Kamu Borçlanmasının Etkileri 2017 R. Hakan ÖZYILDIZ Web: www.hozyildiz.com Blog: www.hakanozyildiz.com E-posta: hakanozyildiz@gmail.com
Devlet varsa... En azından kamu kesiminin örgütlenmesi, yaşaması için bir kaynağa ihtiyacı olacak. (Dükkanı açık tutmak için) Yanı sıra ekonomik faaliyetlere müdahale etmek istiyorsa, bazı araçlara ve kaynaklara gerek duyacak. Vergi toplayacak, sağlık harcaması yapacak vb. Ama devlet ekonomiye ne kadar müdahele etmeli? www.hakanozyildiz.com
Finansal Sektör Politikası Kredi/ Değer Düzenlemesi Maliye Politikası Para Politikası Finansal Sektör Politikası Faiz Dışı Fazla Bütçe Açığı Kamu Borcu Politika Faizi Faiz Koridoru Zorunlu Karşılıklar Rezerv Politikası Döviz Depo Piyasası Sermaye Yeterliliği Likidite Yeterliliği Kredi/ Değer Düzenlemesi www.hakanozyildiz.com
Fark açılıyor. Neden? www.hakanozyildiz.com
Demokratik borç devleti ve iki halkı KURUCU HALK PİYASA HALKI Ulusal Uluslararası Yurttaşlar Yatırımcılar Yurttaşlık hakları Talepler Seçmen Alacaklı Seçimler (Periyodik) Açık artırmalar (sürekli) Kamuoyu Faiz oranları Bağlılık «Güven» Sosyal hizmetler Borç servisi www.hakanozyildiz.com
Borç devleti Yurttaşlar tarafından yönetilen ve bir vergi devleti olarak yine yurttaşları tarafından finanse edilen demokratik devlet, geçimi için sırf yurttaşlarının katkılarına değil de giderek artan ölçüde alacaklıların güvenine bağımlı hale geldiğinde demokratik borç devletine dönüşür. www.hakanozyildiz.com
Borç devleti Anayasa değil medeni (borçlar) hukuk, Borç veren olarak bir hükümeti seçimle uzaklaştıramazlar ancak ellerindeki tahvilleri satabilir veya yeni tahvil ihalelerine katılmazlar, Faiz oranları (verim eğrisi) piyasa halkının kamuoyudur. www.hakanozyildiz.com
Aşırı borçluluk nelere yol açtı? Zengin ülkelerdeki borçlardaki artışlar, hükümet politikalarını giderek finans piyasalarının disiplini altına sokarak devletlerin fiili egemenliği budanmaya başladı, Devletlerden alacaklılar, bir kriz anında kendi taleplerini öne çıkarabilmek için borç geri ödemelerini kamunun öncelikleri arasına soktular, Piyasaya güven vermek için verilen mücadelede borçlu devletler, medeni kanun ve sözleşmelerden doğan yükümlülüklerini yerine getirmeye ve her daim hazır bulunmak için çabaladıklarına dair inandırıcı olmak zorunda kaldılar. Kurucu halk için yapılan harcamalardaki kesintilerin fazla ileri götürüldüğü taktirde ulusal ekonomik büyümeye engel olması ihtimali piyasalar açısından önemli bir sorundur. www.hakanozyildiz.com
devam Piyasa halkının giderek artan bir bölümünün aynı zamanda kurucu halkın sıradan yurttaşı olması ve sadece devlet borçlarının ödenmesini değil, kamu hizmetlerinin de mümkün olduğu kadar eksiksiz sunulmasını da istemesi, durumu daha da karışık hale getiriyor. Kurucu halklarla piyasa halkı arasındaki güç ilişkileri ve bu ilişkilerin iki halk arasındaki ilişki kuralları üzerindeki etkisi hakkında az şey biliniyor. Yatırımcıların gücü her şeyden önce ileri düzeydeki uluslararası entegrasyonların ve verimli işleyen küresel piyasaların varlığından besleniyor. »Piyasalar» borç devletlerine karşı taleplerin güvence altına almak için «uluslararası toplumu» ve kendi örgütlerini devreye sokabilir. www.hakanozyildiz.com
