Sedat TÜRE Fen Edebiyat Fakültesi Şubat 2014 BİLİM ETİĞİ BİLİMSEL ve TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALARDA Kusurlu Davranışlar:Tanım ve Nedenleri Sedat TÜRE Fen Edebiyat Fakültesi Şubat 2014 KAYNAKLAR Bilimsel bir makale nasıl yazılır ve yayımlanır, Robert A. Day, TÜBİTAK yayını. Bilimsel araştırmada etik ve sorunları, TÜBA yayını Akıl Oyunları, Sylvia Nasar Bilim tarihi yazıları-I, A. Koyre, TÜBİTAK yayını Bilimin arka yüzü, A. Berry, TÜBİTAK yayını Karanlık bir dünyada bilimin mum ışığı, C. Sagan, TÜBİTAK yayını Bir mühendisin dünyası, James L. Adams, TÜBİTAK yayını Bilim Etiği, Davit B. Rensik Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007 1

BİLİM ve İNSAN Neden bilim vardır? Bu soruya verilebilecek cevaplardan biri de; insan yapısında bilim yapma özelliğinin bulunduğudur. 2

Günümüzde ülke ve toplumların mutluluk ve gelişmeleri, bilimde ve teknolojide gerçekleştirdiği atılımlara bağlıdır. Bunu gerçekleştiren “bilim insanı” ise hiç kuşkusuz özel niteliklere sahip bir kişidir. ÇÜNKÜ Bilim insanlığı; uzun ve zahmetli yoldan geçerek gerçekleşen, bilgi ve deneyimlere, sabırlı ve sürekli çalışmaya dayanan bir yaşam biçimidir. 3

Konfüçyüs’den… “İnsanları yasa ve ceza ile yönetirseniz, onlar bir daha yanlış yapmayacaklar, ancak şeref ve utanma duygularına da sahip olmayacaklardır. İnsanları erdem- le ve ahlak kuralları ile yönetirseniz, o zaman onlar hem şeref ve utanma duygusuna sahip olacaklar, hem de doğruyu yapmaya çalışacaklardır.” 4

Ahlâk, bir toplumun en üst genel standartlarını içerir. Ahlâk ve Etik Ahlâk, bir toplumun en üst genel standartlarını içerir. Ahlâk, bireylerin meslekî ve kurumsal rollerinden bağımsız, toplumun tümü için geçerlidir. Etik ise genel davranış standartları değil, toplumdaki belirli bir mesleğin, işin, kurumun veya grubun standartlarıdır. 5

Ahlâk ve Etik Ahlâk, yaşadığımız toplumda her zaman ve mekânda 24 saatimizi kuşatır. Ancak toplumdan topluma farklılık gösterir. Etik, mesleğe ve alana özgüdür, ancak o meslek ve alan için evrensel kurallar ortaya koyar. 6

Meslek Etiği Nedir? Meslekleri veya görevleri olan insanlara uygulanan davranış standartlarıdır. Hipokrat Yemininden Bir Örnek: “Gerek sanatımın icrası sırasında, gerek sanatımın dışında insanlarla münasebette iken etrafımda olup bitenleri, görüp işittiklerimi bir sır olarak saklayacağım ve kimseye açmayacağım”  7

Meslek olarak görülmelidir, diyenler: Bilim bir Meslek midir? Meslek olarak görülmelidir, diyenler: Meslekler, insanların toplumca değer verilen yarar ve hizmetlere ulaşmalarına imkân sağlar. Mesleklerin, yeterlik ve davranış standartları vardır. Her meslek bir eğitim gerektirir. Her mesleğin meslek standartlarına uyulmasını garantileyen, yönetim birimleri vardır. Her meslek bir kariyerdir veya iştir. 8

Meslek olarak görülmemelidir, diyenler: Bilim bir Meslek midir? Meslek olarak görülmemelidir, diyenler: Bilimi meslek olarak görmek, bilimin nasıl yapılacağı konusuna çok fazla kısıtlama getirebilir. Bu da bilimsel özgürlüğü ve bilimsel gelişmeyi engeller. Bu yüzden pek çok bilim adamı bilimin bir meslek olarak görülmesini ve bir formata bağlanmasını kabul etmez. 9

Bilimin Hedefi Doğayı anlama ve doğru tanımlama, Açıklayıcı teoriler ve hipotezler geliştirme, Güvenilir öngörülerde bulunma, Hataları ve peşin hükümleri ortadan kaldırma, Sonraki kuşaklara bilimi öğretme, 10

