02.Hafta Yirminci Yüzyılda Uluslararası Siyaset (1914-1990 Arası Dönem) Yrd.Doç.Dr.Yıldırım TURAN Saü
Öğrenme Hedefleri Birinci Dünya Savaşı ve Savaş Sonrası Düzenlemeler Dersin sonunda öğrencilerin aşağıdaki yeterlilikleri geliştirmeleri hedeflenmektedir: Birinci Dünya Savaşı ve Savaş Sonrası Düzenlemeler İkinci Dünya Savaşı ve İki Kutuplu Dünya Düzenİ Soğuk Savaş'ın Tırmanması Yumuşama (Detente) Soğuk Savaş’ın Sona Erişi
İçindekiler Birinci Dünya Savaşı ve Savaş Sonrası Düzenlemeler Dersin Haftalık İçeriği Birinci Dünya Savaşı ve Savaş Sonrası Düzenlemeler İkinci Dünya Savaşı ve İki Kutuplu Dünya Düzeni Soğuk Savaş'ın Tırmanması Yumuşama (Detente) Soğuk Savaş’ın Sona Erişi
I. Dünya Savaşı 1914 yılında patlak veren Birinci Dünya Savaşı, sivil nüfusun ve sivil yaşam biçimlerinin derin biçimde etkilendiği topyekûn savaşın ilk örneğidir. Ayrıca, tankların, uçakların, denizaltıların ve kimyasal si lahların kullanıldığı ilk modern savaştır.
I. Dünya Savaşı’nın Nedenleri İtalya ve Almanya’nın milli birliklerini tamamlayarak Avrupa içinde güç dengelerini değişikliğe zorlaması ve Avrupa uyumunun zedelenmesi, Almanya’nın güçlenmesine paralel olarak sömürge paylaşımında anlaşmazlığa düşülmesi, Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılması durumunda Balkanlar’da cereyan eden nüfuz mücadelesinin yön verdiği Doğu sorunu, Fransız devriminden kalma milliyetçiliğin militarizm ve şövenizmle harmanlanması
I. Dünya Savaşı’nın Tarafları Müttefik devletler: Fransa, Rusya, İngiltere, Japonya, İtalya, ABD Merkezi devletler: Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanlı İmparatorluğu, Bulgaristan
I. Dünya Savaşı’na Giden Süreç I. Dünya Savaşı’na giden süreç, 19. yy.’ın sonundan itibaren Avrupa uyumuna darbe indirecek bloklaşmaların şiddete dönüşmesiyle gelişti. Almanya güvenliğini sağlama ve Fransa’yı yalnızlaştırma üzerine kurulu dış politikasını Avusturya-Macaristan ve Rusya ile ittifak kurarak desteklemeye çalışmıştır. Birinci Üç İmparatorlar Ligi olarak 1872’de kurulan bu ittifak Avusturya-Macaristan ve Rusya arasındaki çekişmeden dolayı 1881 yılında bozulmuştur.
I. Dünya Savaşı’na Giden Süreç 1882’de Almanya, İtalya ve Avusturya-Macaristan arasında saldırı anında karşılıklı destek sağlamayı taahhüt eden Üçlü İttifak imzalandı. Bu antlaşma, 1892,1907 ve 1912 yıllarında genişletilerek yenilendi. İtalya, 1902 yılında Fransa ile gizli bir anlaşma yaparak İttifak devletlerinin dışında kaldığını belirtti. Almanya yayılmacılığından endişe duyan İngiltere, Fransa ve Rusya Üçlü İtilaf Devletini kurdu.
I. Dünya Savaşı’na Giden Süreç Avusturya-Macaristan Arşidükü François Ferdinand’ın Bosna’da bir Sırp milliyetçisi tarafından öldürülmesiyle patlak veren olaylar hemen hemen bütün Avrupa’yı içine çeken bir savaşa dönüştü.
