5. Basamak: Özel eğitim hizmetleri için uygunluğa karar verme Özel eğitim hizmetleri için uygunluğa karar verme süreci, RAM aracılığı ile yapılan ayrıntılı değerlendirme süreci sonunda öğrencinin özel eğitim hizmetleri için uygun olup olmadığına karar verme sürecidir. Bu süreç sonunda öğrenci için 3 farklı yerleştirme kararı verilebilir. Hiç bir özel eğitim desteğine gerek kalmadan tekrar aynı sınıfta eğitim görmesi kararı. Kaynaştırma öğrencisi olarak genel eğitim sınıfında yani kendi sınıfında eğitim görmesi ve öğrenci için BEP hazırlanması kararı. Öğrencinin kendisiyle aynı engel grubundaki bireylerle birlikte özel eğitim okulunda/sınıfında hazırlanacak BEP doğrultusunda eğitimini sürdürmesi kararı. Öğrencinin özel eğitim okuluna yerleştirilmesi kararının, çok ağır derecede engelli öğrenciler için verilmesi beklenir. Günümüzde özel gereksinimli öğrencilerin en az kısıtlayıcı ortam ilkesine göre en üst düzeyde performans gösterecekleri ortamlara yerleştirilmeleri benimsenmektedir.

Bir sonraki bölümde işlenecektir. 6. Basamak: Bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlama 7. Basamak: Değerlendirme Bir sonraki bölümde işlenecektir.

1. BEP nedir? BEP, özel gereksinimli öğrencinin zihinsel, duygusal, sosyal, dil ve iletişim alanlarında yapabildiklerini dikkate alarak, kazandırılacak davranışların neler olduğu, bu davranışların nerede, nasıl, kimler tarafından, hangi yöntemlerle ve ne kadar sürede kazandırılacağını belirten, gerekli destek eğitim hizmetlerini içeren, içinde ailenin de yer aldığı bir ekip tarafından hazırlanan yazılı bir programdır. Özel eğitim hizmetleri için uygunluğuna karar verilen öğrenciler için yasal olarak hazırlanması zorundur. Çocuğun kendisine en uygun eğitimi aldığını gösteren, bir ekip tarafından hazırlanan plandır. Ekip: öğretmen, müdür, anne baba, rehber öğretmen, varsa branş öğretmenleri, özel eğitimci, diğer ilgili personel, anne baba, vb. Anne babanın BEP hazırlanması, çocuğun değerlendirilmesi, programın hazırlanması, uygulanması, değerlendirilmesi aşamalarında aktif katılımcı olması önemlidir.

2. BEP hangi öğrenciler için hazırlanır? BEP değerlendirme süreçlerinin basmaklarını oluşturan gönderme öncesi, gönderme ve ayrıntılı değerlendirme süreçleri sonucunda özel eğitim hizmetleri için uygunluğuna karar verilen yani özel eğitim hizmetlerinden yararlanması uygun görülen ve en az kısıtlayıcı ortam ilkesine göre yerleştirme kararı verilen özel gereksinimli öğrenciler için hazırlanır. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde yer alan ilgili maddeler (Tablo 1’e bakınız!)