Pratik Hedefler: Bilimin Hedefi Mühendislik, tıp, ekonomi, tarım vb uygulamalı alanlarda problem çözme, İnsan sağlığı ve mutluluğu, Doğanın kontrol altına alınması, Teknolojinin gücü, 11

En Genel Düzeyde ETİK İLKELER Temel İlke: Genel Ahlaka uygunluk Bilimsel etik genel ahlaki standartlara aykırı olamaz! İkinci İlke: Örnek olma rolü Bir akademisyenin, öğrencisine, asistanına, meslektaşına ve hatta bütün topluma örnek olma sorumluluğu vardır. 12

Bilimde Etik Tavrın Standartları Dürüstlük: Bilim İnsanları; Bilgi ve sonuçları saptırmamalı, Yalanlara dayandırmamalı ve yanlış sunmamalıdır. Araştırma sürecinde her açıdan objektif, tarafsız, ve dürüst olmalıdır. 13

Bilimde Etik Tavrın Standartları Tahrifat: Uydurma: Hipotezi desteklemek için hayali sonuç uydurma, Kırpma: Hipotezi destekleyen sonucun yazılması, diğer sonuçların gizlenmesi; Bulandırma: Sonuçları olduğundan daha iyi gösterme 14

Bilimde Etik Tavrın Standartları Dikkat: Dikkatsizlik hatalara yol açar. Bazı hatalar ciddi bir suç sayılmaz ama, hata ortaya çıktığında, kabul etmek, bir düzeltme yayınlamak, hatayı belirtip geri çekmek gerekir. Danışmanlık sistemi doğru işlediğinde hatalar en aza indirilebilir. Tekrarlanan hatalar ise ihmalkarlığı gösterir. 15

Bilimde Etik Tavrın Standartları Açıklık: Bilimsel araştırmalar açık veya ulaşılabilir olmadıklarında bilim camiasının dışındaki kişiler bilim camiasının dürüst olmadığını düşünebilirler. Halihazırda sürmekte olan araştırmalar ve Askeri veya ticari amaçlı araştırmalar hariç bilim ortamı açıklığı gerektirir. 16

Bilimde Etik Tavrın Standartları Özgürlük: Özgün yeni fikirler üretilmesi için, Sorunlar üzerinde yeni çözüm teknikleri geliştirilmesi, Sonuçta bilimin ilerlemesi için ÖZGÜRLÜK ortamı şarttır. Baskıcı, otoriter aşırı planlamacı ortamlarda bilimsel gelişme durur. 17

Bilimde Etik Tavrın Standartları Onur Payı: Onur payı olmazsa motivasyon olmaz. Sorumluluk ve onur payı bir paranın iki yüzü gibidir. Onur payına sahip olan insanlar sorumlulukları da yüklenirler. Sonuçta daha özgün, daha özenli işler ortaya çıkar Tanınma, saygınlık, itibar, para ödül….her bilim insanı için gereklidir ama, Haketmeyenlere onur payı verilmesi adalet duygusunu zedeler. 18

Bilimde Etik Tavrın Standartları Eğitim: Bilmediklerini öğrenmek, bildiklerini öğretmek… Bilim eğitimi usta-çırak ilişkisi gibidir. Danışman örnektir ve çoğu şeyler sezgisel olarak öğrenilir. 19

Bilimde Etik Tavrın Standartları Toplumsal Sorumluluk: Yaptığımız bilimi önce kendi toplumumuz olmak üzere bütün insanlık ailesi için yaptığımızın bilincinde olmak, Toplumsal tartışmalara katılmak, (Gerektiğinde) Uzmanlık görüşü bildirmek, Kötü bilimin çamaşırlarını ortaya çıkarmak, Aksi halde akademisyenlik; asistan, yard.doç, doç, prof, ord. prof, multi prof., allame-i cihan olarak uzayan hocalar topluluğuna mensubiyetten öte bir değer ifade etmez. 20

Bilimde Etik Tavrın Standartları Yasallık: Tehlikeli ve kontrole tabi maddelerin kullanımı, İnsan ve hayvanların kullanımı, Araştırma ortamlarının sağlık ve güvenliği, Telif hakları, Patentler vb. konularda yasalara uymak mecburi ve ahlaki bir görevdir. 21

Bilimde Etik Tavrın Standartları Fırsat: Bilimsel araştırma ortamları; ırk, cinsiyet, memleket, milliyet, yaş, vb. gibi bilimsel yeterlikle doğrudan alakası olmayan hususları dikkate alarak ayrımcılık yapmamalı, bilimsel yeterliğe sahip olan herkese açık olmalıdır. Fikir çeşitliliği farklı geçmişlerden gelen insanların etkileşmesiyle mümkün olabilir. 22