Tarih I. Dünya Savaşı Fransa ve Belçika’nın önemli bir kısmını işgal eden Almanya, Ruslarla doğuda savaşırken, Rusya’nın 1917’de Bolşevik Devrimi ile savaş dışı kalması ile zafere ulaştı. Fransa’ya ilerleyen Almanya ancak 1917’de savaşa giren ABD tarafından durdurulabildi ve 1918’de batı cephesinde mağlup edildi. ABD Başkanı Woodrow Wilson’un öncülüğünde savaşın sona erdirilmesi ve yeni bir dünya düzeninin kurulması konusunda çalışmalar başlatılmış ve bütün dünya devletlerini kapsayacak olan Milletler Cemiyeti kurulmuştur.
I. Dünya Savaşı Milletler Cemiyeti’nin amaçları; Tarih I. Dünya Savaşı Milletler Cemiyeti’nin amaçları; Ülkelerin bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü korumak, Silahsızlanmayı gerçekleştirmek Uluslararası ilişkilerde hukukun üstünlüğünü sağlamak şeklinde belirlenmiştir ABD’nin katılmaması ve 1930’larda Almanya, İtalya ve Japonya’nın işgal girişimlerine karşılık verememesi ile etkinliğini kaybetmiştir.
Tarih I. Dünya Savaşı
I. Dünya Savaşı Savaşın Sonuçları Osmanlı Devleti dağıldı Milletler Cemiyeti kuruldu Savaşın getirdiği yıkım Faşist hareketler için uygun bir zemin hazırladı Amerika güç dengesinde önemli bir aktör olarak ortaya çıktı 5. Rusya komünist sisteme geçti 6. Savaş sonrası hoşnutsuzlukları yeni bir savaşın tohumunu attı.
II. Dünya Savaşı 1939’da başında patlak veren ve Avrupa’nın uluslararası alandaki egemenliğinin çöküşünü tescilleyen II. Dünya Savaşı, I. Dünya Savaşı’ndan hem çapı (büyüklüğü) hem etkileri hem savaş stratejisi hem de kullanılan savaş aletleri açısından farklılık gösterir.
II. Dünya Savaşı II. Dünya Savaşı, ilk kez nükleer silahın (atom bombası) kullanıldığı ve sonuçlarının ne kadar yıkıcı olabileceğinin görüldüğü bir savaş olmuştur. II. Dünya Savaşı, ABD ve SSCB’nin uluslararası sistemde güçlerini artırdıkları bir döneme girmelerine ve Avrupa ülkelerindeki sömürgelerde bağımsızlık hareketlerinin yükselmesine zemin hazırladı. Bu Savaş sonrasında, Milletler Cemiyetinin devamı niteliğinde Birleşmiş Milletler Örgütü kurulmuştur.
II. Dünya Savaşı’nın Nedenleri Almanya’nın ağır şartlara mahkum edilmesinin doğurduğu memnuniyetsizlik ve bundan kaynaklı revizyonist açılımları, Japonya’nın Asya’da militarist faaliyetleri, 1929’da patlak veren ve bütün dünyayı etkisi altına alan ekonomik krizin oluşturduğu olumsuzluklar sonucu kapitalist sistemin yaşadığı büyük çöküntü, Rusya’da Stalin’in uyguladığı faşist motifli yönetim, Dünyanın bir çok yerinde artan radikal siyasal hareketlerin yanı sıra İtalya ve Almanya’da güçlenen faşizm olarak sıralanabilir.
II. Dünya Savaşı’nın Tarafları Eksen Ülkeler: Almanya, İtalya, Macaristan, Rusya, Japonya Müttefik Ülkeler: İngiltere, Fransa, Çin, ABD, Rusya
II. Dünya Savaşı’na Giden Süreç Hitler Almanya’sı üç aşamalı olarak uyguladığı dış politika ile İkinci Dünya Savaşı’na giden süreci yönlendirmiş ve hızlandırmıştır. Birincisi, Almanya’nın Versailles kısıtlamalarından kurtarılması; İkincisi, farklı ülkelerde yaşayan Almanların Alman sınırlan içine alınması yoluyla ‘tek ulus, tek devlet’ (ein Volk, ein Reich) ilkesinin gerçekleştirilmesi; Üçüncüsü ise, “hayat sahası’ (lebensraum) politikasıyla, Alman devletinin gönencinin en üst düzeye çıkarılması şeklinde olmuştur.