Klasik Anlamda Kamu Açığı GELİRLER Vergi Gelirleri Vergi Dışı Gelirler (Hibe,özelleştirme) GİDERLER Personel Mal ve Hizmet alımları Transferler Faiz KLASİK AÇIK = Net Borçlanma (Borçlanma Hasılatı Eksi Borç Anapara Ödemesi) - Kasa Banka Değişimi www.hakanozyildiz.com
TÜRKİYE’DE KAMU KESİMİ Merkezi Yönetim Konsolide Bütçesi Genel Bütçeli İdareler Özel Bütçeli İdareler (BDDK, EPDK vb) Kamu İktisadi Teşebbüsleri Mahalli İdareler Fonlar Sosyal Güvenlik Kuruluşları Döner Sermayeler www.hakanozyildiz.com
Borçlanma gereği ve borçlanma www.hakanozyildiz.com
İç Borçlanmanın Etkileri www.hakanozyildiz.com
ETKİN BORÇ YÖNETİMİNİN EKONOMİYE ETKİSİ Borçlanma Kanunu Mali Disiplin Etkin Borç Yönetimi Öngörülebilirlik Faiz Dışı Fazla Yatırımcı Tabanı Vade Uzatılması Etkin İkincil Piyasa TC Merkez Bankası Kanunu Enflasyon Hedeflemesi Bankacılık Sistemi İle İlgili Kanunlar Diğer Yapısal Düzenlemeler Sağlıklı Mali Sektör Azalan Risk Reel Faizde Düşüş SÜRDÜRÜLEBİLİR BÜYÜME www.hakanozyildiz.com
MALİ PİYASALARA OLAN DOĞRUDAN ETKİLER Hazine ihalelerinde yapılan satış miktarları ve ihale sonucunda çıkan faiz oranları mali piyasaları doğrudan etkileyebilmektedir. Hazine itfasında piyasaya çıkan likiditenin ihale ile Hazine’ye geri dönmeyen kısmı döviz ya da hisse senedi fiyatlarını etkileyebilir. Hazine ihalelerinde oluşan faiz oranları DİBS ikincil piyasa faizlerini doğrudan etkilemektedir. Bu faizler de hem daha sonraki Hazine ihale faizlerini hem de döviz fiyatlarını etkilemektedir. www.hakanozyildiz.com
GENEL ETKİLER-1 Yüksek Reel Faiz: Borçlanmanın maliyetini etkileyen önemli bir unsur belirsizliktir. Belirsizlik nedeni ile talep edilen risk primi arttıkça reel faizler yükselmektedir. Yüksek reel faizler tasarrufların yatırıma dönüşmesinin önünde büyük engeldir. Tasarruflar kamu açıklarına aktarılmaktadır. Yüksek reel faizler nedeniyle verimlilik ve tasarrufa dönük çabalar anlamsızlaşır. Bir özel sektör kuruluşunun büyük çabalarla verimliliği artırarak elde edeceği gelir devlete borç vererek elde edebileceği gelirden çok düşük kalabilir. www.hakanozyildiz.com
GENEL ETKİLER-2 Dışlanma Etkisi: Kamu kesimi açıklarını iç piyasalardan finanse ederken, ekonomideki tasarrufları kamu kesimine aktarmakta ve özel kesimin kullanacağı fonları sınırlamaktadır. Para piyasalarında Hazine’nin baskınlığı özel sektörün bprç senedi ihraç etmesini zorlaştırmaktadır. Kamu kesiminin aşırı borçlanması, bankacılık kesiminin fonksiyonunu değiştirmektedir. Bankacılık kesimi fonları, fazlası olanlardan ihtiyacı olanlara aktarmak yerine, geliri daha cazip olan DİBS’lere kaydırmaktadır. Yatırım ve üretim yoluyla istihdam yaratmaları beklenen firmalar da, karlarının büyük kısmını DİBS’lerden elde ettikleri faiz gelirinden sağlamaktadırlar. www.hakanozyildiz.com