Bilimde Etik Tavrın Standartları Karşılıklı Saygı: Bilimin toplumsal dokusunu koruyabilmek için karşılıklı saygı gerekir. Böylece bilimsel hedeflere ulaşılması kolaylaşacaktır. Bilim insanları fiziksel ve psikolojik olarak birbirlerine zarar vermekten kaçınmalıdır. Sinirli, huysuz ama aynı zamanda başarılı bilim insanları olsa da bunlar bilim topluluğunun tamamını temsil etmezler. 23

Bilimde Etik Tavrın Standartları Verimlilik: Bilim insanları kaynakları ve zamanı akıllıca ve verimli bir şekilde kullanmalıdır. Araştırma bütçeleri abartılmamalıdır. Araştırma ekibinin seçimi. 24

Bilimsel Yazım Nedir ? Bilimsel bir yazım, alıcıya açık bir sinyalin iletilmesidir. Bilimsel bilgi, etkin, açık kelimelerle ifade edilmelidir. Bu nedenle bilim insanı, başarılı olmak için kültürlü olmalıdır. 25

BAŞLICA NEDENLERİ Bilimsel araştırma destekleri giderek artmış ve bilim insanları arasındaki yarış hızlanarak büyümüştür. Yayınlar bilimsel başarının ölçütü olarak daha fazla önem kazanmış, bu da, bilim insanları üzerinde baskılar yaratmıştır. BÖYLECE, enkısa yoldan veri ve sonuçlara ulaşma şeklinde etik dışı davranışlar gelişmiştir. 26

Nedenler 1 Kariyer ve prestij Akademik camiada kariyer; yapılan yayınlar, kazanılan burslar, yürütülen projeler ve akademik görevlerle ölçülür. Bilim insanları kariyerlerinin üst basamaklarına yükselirken prestijlerini koruyabilmek için kendilerini yayın yapmak zorunda hissetmektedirler. Sonuçta bilim insanları arasında da etik kuralları çiğneme eğiliminde olanlar çıkabilmektedir. 27

Nedenler 2 Bilimin denetim mekanizmalarındaki eksiklikler Danışmanlık, yayınlama ve cevap hakkı gibi- kendini düzeltme mekanizmaları; hataları ve sahtekârlıkları ortaya çıkarmaya çoğu kere yeterli olmaz. Hakemlerin; hataları ve hileleri tespit etmek için detaylı bir inceleme yapacak zamanları olmayabilir. Makalelerin çoğu okunmaz ve deneylerin çoğu tekrarlanmaz. Bütün bu sıralanan nedenler, kariyer kazanmak isteyen bazı kişileri cesaretlendirebilmektedir. 28

Nedenler 3 Bilim Etiğinin Öğretilmemesi Etik değerler de görgü kurallarına benzerler. Görgü kuralları öğretilmeyen bir insanın, “görgüsüz” davranışlarını normal karşılamak gerekir. Tıpkı bunun gibi, öğrencilere nasıl etik değerlere saygı gösterileceği öğretilmezse, onların bilim kariyerlerinde bu değerlere aykırı tavır sergilemesini de normal karşılamak gerekecek mi? 29

Nedenler 4 Teoriye ve literatüre çok sıkı bağlılık Öğrenci, sonuçların nerelerde çıkması gerektiğini önceden tahmin edebiliyorsa, verileri bulandırıp, kırpıp, uydurarak hocasına getirebilir. Hoca ise bunu kabul etmeye zaten hazır olduğundan, bu uydurma sonuçlarla çalışmayı yayın haline getirecektir. 30

Bilimsel makale yazılırken bazı aşamalarda etik sorunlar çıkabilir Yazarların sıralanması Materyal ve yöntemler (metodoloji) Kaynak gösterme Makaleyi bölme Duplikasyon 31

Yazarların sıralanmasında ortaya çıkan etik sorunlar İlkeler: Yazarlar,araştırmayı tümüyle yapan insanlar olmalıdır. Yazar isimleri, çalışmaya en büyük katkısı olan ve mümkün olduğunca da genç araştırıcıları ön plana geçirecek tarzda sıralanmalıdır. Olmaması gerekenler: Çalışmaya hiç katkısı olmayan bir kişinin kariyer kazanması için makaleye adının yazılması, Çalışmanın daha kolay yayına kabul edilebilmesi için, çalışmayla hiç ilgisi olmayan prestijli bir ismin bir makaleye adının yazılması, etiksel bir davranış değildir. 32