II. Dünya Savaşı II. Dünya Savaşı, Almanya'nın 1 Eylül 1939’da Polonya’yı işgale girişmesinin ardından, İngiltere ve Fransa'nın Almanya’ya savaş ilan etmeleriyle başladı. Almanya'nın ardından, SSCB de Doğu Polonya’yı işgal etti. Almanya'nın 1940’taki saldırıları yoluyla Danimarka, Norveç, Belçika ve Hollanda savaş girdabına çekildi.
II. Dünya Savaşı Savaş esnasında liderler, hem savaş sürerken ortaya çıkan hem de savaş sonrasında sorun olabileceğini düşündükleri konuları görüşmek üzere birçok kez bir araya geldiler. Bunlardan en önemlileri savaş sonrası düzene ilişkin konuların ele alındığı Yalta Konferansı ve Potsdam Konferansıydı.
II. Dünya Savaşı Almanya'nın teslim olmasının ardından 17 Temmuz- 2 Ağustos 1945 tarihilerinde Berlin yakınlarındaki Potsdam’da bir araya gelen ABD, İngiltere ve SSCB liderleri, barışın nasıl tesis edileceği ve savaş sonrasında Almanya’nın nasıl şekillendirileceği konularını görüşmüşlerdir.
II. Dünya Savaşı Konferans sonucunda şu kararlar alındı: Almanya’nın kontrolünün ABD, SSCB, İngiltere ve Fransa işgal bölgeleri komutanlarınca sağlanması ve Almanya’nın Nazizm’den arındırılması, Alman savaş endüstrisinin ortadan kaldırılması, Savaş suçlularının yargılanması, demokratikleşmenin sağlanması, Almanya’nın savaş tazminatı ödemesi, Barışla ilgili düzenlemelerin yapılması için ABD, SSCB, Çin, İngiltere ve Fransa dışişleri bakanlarından oluşacak bir konseyin kurulması ve bu konseyin Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya’yla barış sözleşmelerini hazırlamakla yükümlü olması.
II. Dünya Savaşı 29 Temmuz-15 Ekim 1946 tarihleri arasında barış antlaşmalarının şartlarını görüşmek üzere 21 devletin katıldığı bir dizi konferans düzenlendi. İkinci Dünya Savaşı’nı sona erdiren Paris Barış Antlaşmaları 10 Şubat 1947’de imzalandı. Bulgaristan, Finlandiya, Macaristan, Romanya ve İtalya’yla sınır düzenlemeleri yapıldı. ABD, Japonya’yla ayrı bir barış imzaladı. O tarihte Almanya, işgal kuvvetlerine bölünmüş olduğu için bu ülkeyle bir antlaşma imzalanamadı. Avusturya, işgale uğramış devlet statüsü nedeniyle antlaşmanın dışında bırakıldı.
II. Dünya Savaşı’nın Sonuçları Nazi Almanya’sının sonu, Japon ve İtalya imparatorluklarının sonu, Birleşmiş Milletler’in kurulması, ABD ve Sovyetlerin süper güçler olarak ortaya çıkması, Soğuk Savaş’ın başlaması, Sömürgeciliğin sonu (Avrupa’nın güç kaybı ve sömürge ülkelerinde artan milliyetçi hareketler) 73 milyondan fazla insan öldü
II. Dünya Savaşı Sonrası iki kutuplu sistem. NATO 4 Nisan 1949’da on Batı Avrupa ülkesi ile Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada’nın katılımı sonucu, toplam on iki ülkenin imzaladıkları askeri ve siyasal nitelikli bir uluslararası örgütlenmedir. 1952 yılında Türkiye ile Yunanistan, 195 yılında Federal Almanya, 1982 yılında da İspanya örgüte üye olmuşlardır. II. Dünya savaşı sonrasında Batılı ülkelerle Sovyetler arasındaki anlaşmazlığın bir uzantısı olarak oluşturulan NATO, daha çok savunma niteliğinde bir örgüttür. Kuruluş anlaşmasına göre, üyelerden herhangi birisine karşı girişilecek askeri bir saldırı bu örgütün tüm üyelerine yapılmış sayılacaktır. 1945’ten sonra yaşanan gelişmeler iki kutuplu bir sistemin ortaya çıktığını göstermiştir. Batılı ülkelerle Sovyetler Birliği arasındaki Hitler yönetimindeki Nazi Almanya’sına karşı oluşturulan işbirliğinin devam etmeyeceği görülmüştü. Gelişmeler iki blok arasında ideolojik bir çatışma görüntüsü vermeye başlamıştı. ABD özgür dünyanın savunmasını üstlenirken, Sovyetler Birliği, Üçüncü Dünya ülkelerinin emperyalist devletlere karşı yürüttükleri bağımsızlık mücadelesinden yararlanarak kendi ideolojisini ve dolayısıyla siyasal ve ekonomik etkisini yaymaya çalışmıştır.