Tablo 1: Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde Yer Alan İlgili Maddeler Eğitim Programları MADDE 68 (1) Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin devam ettiği okul ve kurumlarda Bakanlıkça hazırlanan genel ve mesleki eğitim programları ile özel eğitim okul, kurum ve sınıflarında içerikleri öğrencilerin özelliklerine göre hazırlanmış özel eğitim programları da uygulanır. Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı MADDE 69 (1) BEP, özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin gelişim özellikleri, eğitim performansları ve ihtiyaçları doğrultusunda hedeflenen amaçlara yönelik hazırlanan ve bu bireylere verilecek destek eğitim hizmetlerini de içeren özel eğitim programıdır. (2) BEP, a) Eğitim planında yer alan yıllık amaçlar ve öğrencinin takip ettiği eğitim programı/programları temel alınarak belirlenen kısa dönemli amaçlarını, b) Öğrencinin alacağı destek eğitim hizmetinin türü, süresi, sıklığı ve bu hizmetin kimler tarafından nasıl sağlanacağını, c) Öğretim ve değerlendirmede kullanılacak yöntem ve teknik, araç-gereç ve eğitim materyallerini, ç) Eğitim ortamına ilişkin düzenlemeleri, d) Davranış problemlerini önlemeye ya da azaltmaya yönelik tedbirler ile uygulanacak yöntem ve teknikleri, e) Öğrencinin kişisel bilgilerini içerir. (3) BEP, Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu ve BEP geliştirme biriminin iş birliğiyle hazırlanır. (4) BEP, öğrenci için hedeflenen amaçların gerçekleşme düzeyi doğrultusunda değerlendirilir. Birey için hazırlanacak yeni BEP te ve bireyin yönlendirilmesinde, BEP e ilişkin değerlendirmeler esas alınır.

3. BEP içeriğinde neler yer alır? Özel gereksinimli öğrenci için hazırlanan BEP içeriğinde şunlar yer alır: Öğrencinin şimdiki/var olan eğitsel performans düzeyinin ifadesi. Öğrenciye bir akademik yılsonunda kazandırılması planlanan uzun dönemli hedefler (yıllık hedefler). Uzun dönemli hedeflere ulaşmak için gerekli olan kısa dönemli hedefler. Belirlenen hedeflere ulaşmada kullanılacak olan öğretim yöntemleri ve materyaller. Kısa dönemli hedeflere ulaşmada gerekli olan zamanın başlama ve bitiş tarihleri. Belirlenen hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığını belirlemek için kullanılacak değerlendirme yöntemleri ve ölçütler. Öğrenciye sağlanacak ek özel eğitim hizmetlerinin nerede, ne zaman, kimler tarafından ve ne kadar süreyle verileceği. Uzun ve kısa dönemli hedefler ile öğretimsel hedeflerin ilişkisi (Tablo 2 ye bakınız!) Örnek BEP formu (Tablo 3'e bakınız!)

A. Öğrencinin şimdiki/var olan eğitsel performans düzeyinin ifadesi Var olan performans düzeyinin değerlendirilmesi ile öğrencinin neleri yapıp neleri yapamadığı, diğer bir deyişle güçlü ve zayıf yönleri belirlenmeye çalışılır. Performans düzeyi ifadelerini yazılırken; Değerlendirme verilerine göre oluşturulmalıdır. Sınıf öğretmenleri özel gereksinimli öğrenciyi değerlendirirken tüm derslere ilişkin eğitsel performansını; diğer bir deyişle neleri yapıp neleri yapamadığını belirlemeye çalışmalıdır. Değerlendirilmeyen bir derse, beceriye ya da konuya ilişkin öğrenci performansı yazılamaz. Bu nedenle performans düzeyi ifadeleri değerlendirme sonuçlarına göre oluşturulmalı ve yazılan ifadelerde kullanılan değerlendirme yöntemi de belirtilmelidir. Performans düzeyi öğrencilerin yapamadıkları ile birlikte yapabildiklerini de yansıtmalıdır . Öğrencinin bir derse ilişkin performansını yazarken, yalnızca yapamadıkları değil, aynı zamanda yapabildikleri de belirtilmelidir. Böylece öğrencinin performansı daha iyi tanımlanmış olacaktır. Performans düzeyi ölçülebilir ve gözlenebilir şekilde ifade edilmelidir. Farklı yorumlara yol açacak ifadelerden kaçınılmalıdır. Örneğin “vücudumuzun üç bölümden oluştuğunu bilir” gibi bir ifade kullandığımızda “bilir” ile ne anlatılmak istenildiği açık değildir. “Vücudumuzun üç bölümden oluştuğunu sorulduğunda söyler, adlarını sıralar ve yazar” denildiğinde öğrencinin performansı daha açık ve anlaşılır biçimde ifade edilmektedir. Yazılan performans düzeyi uzun ve kısa dönemli hedefler oluşturmaya olanak vermelidir. Öğrencinin bireyselleştirilmiş eğitim programında yer alan uzun ve kısa dönemli hedefler performans düzeyine göre belirlenir. Bu nedenle performans düzeyi ifadeleri, öğrencinin yaşadığı güçlükleri gerçekçi biçimde eksiksiz olarak yansıtmalıdır. Öğrencinin performansında belirtilmeyen bir davranışın hedef olarak alınması mümkün olamayacağı için öğrenci performansının tam olarak tanımlanması gerekmektedir. Performans düzeyi ifadeleri öğrencinin şimdiki durumunu yansıtmalıdır Öğrencinin geçmişteki başarı ya da başarısızlıklarına bakarak şimdiki performans düzeyi yazılamaz. Böyle bir yaklaşım, performansa dayalı amaçların da yanlış yazılması tehlikesini getirir. Bu nedenle performans düzeyi belirlenirken öğrencinin o anki performansı değerlendirilmelidir.

