1 K-3 AKAİD İLMİNİN GEÇİRDİĞİ MERHALELER A. Asrı Saadetteki Durumu Asr-ı Saadette itikadi konularda mutlak bir teslimiyet hakimdir. Peygamberimizin irşadının dışına çıkmayan ashab, ileride çok şiddetli tartışmalara yol açacak olan bir takım tevillere, teşbihlere sapmıyor, müteşabih âyetler ve kader mevzuunda da muhafazakar bir tutum takip ediyordu. Rasulullah’ın yasakladığı fikir tartışmaları ile Kur’an’ın yasakladığı yorumlardan kaçınıyordu.

2 B. İtikadi Problemlerin Doğuş Sebepleri Ve İlk Fikri Hareketler Hz. Peygamber döneminde mevcut olan mutlak teslimiyet ve inkiyâd -büyük ölçüde devam etmekle beraber, O'nun vefatını müteakip, yerini yavaş yavaş, ihtilâfa terk etmeye başladı. İtikâdî konularda ortaya çıkan ilk ihtilâfları ve ilk fikrî hareketleri ele almadan önce, bunların çıkışına zemin hazırlayan sebepleri maddeler halinde sıralayalım:

3 B. İtikadı Problemlerin Doğuş Sebepleri Ve İlk Fikri Hareketler 2 1. Hilâfet tartışmaları, 2. Müslümanlar arasında ortaya çıkan iç savaşlar, 3. Müslümanların çeşitli din ve kültürlere mensup milletlerle ilişki kurması, 4. İslam’ın tanıdığı fikir ve vicdan hürriyeti, 5. Felsefenin terceme edilerek İslâm dünyasında yayılması.

4 B. İtikadı Problemlerin Doğuş Sebepleri Ve İlk Fikri Hareketler 3 6. Bilgisizlik sebebiyle doğan fikir ayrılıkları, 7. Bazı insanların dini konularda şahsî görüş ve arzularına uymaları, devlet adamlarına ve halka yaranmak, isteklerine ulaşmak, 8. Taklid, 9. Âyet ve hadislerin kendi karakterlerinden çıkan sebepler, 10. İnsanların gün geçtikçe peygamberlik nurundan uzaklaşmaları.

5 B. İtikadı Problemlerin Doğuş Sebepleri Ve İlk Fikri Hareketler İlâhî kader: Bütün bu saydıklarımızın yanında, itikadı ihtilafların doğuşuna tesir eden ilâhî kaderi de unutmamak gerekir. Çünkü dini bu derece incelikleri ile bilen, aynı vahiy kaynağından ilham almış, aynı kıbleye yönelen kişilerin fikir ayrılığına düşüp" gruplaşmalarını insan, ilâhî kadere, alın yazısına bağlamaya mecbur kalmaktadır. Hûd suresinin 118 ve 119. üyetleri de insanlar arasındaki görüş ayrılıklarının yaratılıştan geldiğini haber vermektedir. “Eğer Rabbin dileseydi insanları bir tek ümmet yapardı. Fakat onlar ihtilâfa devam edeceklerdir. Ancak Rab'inin rahmet ettiği kimseler müstesna. Allah onları bunun için yaratmıştır.”

6 B. İtikadı Problemlerin Doğuş Sebepleri Ve İlk Fikri Hareketler 5 Hz. Peygamberin vefatını müteakip halife seçimi konusunda ortaya çıkan siyasî ihtilâfı, itikadı olmadığı için bir kenara bırakırsak sahabe döneminde de, Asr-ı Saadette olduğu gibi Akaide dair herhangi bir ihtilâf görülmemektedir. Ancak sahabe döneminin sonlarına doğru, Ma'bed el-Cühenî (v. 80/699) ilk defa kader hakkında konuşmuş ve kaderi inkâr etmiştir, Daha sonra Ğaylân ed-Dımeşkî (v. 126/ 743) onun görüşlerini devam ettirmiştir. Hatta Abdullah b. Ömer (v. 73/692), Câbir b. Abdillâh (v. 78/697), Ebû Hureyre (v. 59/679), İbn Abbas (v. 68/687), Enes b. Mâlik (v. 93/712) gibi son sahabîler onlardan uzaklaşmışlar (teberrî) ve onlara selâm verilmemesini, cenaze namazlarının kılınmamasını istemişlerdir.

7 B. İtikadı Problemlerin Doğuş Sebepleri Ve İlk Fikri Hareketler 6 İlk itikadı ihtilaflardan biri de Allah’ın sıfatları meselesinde meydana gelmiştir. Ca'd b. Dirhem (v. 118/736), Kur'anın mahlûk olduğunu söyleyerek, Allahın kelâm sıfatını inkâr etmiş, ondan bu görüşü Cehm b. Safvân (v. 128/745) alarak sistemleştirmiştir. Cehm ayrıca kulun iradesini inkâr ederek, cebr fikrini ortaya atan ilk şahıs olmuştur. İç savaşlarda katil filini işleyen kimsenin durumunun ne olacağı sorusunun, imanın tarif ve sınırı konusunda ihtilâflar doğurduğunu daha önce zikretmiştik.

8 B. İtikadı Problemlerin Doğuş Sebepleri Ve İlk Fikri Hareketler 6 Bu durumda, maddeleştirecek olursak, İslâm tarihinde Akaid sahasında meydana gelen ilk ihtilaflar şu noktalarda yoğunlaşmaktadır: 1. Allahın sıfatları 2. Kader 3. Büyük günah (kebîre) işleyenin durumu 4. İmamet (siyasî ihtilâf).