Soğuk Savaş Soğuk Savaş, nükleer silahlarla donanmış ve nüfuz alanları çerçevesinde örgütlenmiş iki güç bloğunun ideolojik yönü ağır basan biçimde karşı karşıya gelmesini tanımlamak üzere kullanılan bir terimdir.
Soğuk Savaş Dönemi Geniş anlamda 1945–1991, dar anlamda ise 1947–1987 tarihleri arasındaki dönem Soğuk Savaş dönemi olarak adlandırılır. ABD ve Sovyetler Birliği arasında dünyanın temelde iki kampa bölünmesi olan Soğuk Savaş etkin olduğu süre boyunca ‘zamanın sistemi’ (a tract of time) olarak işlev görmüş ve uluslararası yaşamın neredeyse diğer tüm yönlerini gölgeleyen ‘merkezi‛ bir rol üstlenmiştir. Bu dönem sürekli bir silahlanma yarışının olduğu, silahların bütün dünyaya dağıtıldığı, büyük ölçüde militaristleşen bir ekonominin etkinliğini sürdürdüğü, askeri darbelerin yaygınlaştığı, silah satışları için yeraltı örgütlerin ortaya çıktığı, gerilla savaşlarının yaygınlaştığı, korku ve şüphenin hâkim olduğu, güvenliğin paranoya halini aldığı bir dönemdir.
Soğuk Savaş Dönemi / Başlangıç 9 Şubat 1946: Joseph Stalin’in yaptığı konuşmada dünya ekonomisinin mevcut kapitalist gelişiminden dolayı başka bir savaşın kaçınılmaz olduğunu belirtmesi ve Sovyet ordusunu güçlendireceğini açıklaması Amerika cephesinde tedirginlikle karşılanmış ve bu açıklamalar ‚3. Dünya Savaşı’nın ilanı‛ şeklinde yorumlanmıştır. İngiltere eski Başbakanı Winston Churchill’in daha sonra 5 Mart 1946’da yaptığı Avrupa’nın ikiye bölündüğünü ima eden ‘demir perde‛ konuşması da bu tehdit algılamasını güçlendirdi. 1947: Truman Doktrini ile ABD Komünizm tarafından tehdit edilen ülkelere yardım sözü verdi. 1949’da Sovyetlerin ilk atom bombasını test etmesi ve ardından Harry S. Truman yönetiminin atom bombasından binlerce kat daha güçlü hidrojen bombası inşa etme projesi Soğuk Savaş’ın en önemli akıl yürütmelerinden birini tetikledi. Bu kararla birlikte nükleer silahlanma yarışı başladı.
Soğuk Savaş Dönemi / Kronoloji 1948: İsrail devleti kuruldu. 1948-1949 Arap-İsrail Savaşı yaşandı. 1949: NATO kuruldu. 1949: Çin Mao yönetimi altında Komünizme geçti. 1950-53: Kore Savaşı. 1951: Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun (AKÇT) kuruldu 1956: Süveyş krizi. 1957: Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM) kuruldu. 1960: U2 Casus Uçağı Olayı 1961: Berlin duvarı inşa edildi. 1962: Küba krizi. 1965: ABD’nin Vietnam müdahalesi başladı. (1975’e kadar) 1969: ABD ve SSCB arasında nükleer silahları azaltma görüşmeleri başladı. 1979: SSCB Afganistan’ı işgal etti. 1979: İran İslam devrimi yaşandı 1983: ABD «yıldız savaşları» projesini başlattı. 1987: SSCB yumuşama politikası ilan etti. 1989: Berlin Duvarı yıkıldı. 1989: SSCB Afganistan’dan çekildi. 1991: Varşova Paktı sona erdi.