Metodolojide karşılaşılan etik sorunlar Takip edilen metot, genel kabul görmüş bir metottan farklılıklar içeriyorsa, açık olarak belirtilmelidir. “Kabul görmez” endişesiyle, metodu gizlemek ve kabul edilmiş bir metoda atıfta bulunmamak, etik dışı bir davranıştır. Veriler üzerinde oynama yapmak, işine gelmeyenleri ayıklamak, hayâli veriler yazmak, etik dışı bir davranıştır. Geliştirilen metodun başarılı kısımını yazarken, başarısız noktaları “küçük düşerim”, “yayına kabul edilmez”, “başka birisi yapabilir, bana negatif atıf yapar” endişesiyle gizlemek de bilimin “açıklık” ilkesine uymaz. 33

Kaynak Göstermede (Atıfta) Karşılaşılan Etik Sorunlar “Büyük adamlar başkalarının çalışmalarına/fikirlerine atıfta bulundukları için büyük adamlar olmuşlardır. Küçük adamlar ise başkalarını görmezden geldikleri ve hep kendi fikirlerini söyledikleri için küçük adamlar olarak kalmışlardır.”Amerikalı bir filozof Olmaması gereken Yazarların kendilerinden önce yapılmış olan benzer bir çalışmayı görmezden gelmeleri, Başka bir makalede gösterilen bir kaynağı, kendisine veya güvenilir bir veri tabanından özetine ulaşılmaksızın kaynak göstermek, etik dışı bir davranıştır. 26.12.2018 34

Makalelerin Teşekkür Kısmında Karşılaşılan Etik Sorunlar Bazı Teşekkür Örnekleri: We thank Atatürk University Scientific Research Foundation (BAP 2004/12) for support of this work. We thank EPSRC for provision of analytical services (at the University of Swansea) and the University of Reading and F. Hoffmann-LaRoche, Ltd., for financial support, and we acknowledge the mentorship provided by Mr. G. Buchman and Mr. K. Mathieson. We thank Cong Liu and Xiaoqing Han for performing some preliminary experiments. We thank Prof. Michael Fröba for continuous support, Günter Koch for valuable help in recording the TEM images, and Dr. Jan Hanss (University of Augsburg) for carrying out the thermal analysis. This research is part of the TÜBİTAK (The Scientific and Technical research Council of Turkey) project was spported by grand no: MİSAG-145. The authors would like to thank TUBİTAK for funding the project. 35

Makalenin Parçalanması Daha çok yayın yapmak için; çalışmayı bölüp parçalayıp bir çok parça halinde yayınlamak da bilim etiğinin kabul edemeyeceği bir durumdur. Bu hususta akademik kurumların kariyer kazanmada, “niteliği niceliğin”, önüne geçirecek bir değerlendirme sistemi geliştirmeleri önemlidir. 36

Aynı çalışmayı iki farklı yerde yayınlamak (Duplikasyon) Duplikasyon, bilim etiğine aykırıdır. Duplikasyon yapan bir bilim insanının itibarı sıfıra iner. Dergiler tarafından kara listeye alınır. Hemen-hemen her makalesinin en azından özetine web ortamından erişmenin mümkün olduğu günümüzde, duplikasyon bir bilim insanı için intihar anlamına gelir. Bilim insanları, hangi nedenle olursa olsun duplikasyona zemin hazırlayacak, “aynı çalışmayı iki farklı dergiye birden sunma” girişiminde katiyen bulunmamalıdır. 37

Bilimsel bir makalenin yayınlanma sürecinde karşılaşılan etik sorunlar Editör, çalışmayı, yazar(lar)la çıkar ilişkisi olan hakemlere göndermemelidir. Hakem, çalışmanın dili-içeriğiyle ilgili tenkitleri yönetmeli, raporunda küçük düşürücü ifadelere yer vermemelidir. Hakem, çalışmanın yayınlanmasına ilişkin olumsuz görüş sahibi ise, hangi nedenlerle olumsuz olduğunu açıkça belirtmelidir. Hakem, bir makaleyi haksız yere geciktirmemelidir. Yazarlar, hakem tarafından istenilen görüşler çerçevesinde yeni deneyler varsa, muhakkak yapmalı, “yapmış gibi göstermezsek yayınlanmaz” endişesiyle, hayâlî sonuçlar ile deneyleri yapmış gibi göstermemelidir. 26.12.2018 38 38

