FRONTAL KORTEKS İŞLEVLERİ VE DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ

Bilgi İşleme süreci

Çeldiricileri baskılama Dikkat İstem Planlama/Strateji İzleme Baskılama İçgörü İstem Hata tarama Somatik dikkat Çeldiricileri baskılama Duygulanım Ödül Risk davranışı Karar verme

Yeni şemanın geçici yerleştirimi Özel amaçlı işler bellek Shallice and BurgessTen uyarlanmıştır (1996) Soruna yönelim fazı Gecikmiş niyet belirleme gerçekleştirimi Sorunu özümseme düzeyi İçerik zamanlaması Amaç oluşturma süreci İlerleyici derinleştirme fazı Episodik Bellek Geri Çağrımı Strateji üretimi fazı Spontan Şema Üretimi Çözümü kontrol etme fazı Davranış Niyet belirleyici etkinlik Yeni şemanın geçici yerleştirimi Özel amaçlı işler bellek Yeni şemanın değerlendirilmesi İzleme Şemanın reddi

Frontal Lob Süreçleri Dikkat ve bellek İstem Planlama Strateji oluşturma ve uygulama İzleme/Hata kontrolü Veri haline getirme Baskılama Karar verme

Frontal Lob Süreçleri Kavram üretme Motor programlama Set değiştirme İşler bellek Risk alma

Prefrontal bölgenin işlevleri Gelecekteki eylemin sonuçlarını öngörebilmek Uygun motor tepkiyi seçmek Bedenden ve dış dünyadan gelen duyuları birleştirmek Yeni sorunlara çözüm üretmek, davranışı planlamak ve düzenlemek (yönetsel işlev) Davranışların zaman içindeki ardışıklığını sağlamak Working memory’i (işler belleği oluşturmak)

Prefrontal Korteks ve Yönetici İşlevler İşler bellek Kendine yönelik konuşmanın içselleştirilmesi Duyguların kontrolü, motivasyon ve uyanıklık durumu Yeniden yapılandırma

Yönetici işlevler Kompleks davranışlar, yeni durumlara uyumsal bir şekilde davranışsal tepki verme yeteneği ve birçok bilişsel, duygusal sosyal becerinin edinilmesini gerektirir

Yönetici işlevlerin bileşenleri İstem Planlama Amaca yönelik eylem Etkili performans

İstem Kompleks etkinlikleri nasıl yapılacağı konusunda bilgi verilmeksizin yapma kapasitesi Araç kullanımı Yiyecek arama Uzun süreli amaçları gerçekleştirme kapasitesi

İstem muayenesi Kendini farketme kapasitesi muayenesi Fiziksel durumunun farkında olma Çevrenin ve durumun farkında olma Sosyal farkındalık

Amaca yönelik davranış Bilişsel kontrolle sağlanır PFK’in duyu, bağlantı ve motor sistemleri ile ilişkilidir Niyet ya da planın, bireyin kendisinin yönlendirdiği üretici kompleks bir davranışa çevrimi Tinkertoy Test (Lezak, 1982)

Bilişsel kontrol Dikkat İnhibisyon İşlem belleği Eylem zamanlaması ve sıralaması Duygu kontrolu (self-regulation)

Prefrontal Korteksin Dikkat İşlevi Uyaranın keşfedilmesi (odaklanma) Saptanan uyaranın kodlanması veya işlenmesi İlgili uyarana dikkat devam ederken diğer uyaranların filtre edilmesi Uygun olduğunda dikkatin kaydırılması İstemsiz kaymaların engellenmesi (distraktibilite) Giren bilgiye bir yanıt oluşturulması

Dikkatin sürdürülmesi orbitofrontal korteks tarafından gerçekleştirilir. Sebatlılık Enferans direnci, uygunsuz cevabın inhibisyonu

Düşünme ve eylem Duyusal uyaran Talamus Uyarılma Seçici dikkat PFL Motor sistem, Bazal gangliyonlar serebellum Duyusal uyaran Talamus Uyarılma Seçici dikkat İşler bellek Bağlantı korteksi Depolama Duygusal kodlama Singulat yaşantı Amigdala Duygu ifadesi Endokrin Otonomik Hipothalamus Hipokampus Birleştirme

Prefrontal alanların lezyonunda Genel zeka, algı, uzun süreli bellek sağlam kalırken, günlük yaşamı sürdürmek için gerekli olan plan yapma ve günlük aktiviteleri düzenleme becerisi bozulur.