Soğuk Savaş Dönemi ABD Sovyet tehdidi ile karşı karşıya kalan; Türkiye ve Yunanistan’a 400 milyon dolarlık askeri yardımı öngören 400 milyon dolarlık Truman Doktrinini (1947) II. Dünya Savaşında yıkıma uğrayan ve ekonomik sıkıntı içinde bulunan Avrupa ülkelerine yönelik olarak Marshall Planı’nı (1947) içeren ABD ekonomik yardım programını devreye sokmuştur. Doğu Bloğunda ise 1947’de Komünform kurulmuş, Marshall Planına karşılık olarak Molotof Planı devreye sokulmuş ve 1955 yılında da Varşova Paktı kurulmuştur.
Yumuşama Dönemi Yumuşama dönemi, iki süper gücün birbirleriyle ilişkilerinde uzlaşma çabalarını ön plana çıkardıkları ancak siyasal rekabetin sona ermediği bir dönemdir. Fakat, bu dönemde ön plana çıkan gelişmelerin uzlaşma çabaları olduğunun altını çizmek gerekmektedir.
Yumuşama Dönemi 1960’ların başında başlayan iki kutup arasında “yumuşama” dönemi denilen bir dönem başlamıştır. Bu dönemde Doğu ve Batı blokları arasında bir dizi ekonomik, ticari ve kültürel içerikli anlaşmaların yanında özellikle nükleer silahların azaltılması için bir dizi askeri anlaşmalar da yapılmıştır. İlk olarak 1963’te Nükleer Denemelerin Kısmi Yasaklanması Anlaşması (Test Ban Treaty) imzalanmıştır. Yine aynı yıl içinde ABD ve SSCB arasında yanlış anlamaların riskini önlemek ve en yüksek düzeyde doğrudan iletişim kurmak amacıyla Kırmızı Telefon Anlaşması (Hot Line Treaty) imzalanmıştır. Daha sonra 27 Ocak 1967’de Dış Uzay Anlaşması (Outer Space) 1 Temmuz 1968’de Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşmasının (The Non Proliferation Treaty) imzalanmasıyla yumuşama ve işbirliği havası devam etmiştir.
Yumuşama Dönemi Yumuşama havası 1979’da SSCB’nin Afganistan’ı işgal etmesi ve SALT II anlaşmasının yürürlüğe girmemesi ve İran Irak savaşı ile istikrarsız bir döneme girmiştir. 1979-1985 arası dönem Soğuk Savaş’ın en istikrarsız dönem olduğunu söyleyebiliriz. Bu dönemin “istikrarsız blok sistemi” olarak adlandırılmasının sebeplerini şöyle sıralayabiliriz: Sovyetlerin Afganistan işgali, Fransa, İngiltere ve Almanya’nın yanı sıra Hindistan, Pakistan, Irak ve İsrail kendi nükleer güçlerini geliştirme çabası içine girmesi, İran – Irak Savaşı, R. Reagan’ın “Yıldız Savaşları” projesini başlatması Bu gelişmeler iki kutup arasında soğuk savaşın sıcak çatışmaya dönme riskinin en yoğun yaşandığı gelişmeler olmuştur.