GENEL ETKİLER-3 Enflasyon Etkisi: Kamu kesiminin iç piyasalardan aşırı fon talebinde bulunması dolaylı olarak parasal genişlemeyi artırmaktadır. Para miktarının artışı paraya olan taleple ilgilidir. Kamu açıklarının devamlı surette piyasadan borçlanmak sureti ile finanse edilmesi yönteminde kamu kesiminin talebinin piyasadaki mevcut fonlarla karşılanamaması durumunda para arzı genişleyecek, yani piyasalarda yeni fonlar yaratılması yönünde baskı oluşacaktır. Kamu kesiminin piyasadaki fonlara olan aşırı talebi enflasyonist etkide bulunacaktır. Bütçe açığının arttığı dönemlerde genellikle özel sektörün girdisi, hammaddesi olan kamu sektörü ürünlerine zam yapılarak gelirler artırılmaya çalışılmakta, yapılan bu zamlarda enflasyonu artırmaktadır. www.hakanozyildiz.com
GENEL ETKİLER-4 Gelir Dağılımına Etkisi: Faiz oranları gelir dağılımı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde, tasarruf sahipleri satın alma güçlerinin azalmaması için faiz geliri elde etmeyi tercih ederler. Bu şekilde ellerinde fon fazlası bulunanlar kendilerini enflasyona karşı korumuş olurlar. Devlete borç veremeyenlerin gelirleri bir yandan enflasyon nedeni ile azalırken diğer yandan bu kişilerin ödediği vergiler devlet borç faizi ödemesinde kullanılmaktadır. Devlet borçlanmasındaki faiz oranlarının gelir dağılımında bozucu etki yaratmaması için reel faiz oranlarının büyüme hızına eşit yada altında olması gerekir. www.hakanozyildiz.com
GENEL ETKİLER-5 Dış Ticaret ve Ödemeler Dengesi Etkisi: Döviz kurları ve faiz oranlarındaki volatilite, Türkiye’ye ilişkin olarak uluslararası piyasalarda yapılan değerlendirmelerin değişmesine yol açmakta ve ekonominin net dış pozisyonunu değiştiren yeni sermaye akımlarına neden olmaktadır. Faiz oranlarının yüksekliği, enflasyon oranının yükselmesi ile birleşerek döviz kurları üzerinde baskı oluşturmaktadır. Kurlardaki artış yurtdışından hammadde ve aramal ithalatına bağımlı olan sanayi kesimini olumsuz etkilemekte, üretimin, dolayısı ile ithalata dayalı ihracatın azalmasına yol açmaktadır. www.hakanozyildiz.com
VERİM EĞRİSİ www.hakanozyildiz.com
VERİM EĞRİSİ TANIM Belli bir zamanda, aynı niteliğe sahip senetler için, vade ve getiri ilişkisini gösteren eğriye verilen addır. “Değişik vadeler” için “faiz oranlarının” ne seviyelerde seyrettiğini göstermektedir. Gelecekte beklenen kısa dönemli faiz oranları hakkında bir fikir vermektedir. www.hakanozyildiz.com
VERİM EĞRİSİNİ BELİRLEYEN FAKTÖRLER Reel Faiz Oranı Enflasyon Oranı Verim eğrisinin mutlak seviyesini belirlemektedir. Risk Primi Nominal Faiz Oranı: Reel Faiz Oranı + Enflasyon. Primi + Risk Primi Reel Faiz Oranı: Bugün yapacak olduğu tüketimi ileri bir vadeye ertelemiş olduğu için yatırımcıya sağlanan getiridir. Enflasyon Primi: Gelecekteki enflasyon beklentisini yansıtmaktadır. İleride enflasyonun artacağı beklentisi varsa, nominal faiz oranı yüksek, düşeceği beklentisi varsa nominal faiz oranı düşük olacaktır. Risk Primi: Yatırımcıyı aşağıda sıralanan risklere karşı korumayı amaçlamaktadır. Kredi riski ve default risk, Erken itfa riski, Likidite ve piyasa riskleri, Enflasyonda beklenmedik bir değişiklik olması riski www.hakanozyildiz.com
