ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ Maliye Tarihi Doç. Dr. Temel GÜRDAL SAÜ /Maliye

Öğrenme Hedefleri Bu konuyu çalıştıktan sonra: Ortaçağ İslam ülkelerinde mali olayların gelişimini öğrenecek, Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak, Ortaçağ İslam ülkelerinde maliye örgütünü tanıyacak, Ortaçağ İslam ülkelerinde hazinenin işlemlerini öğreneceksiniz.

İçindekiler 7. ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ 7.1.Kamu Gelir ve Harcamalarının Yönetilmesi  7.1.1. Başlıca İlkeler 7.1.2. Uygulama Biçimi 7.2. Maliye Örgütü 7.3. Hazine İşlemleri Konunun Özeti Değerlendirme Soruları

Ortaçağ İslam ülkelerinde mali olayların gelişimini öğrenecek ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ İslam devletinin ilk dönem uygulamasında, kamu gelir ve harcamalarının yapılmasında günümüzde olduğu anlamda “bütçe” söz konusu olmamıştır. Ancak, gerek gelirlerin toplanmasında ve gerekse harcamaların yapılmasında hukuki kurallara uyulması zorunludur. Başlıca İlkeler Kamu gelir ve harcamalarının yönetilmesinde uyulması zorunlu olan başlıca ilkeler olarak, tahsis, çokluk, denklik, yıllık olma ve iktisadilik ilkeleri belirtilebilir.

Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ Tahsis İlkesi Tahsis ilkesi, belli gelirlerin belli harcama alanlarına karşılık tutulmasını ifade eder. Bu ilkeye göre çeşitli kamu gelirlerinin harcama yerleri aşağıda belirtilmiştir. Tüm zekât gelirleri ancak yedi alana harcanabilir. Bunlar: Fakirler Miskinler Köleler Borçlular ve (darda kalmış) yolcular (savaş donanımını tedarik edemeyen, fakir) mücahitler Kalpleri İslâm’a ısındırılmak istenenler (müellefei kulup) Zekât işinde görevli maliye memurları

Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ Çokluk İlkesi Tahsis ilkesinin doğal sonucu olarak, kamu gelir ve harcamalarının tek bir “ortak havuz” esprisi içinde yönetilmesi uygun düşmemiş; tahsis ilkesinin gerektirdiği sayıda havuzcuklar (bütçeler) kullanılması benimsenmiştir. Genellik İlkesi İslam devletlerinde bütçenin hazırlanmasında «safi yöntem» kullanılmaktadır. Tahsil edilen vergilerden, mahalli hizmetlerin maliyeti ve diğer askeri giderler çıkarıldıktan sonra kalan net tutar hazineye aktarılır.

Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ Denklik İlkesi Kamu gelir ve harcamalarının uygulanmasında dikkati çeken ilkelerden biri de denklik olmuştur. Buna göre kamu gelirleri kadar harcanma yapılmalıdır. Yıllık Olma İlkesi İslam devleti, normalde olduğu gibi, kamu gelir ve harcamalarını yıllık dönemler itibarıyla izlemiştir. Ancak bu uygulamada güneş ve ay yılları birlikte kullanılmıştır. Örneğin toprak ürünlerinden alınan vergiler güneş yılı itibarîyle tarh ve tahsil edilirken, diğer gelirler ve harcamalarda esas itibarîyle ay yılından hareket edilmiştir.

Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ İktisadilik İlkesi Kamu gelirlerinin, israfa sapmadan ve kısıntıya gitmeden yerli yerince harcanmasını ifade eder. Bu sorumluluk İslam devlet başkanına aittir. Uygulama Biçimi İslam devletinin ilk dönem uygulamalarında, kamu gelir ve harcamalarının, günümüz bütçe tekniğinin esprisi içinde, önceden hazırlanarak kabul edilip uygulanmasına izin verilmiş belli bir plan içinde yürütülmesi söz konusu olmamıştır. İslam devletlerinde hazırlanan bütçelerde önce gelir miktarı belirlenir sonra giderleri bu gelirlere bağlı olarak belirlenir.

Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ İlk dönem uygulamalarında bütçe benzeri planlar hazırlanmamasının nedenlerinden bir olarak, ‘kamu gelir ve harcamalarının esas itibarîyle Kitap ve Sünnet tarafından belirlenmiş ve dolayısıyla yöneticilere sınırlı bir alan bırakılmış olması’ belirtilebilir. Diğer taraftan ekonomik hayatın basit olması, konjonktürel hareketlerin olmaması, ekonominin belli bir istikrar içinde olması gibi etkenler geleceğin tahminine yönelik sıkı çalışmalar yapılması ihtiyacına yer vermemiştir.

Ortaçağ İslam ülkelerinde maliye örgütünü tanıyacak ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ Maliye Örgütü İlk maliye memurları, Peygamber döneminde atanmaya başlanmıştır. Maliye örgütünün klasik şeklini alması ise İkinci Halife Ömer zamanına rastlamaktadır. Mali örgüt, Beytülmal ile divan adını taşıyan bürolardan oluşmaktaydı. Beytülmal, kamu gelir ve harcamalarının sonuç hesaplarının kendisiyle ilişkilendirildiği ana hazinedir. Beytülmalin çeşitli görevlerinin bölüştürüldüğü çeşitli maliye büroların her birine de Divan denir.

Ortaçağ İslam ülkelerinde hazinenin işlemlerini öğreneceksiniz ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ Hazine İşlemleri Kamu gelirleri yetki ve alanları belirli divanlar tarafından toplandığı gibi, toplanan gelirleri harcayan divanlar da bulunmaktaydı. Beytülmal, genellikle, bütün divanlarca toplanan, harcanan ve bakiye kalan miktarların kayıtlarını tutmak suretiyle, gelir ve giderler arasında dengeyi sağlamaya çalışmaktaydı.

Konunun Özeti ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ Kamu gelir ve harcamalarının yönetilmesinde uyulması zorunlu olan başlıca ilkeler olarak, tahsis, çokluk, denklik, yıllık olma ve iktisadilik ilkeleri belirtilebilir. İslam devletinin ilk dönem uygulamalarında, kamu gelir ve harcamalarının, günümüz bütçe tekniğinin esprisi içinde, önceden hazırlanarak kabul edilip uygulanmasına izin verilmiş belli bir plan içinde yürütülmesi söz konusu olmamıştır. İlk maliye memurları, Peygamber döneminde atanmaya başlanmıştır. Maliye örgütünün klasik şeklini alması ise İkinci Halife Ömer zamanına rastlamaktadır. Mali örgüt, Beytülmal ile divan adını taşıyan bürolardan oluşmaktaydı. Kamu gelirleri yetki ve alanları belirli divanlar tarafından toplandığı gibi, toplanan gelirleri harcayan divanlar da bulunmaktaydı. Beytülmal, genellikle, bütün divanlarca toplanan, harcanan ve bakiye kalan miktarların kayıtlarını tutmak suretiyle, gelir ve giderler arasında dengeyi sağlamaya çalışmaktaydı. Gelirlerin harcamalara yetmemesi halinde yer ve zaman bakımından karşılaşılabilen dengesizlikleri gidermek, Beytülmalin görevleri arasında yer almaktaydı.

DEĞERLENDİRME SORULARI Soru 1. Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini açıklayınız? Soru 2. Ortaçağ İslam ülkelerinde maliye örgütünü ve hazinenin işlemlerini açıklayınız?

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Belli gelirlerin belli harcama alanlarına karşılık tutulmasını ifade eden ilke aşağıdakilerden hangisidir? a) Çokluk b) Tahsis c) Denklik d) Yıllık olma e) İktisadilik   2. Kamu gelir ve harcamalarının sonuç hesaplarının kendisiyle ilişkilendirildiği ana hazineye verilen ad aşağıdakilerden hangisidir? a) Divan b) Lonca c) Beytülmal d) Ahilik e) Öşür

Haftaya görüşmek üzere iyi çalışmalar dilerim