B. Öğrenciye bir akademik yıl sonunda kazandırılması planlanan uzun dönemli hedefler (yıllık hedefler) Uzun dönemli hedefler, bir öğretim yılı sonunda öğrenciden kazanmasını istediğimiz davranışlardır. Uzun dönemli hedefler, öğretmene bir akademik yıl boyunca öğrenciye hangi davranışları kazandıracağını planlamaya yardım eder. Bu nedenle de uzun dönemli hedefler, öğrencinin ulaşabileceği hedefler olmalıdır. Uzun dönemli hedef belirlenirken;  Öğrencinin var olan performans düzeyine, Yetersizliğin/engelin derecesine, Öğrenciye sağlanacak destek eğitim hizmetlerine, Öğrencinin geçmişteki öğrenme yaşantıları ve geçmiş öğrenme hızına, Öğrencinin içinde yaşadığı çevrenin ve ailenin özelliklerine, Sınıf öğretmenine sağlanan destek hizmetlere (okulda özel eğitim öğretmeni ya da kaynak oda bulunması gibi), Sınıftaki öğrenci sayısı ve hatta sınıfta bulunan özel gereksinimli öğrenci sayısına dikkat edilmelidir. Ayrıca uzun dönemli hedefler öğrenci için öncelikli ve işlevsel olmasına dikkat edilmelidir. Hangi amacın öğrenci için öncelikli olduğuna karar vermek zaman zaman güç olabilir. Öncelikli amaçların belirlenmesinde sınıf öğretmeni ile birlikte anne-baba ve çocuğun eğitiminden sorumlu olan kişilerin görüşlerine başvurulmalıdır. Ayrıca ön koşul beceriler öncelikli amaçlar olmalıdır. Örneğin, sınıfta sırasına oturmayan, sınıf içindeki kurallara uymayan ve aynı zamanda okuma-yazma becerilerine de sahip olmayan bir öğrenci için öncelikli hedef, okuma- yazma becerilerini kazanma değil; sınıf kurallarına uyma olmalıdır. Uzun dönemli hedef ifadeleri tıpkı performans düzeyi ifadelerinde olduğu gibi ölçülebilir ve gözlenebilir olmalıdır. Ölçülebilir ve gözlenebilir ifadeler yoruma açık olmayan, farklı bireyler tarafından aynı biçimde anlaşılan ifadelerdir . Yazmak, çizmek, saymak, göstermek, söylemek gibi eylemler gözlenebilir ve ölçülebilir eylemler iken; bilmek, anlamak, öğrenmek, inanmak, hoşlanmak gibi eylemler gözlenmeyen eylemler olarak belirtilmektedir.