Verim eğrisinin türleri Normal verim eğrisi: vade uzadıkça getiri artar. (eğrinin eğimi pozitif) Düz (flat) verim eğrisi: Tüm vadelerde getiri aynıdır. (ekonomide belirsizlikler olduğunun göstergesidir) Dik (steep) verim eğrisi: Uzun vadeli getirilerin kısa vadelilere oranla çok yüksek olması. Ekonomik beklentilerin çok olumlu olduğu dönemlerde görülür. Aşağı yönlü (inverted) verim eğrisi: Uzun vadeli getirilerin kısa vadelilerden daha az olması. Bu eğri yatırımcıların uzun vadede ekonomide bozulma beklentisi içinde olduklarını gösterir. www.hakanozyildiz.com
Beklentiler karışık. Kısa vedede riskler daha yüksek www.hakanozyildiz.com
Bir günde ne değişti? Krizin göstergesi (?!) www.hakanozyildiz.com
Eğrinin şekli normal. Ama kısa vade ile uzun vade arasındaki getiri farkı çok fazla www.hakanozyildiz.com
Borç dinamikleri www.hakanozyildiz.com
BORÇ DİNAMİĞİ Reel Faiz Reel Büyüme Faiz dışı denge Reel Kur ∆B: B/GSMH (r-g) – FDD/GSMH www.hakanozyildiz.com
BORÇLANMA FAİZİNİN ÖNEMİ Borçlanmanın maliyeti reel faiz ve beklenen enflasyon oranından oluşan nominal faizle doğrudan ilişkilidir. Faiz % Nominal Faiz Oranı 30,53 % Borçlanma Maliyetindeki 25,00 % Azalma Vade Kasım 2003 Nisan 2004 Enf. Beklentisi Enf. Beklentisi Baz Faiz Baz Faiz www.hakanozyildiz.com
RİSK PRİMİ VE PARANIN ZAMAN DEĞERİ Paranın Zaman Değeri Para Yüksek Maliyet Düşük Maliyet Baz faiz oranı yatırımcının talep ettiği minimum faiz oranıdır. Baz Faiz Oranı Borç Veren Borç Alan Baz Faiz Oranı www.hakanozyildiz.com
Krizde kamu borç stokunun artışı REKOR kırmış. www.hakanozyildiz.com
ARTIŞ 2013 DEN SONRA DÖVİZ AĞIRLIKLI. KUR ETKİSİ KENDİSİNİ GÖSTERMİŞ. www.hakanozyildiz.com
Kur hareketleri, TL bazında dış borçlar gösterimini etkiliyor. www.hakanozyildiz.com
Faizlerde değişim olursa borcun ne kadarının etkilendiğine dikkat etmek gerek www.hakanozyildiz.com
DİBS piyasasında bankalar ve tüzel kişiler kağıtların çoğunluğunu taşıyorlar. www.hakanozyildiz.com
Yurtdışı yerleşiklerin ilgisi getiriye bağlı olarak değişiyor. www.hakanozyildiz.com
Kamu Borç Stoku’nun % 60’i TL. www.hakanozyildiz.com
Stok’un sadece % 37’si sabit TL enstrüman Stok’un sadece % 37’si sabit TL enstrüman. Kur ve faiz değiştikçe stok da etkileniyor. www.hakanozyildiz.com
TL verim eğrisi kısa vadede risk değerlemesi içeriyor. www.hakanozyildiz.com
Gelecekte borçlanmadaki azalma... Siyaset yapma anlayışının değişmesine, Vergilerde ve sosyal güvenlikte kayıt dışılıkla mücadeleye, Nakit dışı borçlanmada olması gereken azalmaya, Kamu mali disiplinin genel anlamda sağlanmasına, (Bütçe dışı kamunun yüklerinin azalması), Reel faizlerdeki azalmaya, ve, Ekonominin istikrarlı büyümesine, En önemlisi beklentilerin iyi yönetilmesine bağlıdır. www.hakanozyildiz.com