Prefrontal Hasar Başlatma sorunları Zihinsel ve davranışsal değişiklikler yapabilme zorlukları Durdurma sorunları Kişisel farkındalıkta yetersizlik Somut ve açık tavır

Prefrontal alanların lezyonunda Orbitofrontal hasarda dizinhibisyon Dorsolateral hasarda sosyal ilgisizlik, inisiyatif yokluğu,edilgenlik Kombine hasar

VMPFK Hasarı Phineus Gage

PFK İşlevlerinin NPT ile değerlendirilmesi

Yönetici işlevler Rutin olmayan koşullarda davranışın optimizasyonunu sağlar Planlama - birçok görevin planlanması İnhibisyon- önceki güçlü uyaranın Genelleştirme - yeni tepki seçeneklerini Değiştirme - bir tepkiden diğerine geçiş

Dikkatin sürdürülmesi Sebatlılık Enferans direnci, uygunsuz cevabın inhibisyonu

Sebatlılık Akıcılık testleri (kategorik, şekil) Geriye diziler (aylar geriye, 100’den geriye 7’lik dizi)

Enferans direnci, uygunsuz cevabın inhibisyonu İz sürme (Trail making) testi Stroop testi Yap- yapma işlemi Alternan Diziler Testi (Luria)

F Trail Making Test A C G E B D H A

D Trail Making Test B A 4 1 2 B C 3

İz sürme testi ne ölçer? Esneklik ve set değiştirme kapasitesi Kendini monitorize etme Hız Perseverasyon

Stroop testi Okuma hızı İnhibisyon (dlPFK & orbital PFK) Seçici dikkat

Yürütücü işlevler Planlama-sıralama Uyaran ile davranışsal tepki arasına bir gecikme süresi uygulandığında performansın değerlendirilmesiyle gerçekleştirilir.

Planlama-sıralama Hanoi testi Londra Kulesi testi Saat Çizme Testi

Hanoi kulesi testi Farklı büyüklüklerde ve renklerde halkaların her birinin birinci çubuktan üçüncüye geçirmesi istenir. Ancak hiçbir halka en küçük halkanın üstünde yer almamalı, bitişte de halkalar başlangıçtaki dizilimde olmalıdır.

Londra kulesi testi Üç farklı renkteki yer değiştirebilir topa ilk pozisyon verilir. Denekten mümkün olan en az sayıda hareketle topları hedeflenen konumlara getirmesi istenir.

Yürütücü işlevler Akıl yürütme, soyutlama, zihinsel esneklik Wisconsin kart eşleme testi Görsel-Sözel test WAIS-R ikili benzerlikler alt testi Raven’in standart matrisleri testi Atasözü yorumlama

Wisconsin Kart Dizimi Testi Değişen durumlara göre strateji değiştirebilmeyi ölçer. Deneğe her biri farklı renk ve şekil içeren 60 kart verilir. Kartları örnek dizilimin altına dizmesi istenir. Dizim tekniğini test edenin onaylayıp onaylamamasından bulmaya çalışır. Dizim düzeni sırasıyla renk, form ve sayı şeklinde olmalıdır.

Wisconsin Kart Dizimi Testi Denek doğru stratejiyi saptayıp 10 kart dizdikten sonra kural değiştirilir, yeni kuralı bulması istenir.

WCST ne ölçer? Problem-ölçme Hipotez test etme Mental esneklik Set kurma İnhibisyon Dış geribildirime yanıt Perseverasyon

Yapılandırma (Konstrüksiyon) Şekil kopyalama testleri (Küp, Ev, Papatya kopya etme; Rey-Osterrieth Karmaşık Şekil Kopya etme) Saat Çizme WAIS Küplerle Desen alt Testi Goldstein-Sheerer Küp-Desen Testi Çubuk Kopya (veya Kibrit Çöpleriyle Kopya) Testleri

Rey-Osterrieth Complex Figure

Rey-Osterrieth Karmaşık Şekil Kopya Etme ne ölçer? Planlama Organizasyon Kendini monitorize etme Görsel yapılandırma /Grafomotor beceriler

Dil Becerileri Boston Diagnostic Aphasia Examination Test (BDAE) ve bu temele oturan Türkçe testler Boston Naming Test (BNT) Token Test

İşlem belleği 100’den geriye 7’şer saymak “L-4-C-2-M-8” dizisinde önce harfleri, sonra rakamları sıralamak

PFK hasarları Leteral orbital pre-frontal cortex Irritability - Impulsivity Mood lability - Mania Anterior cingulate pre-frontal cortex Apathy - Akinetic mutism Dorsolateral pre-frontal cortex Poor memory search - Poor set-shifting / maintenance Temporal Lobe Memory impairment - Mood lability Psychosis - Aggression Hypothalamus Sexual behavior - Aggression