Bilimde Etik Dışı Davranış Karşısında Neler Yapılabilir? Sözkonusu etik dışı davranışın cinsi ve kategorisi iyi tanımlanmalı. Bilimde etik dışı davranış belirlendiğinde, yapılan/yapılacak soruşturmada “yanlışlık ile kötü niyet” iyi irdelenmeli. Ön ve temel araştırmanın yapılması, Eylemin ispatlanması durumunda uygulanacak kurallar tanımlanmış olmalı (Kurumun Etik kuralları oluşturması gerekir). Şikayet eden ve edilen taraflar arasında çatışmanın olmamasına dikkat edilerek, her iki tarafın hakları korunmalı. Etik ihlallerine ilişkin araştırma/soruşturma gizli tutulmalıdır. Eğer bir araştırmada, bilim insanı hakkında kuşku veya şikayet varsa, bir bilge- uzman veya küçük bir araştırma komisyonu görevlendirilmesi önerilebilir. Sonuçta, kusurlu davranışın çeşidine göre, yönetmenlik ve kurallara göre uygun bir cezalandırma sözkonusu olacaktır. Olay, etik dışı davranışın çeşidine göre yargıya intikal ettirilebilir. 26.12.2018 39

Etik dışı davranışları en aza indirmek için… En başta genç bilim insanı adaylarının, bilimin ve araştırmanın akademik ilerleme veya sosyo-ekonomik yükselmeye hizmet eden bir araçtan çok, insanları yücelten bir hayat tarzı, uğraş ve bir ülkü olduğuna inanmaları etik dışı davranışları en aza indirecektir. “Âlimlerin çürüdüğü bir toplumda sağlam adam aramaya lüzum yoktur” 40

Bilim İnsanlarının Sorumlulukları Bilimsel ve Teknolojik bir Araştırmaya Katılanlar, Her Zaman ve Ayrıcalıksız Olarak Aşağıdaki Temel İlkelere Bağlı Olmalıdırlar. Araştırmanın tasarımı ve yürütülmesinde en yüksek mesleki standartlara sahip olmak. Araştırmanın yapılışı ve bulguların analizi sırasında özeleştiri, dürüstlük ve açıklığı elden bırakmamak. Aynı konu üzerinde araştırma yapmış ve yapmakta olan diğer araştırmacıların katkılarını teslim edici bir tavır içinde olmak; bu tavırlarını yazılı-sözel-görsel sunumlarda tam olarak korumak. Bir araştırmacı yalnız kendisinin değil, içinde bulunduğu araştırma gurubunun tüm üyelerinin de bilimde etik dışı davranışlara girmesini kesinlikle önlenmelidir. 41

Bilim Kurumlarının Sorumlulukları İstenilen düzeyde güvenilir bilimsel araştırmaların yapılabilmesi için, bilim insanlarının çalıştığı bilim kurumlarının da bu yönde:  Kuralları, Gerekli altyapıları ve, Saydam yönetimleri olmalıdır. Kurumların ilk sorumluluğu: Kurum içinde bilim insanlarının nitelikli bilimsel araştırma yapabilmeleri için elverişli kurallar geliştirmeli ve uygun bilimsel ortam sağlamalıdır. Bilimsel kurum vb ortamlarda etik kurum ve kurallar korunmalı ve onların etkin ve bağımsız olarak çalışabilmeleri sağlanmalıdır. 42

Çocuklarımıza bilimsel yöntemi gerekli kılan nedenleri öğretmeliyiz. TEŞEKKÜR Fen Edebiyat Fakültesi Kimya Bölümüne… ve İlginiz için sizlere… Çocuklarımıza bilimsel yöntemi gerekli kılan nedenleri öğretmeliyiz. Böylelikle belli bir ahlak ve tevazu düzeyine erişilir, topluluk ruhu gelişir. Kaynaklar: Bilimsel bir makale nasıl yazılır ve yayımlanır, Robert A. Day, TÜBİTAK yayını. Bilimsel araştırmada etik ve sorunları, TÜBA yayını Akıl Oyunları, Sylvia Nasar Bilim tarihi yazıları-I, A. Koyre, TÜBİTAK yayını Bilimin arka yüzü, A. Berry, TÜBİTAK yayını Karanlık bir dünyada bilimin mum ışığı, C. Sagan, TÜBİTAK yayını Bir mühendisin dünyası, James L. Adams, TÜBİTAK yayını Bilim Etiği, Davit B. Rensik Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007 43