C. Uzun dönemli hedeflere ulaşmak için gerekli olan kısa dönemli hedefler Kısa dönemli hedefler bireyin var olan performans düzeyi ile uzun dönemli hedefler arasındaki ölçülebilir ara basamaklardır. Kısa dönemli hedefler uzun dönemli hedeflerle kıyaslandığında daha özel ve ayrıntılıdır. Kısa dönemli hedefler oluştururken, bireyin var olan performansından, uzun dönemli hedeflere ulaşabilmesi için hangi aşamaları izleyeceği belirlenir.  Kısa dönemli hedefler yazılırken; Birey: Kısa dönemli hedef ifadeleri, öğrencinin davranışı üzerine odaklanmalı, öğretmenden değil, öğrenciden beklenen davranış tanımlanmalıdır. Davranış: Kısa dönemli hedefler, öğrenciden ne beklendiğinin açık bir ifadesi olmalıdır. Tıpkı uzun dönemli amaçlarda olduğu gibi, kısa dönemli amaçlar da ölçülebilir, gözlenebilir terimlerle ifade edilmelidir. Koşul: Kısa dönemli hedef ifadelerinde koşul, davranışın hangi koşullar altında (nerede, ne zaman, nasıl) gösterilmesi gerektiğini tanımlar. “harita kullanarak”, “hesap makinesi kullanarak”, “sözlük kullanarak” gibi ifadeler koşul için yazılan ifadelerdir. Ölçüt: Ölçüt, öğrencinin gösterdiği davranışın yeterliliği hakkında hedef davranışı kazanıp kazanmadığına karar vermek için kullandığımız standarttır . Ölçüt bir yandan öğrencinin hedef davranışa ne kadar ulaştığını gösterirken, diğer yandan da bir sonraki hedefe geçip geçmeme konusunda öğretmene yol gösterir. Örnekler: Ayşe (birey), 5’er tane kırmızı, mavi, sarı olmak üzere 15 nesneden herhangi birini işaret ederek “Bu ne renk?” sorusu sorulduğunda (koşul) 20 saniye içinde % 80 doğrulukla (ölçüt) doğru rengi söyler (davranış). Oynayacak tek bir oyuncağı olduğunda (koşul) Oya (birey), arka arkaya beş oyun oturumunda kendiliğinden (ölçüt) oyuncağını arkadaşıyla paylaşır (davranış).

D. Belirlenen hedeflere ulaşmada kullanılacak olan öğretim yöntemleri ve materyaller BEP hazırlanırken kısa dönemli hedeflerle birlikte, bu hedeflere ulaşmada kullanılacak öğretim yöntemleri ve materyalleri de belirlenir. Belirlenen yöntem ve materyaller kısa dönemli hedeflere ulaşmada etkili olmalıdır. Yöntem ve materyaller seçilen hedefe göre belirleneceği gibi aynı zamanda da öğrencinin özelliklerine ve öğrenme stiline göre de belirlenir.

E. Kısa dönemli hedeflere ulaşmada gerekli olan zamanın başlama ve bitiş tarihleri BEP hazırlama süreci, öğrenciye hangi davranışların, kimler tarafından, nasıl, ne zaman, nerede ve ne kadar süreyle kazandırılacağının planlanması sürecidir. Buna göre, BEP’nda belirlenen kısa dönemli hedeflere ne kadar sürede ulaşılacağının, öğretime ne zaman başlanılacağının önceden planlanması gerekmektedir. Kısa dönemli hedeflere ulaşmak için gerekli zaman öğrencinin var olan performansına, geçmişteki başarı düzeyine, içinde yaşadığı çevrenin ve ailenin özelliklerine, öğrencinin ek özel eğitim desteği alıp almamasına ve eğitim gördüğü sınıfın özelliklerine göre belirlenmelidir.