Soğuk Savaşın Sona Ermesi Gorbachev’in SSCB Komünist Partisi Genel Sekreterliğine gelmesi ile Doğu bloğunda önemli değişimler yaşanmıştır. Gorbachev Sovyetler Birliği’nin Batı karşısında geri kalmışlığının farkında idi ve Glastnos (açıklık) ve Perestroika (yeniden yapılanma) politikalarını geliştirerek bu açığı kapama niyetindeydi. Bu dönemde Sovyetler ulusal kurtuluş hareketlerini desteklemede eski tutuculuğunu terk ederken, Doğu Bloğu içindeki gelişmelerde içişlere müdahale etmemeye başlamıştır. Gorbachev’in Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreterliği’nin başına gelmesiyle birlikte başlatmış olduğu Glastnos ve Perestroika politikaları sonucu Sovyetlerin içinde başlayan değişim süreci bir süre sonra tüm doğu bloğu ülkelerini etkilemiş ve Berlin duvarının 1989’da yıkılmasıyla birlikte bir dönem sona ermiştir.
Soğuk Savaşın Sona Ermesi 1990 yılında Almanya’nın birleşmesi ile birlikte Avrupa’nın bölünmüşlüğü ortadan kalkmış ve Soğuk Savaşın bitişine işaret olmuştur. Soğuk Savaşın sora ermesi ve süper devletlerin kendi etki alanlarında güvenliği sağlamalarının artık söz konusu olmaması BM örgütünün uluslararası barışı sağlamada yükünü ve sorumluluğunu arttırırken bir taraftan da Soğuk Savaşın önemli bir ürünü olan NATO’nun geleceği önemli bir tartışma konusu olmaya başlamıştır. Kuruluşunun temel amacı Sovyet tehdidini caydırma olan NATO’nun varlığı, mantıksal geçerliliğini yitirdiği konusunda özellikle Avrupa ülkelerince tartışılmaya başlamıştır. Varşova Paktı gibi kendi kendini ortadan kaldıracak mı yoksa ortaya çıkan yeni riskler ve tehditler karşısında yeni bir şekil mi verilecek tartışmaları yaşanırken yeni dönemde yeni bir çok tehdit alanları ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda ilk olarak NATO Doğu Avrupa ülkelerini içine alacak şekilde genişletilmesi ilk amaç olarak görülmüştür.
Konunun Özeti -Bu derste olmaması gerekenler
Değerlendirme Soruları İkinci Dünya Savaşı, Birinci Dünya Savaşı’nın devamı olarak görülebilir mi? Neden? Milletler Cemiyeti ile Birleşmiş Milletler arasında işlevsellikleri açısından ne gibi temel farklar bulunmaktadır? Hitler’in yayılmacı politikasının İkinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesi üzerindeki etkisi nasıl olmuştur? ABD’nin Birinci ve ikinci Dünya Savaşlarına dâhil olması her iki savaşın akıbetini ne derecede ve nasıl etkilemiştir? Nükleer silahların Soğuk Savaş’ın ortaya çıkışında nasıl bir rolü olmuştur? 1929 ekonomik krizi ile Avrupa’da faşist rejimlerin iktidara gelmesi arasında doğrudan bir ilişki kurulabilir mi? Nasıl? ABD ile SSCB arasındaki ilişkilerin gelişmesiyle ve katı blok siyasetinin şekil değiştirmesiyle ortaya çıkan Yumuşama döneminin temel özellikleri nelerdir? ABD’nin Soğuk Savaş döneminde SSCB merkezli komünist hareketin yayılmasının önlenebilmesi için uyguladığı çevreleme politikası başarılı olmuş mudur? Neden? Soğuk Savaş’ın yeniden şiddetlenmesine yol açan temel gelişmeler nelerdir? Doğu Bloğu’nun çökmesinin temel nedenleri nelerdir? İsrail’in kuruluşu Orta Doğu’daki dengeleri nasıl değiştirmiştir?
Ek Okuma Önerileri Hedley Bull ve Adam VVatson (Ed.) The Expansion of International Sotiety, Oxford: Clarendon, 1984 Barry Buzan ve Richard Little, International Systems in World History: Remaking the Study of International Relations, Oxford: Oxford University Press, 2000 VVilliam H. McNeill, Dünya Tarihi, Çev. Alaeddin Şenel, Ankara: İmge Kitabevi, 2007
Kaynakça Şaban Kardaş, Ali Balcı, (Editörler), Uluslararası İlişkilere Giriş, Küre Yayınları, İstanbul, 2014
Ders Bitti…