer fiyatlandırması

IX. ÇOK ULUSLU ŞİRKETLER Çok uluslu şirketler üretim faaliyetlerini küreselleştirmiş dev kuruluşlardır. Aynı anda birçok ülkede üretim yaparlar. Büyük bir sermaye ve teknoloji gücünü temsil ederler. Çeşitli uyrularda işçi, mühendis ve yönetici çalıştırırlar. Örnek: BP, Exxon Mobil, Total, Volksvagen, Carrefour, Fortis, Citi Group, Allianz, Toyota Motor, Conoco Philips, Ford Motor.

X. TÜRKİYE’DE DOLAYSIZ SERMAYE YATIRIMLARI

X. TÜRKİYE’DE DOLAYSIZ SERMAYE YATIRIMLARI Tarihçesi Osmanlı Döneminde kapitülâsyonlar. Cumhuriyet Döneminde bedellerini ödeyerek özel statülü yabancı şirketlerin millileştirilmesi. 1954 yılı «Yabancı Sermayeyi Teşvik Yasası». 1954 Yasasını daha liberal hale getirmek için 2003 tarihine «Doğrudan Yabancı Sermaye Kanunu» çıkarılmıştır. 1980 Sonrası Dönem: 24 Ocak 1980 Kararları. 1990 sonrasında KİT’lerin özelleştirilmesi ve bu yolla döviz girişlerini arttırmak istenmesi.

Türkiye’nin İmzaladığı YKTK (Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşmaları) Anlaşmalarının Yıllara Göre Artışı