F. Belirlenen hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığını belirlemek için kullanılacak değerlendirme yöntemleri ve ölçütler Öğrenci için belirlenen kısa dönemli hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığına karar vermek için değerlendirmenin hangi yöntemlerle yapılacağına BEP planlama aşamasında karar verilmelidir.

G. Öğrenciye sağlanacak ek hizmetlerinin nerede, ne zaman, kimler tarafından ve ne kadar süreyle verileceği Ek hizmetler ,özel eğitim desteği dışında özel gereksinimli öğrencinin gereksinim duyduğu diğer hizmetlerdir. Ulaşım, konuşma terapisi, fiziksel terapi, uğraşı terapisi, danışmanlık ve tıbbi hizmetler, özel gereksinimli öğrenciye sağlanacak ek hizmetler arasında yer almaktadır. Ek hizmetler öğrencinin gereksinimlerine göre değişir ve her öğrencinin ek hizmetlere gereksinimi olamayabilir. Ek hizmetler öğrencinin kaynaştırma uygulamalarına katılımını ve başarısını artırıcı hizmetlerdir. Ek hizmetler ülkemizde oldukça sınırlıdır. BEP te öğrenciye ek hizmetlerin nerede, ne zaman, ne kadar süreyle ve kimler tarafından verileceğinin belirtilmesi gerekmektedir.

Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Bireyselleştirilmiş eğitim programı (BEP) her özel gereksinimli çocuk için ayrıntılı değerlendirme verilerine dayalı olarak, öğrencinin ailesi ile uzmanların birlikte hazırladıkları yazılı bir dokümandır. Bireyselleştirilmiş eğitim programında özel gereksinimli öğrenciye kazandırılacak davranışların neler olduğu, bu davranışların nerede, nasıl, kimler tarafından, hangi yöntemlerle ve ne kadar sürede kazandırılacağı belirtilir.    

BEP...... BEP öğrencinin nereye ulaşacağının ve nasıl ulaşılacağının belirtildiği bir yol haritasıdır. Bu haliyle BEP özel gereksinimli öğrenciye verilecek hizmetlerin yazılı bir kaydıdır. Yasal bir zorunluluktur.

7. Değerlendirme Bireyselleştirilmiş eğitim programı, engelli çocuğun eğitiminde neler yapılacağının yazılı bir dokümanıdır. Hizmet verenlerle, hizmet alanlar arasında imzalanan karşılıklı bir sözleşmedir. Her ne kadar BEP, bir ekip tarafından, uzun bir değerlendirme sürecinin sonunda hazırlanmış olsa da bir kez hazırlandıktan sonra hiçbir değişiklik yapılamaz demek değildir. Aksine BEP değişen öğrenci gereksinimlerine göre yeni düzenlemelerin yapılabildiği bir dokümandır. BEP’in değişen gereksinimlere göre düzenlenebilmesi izleme ve değerlendirme sürecinin işletilmesi ile mümkündür.

7. Değerlendirme İzleme ve değerlendirme BEP sürecinin en önemli basamağıdır. İyi bir izleme ve değerlendirme süreci ile çok iyi hazırlanmamış bir BEP bile öğrenciyi tüm yönleriyle içeren bir BEP halini alabilir. BEP bir akademik yıl için hazırlanır ve en az yılda bir kez değerlendirme yapılır. Yapılan değerlendirmede belirlenen hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığı ve uygulayıcıların sorumluluklarını yerine getirip getirmedikleri belirlenmeye çalışılır. Temelde yılda bir kez yapılan BEP değerlendirmesinin bir ekip tarafından yapılması beklenir. Ancak sınıf öğretmeni de BEP’inde belirlenen hedeflere öğrencinin ne derece ulaştığını belirlemek için değerlendirme yapabilir. Öğrencinin BEP hedeflerine ulaşma derecesini belirlemek için gözlem, yazılı sınavlar, programa dayalı değerlendirme ve çalışma örneği analizi gibi bölümün başında açıklanan değerlendirme teknikleri kullanılabilir.