MORFOJENETİK BÖLGELER

Dış kuvvetler Nedir? Enerjisini güneşten alan yeryüzünü aşındırma, taşıma ve biriktirme yoluyla şekillendiren kuvvetlerdir. Etkileri Nasıldır? Dış kuvvetler yüksek yerleri aşındırıp çukur yerleri doldurarak yerkabuğunu şekillendirirler

Etki Alanları Dış kuvvetler her yerde aynı etkinlikte bulunmazlar; Akarsular, nemli bölgelerde Çöllerde, rüzgarlar Kutuplar çevresinde ve dağların yüksek kesimlerinde,buzullar Kıyılarda da dalga ve akıntılar etkili olmaktadır. Dış kuvvetlerin aşındırma, ufalanmış malzemeleri taşıma ve biriktirme şeklinde yaptıkları etkinliklerinde taşların çözülmesinin önemi büyüktür.

İÇ KUVVETLER Enerjisini yerin içinden alan güçlerdir.iç güçlerin oluşturduğu yer şekilleri dış güçler tarafından aşındırılır.iç güçlerin oluşturduğu hareketlerin bütününe tektonik hareket denir.bunlar; Orojenez(Dağ oluşumu) Epirojenez(Kıta oluşumu) Volkanizma Depremler(seizma)’dir.

İklim;Morfojenetik(Morfoklimatik) Bölgeler ve Jeolojik Yorumlardaki Kullanımı Yerşekli oluşumunu belirleyen dış etken ve süreçlerin(çözülme,kütle hareketleri,akarsular,rüzgar,buzul vb.) yerküre üzerindeki dağılımı iklim tarafından belirlenir.İklim karakterine bağlı olarakbu süreçler,dünya üzerinde meydana gelen jeomorfolojik yapı baskın dış sürece uygun olarak yapılanır.Bu nedenle her iklim kuşağında,o iklimi karakterize eden yer şekilleri oluşur. Yerküre üzerinde iklim farklılıkları nedeniyle meydana gelmiş ,topografik özellikleri nedeniyle birbirinden ayrılan jeomorfolojik kuşaklara morfojenetik bölge veya kuşak denir.

Herhangi bir morfojenetik bölgenin oluşması,o bölge üzerinde geçerli olan iklim tipine bağlı kalmakla beraber,burada belirtilmesi gerekli olan en önemli nokta o iklim tipinin jeoloji zamanları içinde aynı kalıp kalmadığı,buna karşılık litosferin aynı tabiatı devam ettirip ettirmediği meselesidir.

Sonuçta;bugün gördüğümüz ve şimdi geçerli olan iklimin etkisi ile meydana gelmiş morfojenetik bölgeler gerçekte bugünkü iklimin eseri olmaktan hayli uzaktırlar.Bu nedenle her bir morfojenetik bölgeyi bu gerçekler karşısında ancak çeşitli iklim tiplerinin eserlerini bir arada taşıması bakımından “polijenetik bölgeler” olarak yorumlamak mümkündür.

Brezilya Yüksek Platosu

Güney Amerika kıtasında bulunan bu ülke platosu, büyük bir alanı kapsar ve tek düze bir masiften meydan gelmiştir.Oluşumunda granit,gnays ve diyabaz bulunmaktadır. Bu alan daha çok dış kuvvetlerin aşındırıcı etkisindedir ki en büyüğü de akarsu aşındırmasıdır.

BREZİLYA YÜKSEK PLATOSU’nda nemli tropikal iklim görünmektedir BREZİLYA YÜKSEK PLATOSU’nda nemli tropikal iklim görünmektedir.iklim ekvator nedeniyle bol yağış alır,nem ve sıcaklık fazladır.Bu nedenle fiziksel parçalanma ve kimyasal ayrışma çok yüksektir.Akarsu akış hızı fazladır ve rejim düzenlidir.Dolayısıyla aşınım fazladır.Nem ve sıcaklığın getirisiyle suyun fazla oluşu toprak oluşumunu kolaylaştırır.Bunların hepsi platonun oluşumunda etkilidir.

Bununla birlikte aşınmanın fazlalığıyla dağ silsileleri oluşmuştur Bununla birlikte aşınmanın fazlalığıyla dağ silsileleri oluşmuştur.Akarsuyun güçlülüğü plato yüzeyini bozmuştur.Böylece bu palto bir morfojenetik bölgenin meydana gelmesiyle oluşmuştur.

İSKANDİNAVYA PLATOSU

İskandinav Yarımadasının batı kesiminde Norveç doğu kesiminde ise İsveç yer alır. 1850 km uzunluğundaki yarımadanın yüzölçümü 777.000 km²'dir. Nüfusun büyük bir kısmı yarımadanın güneyinde yaşamaktadır. Yarımadadaki üç büyük şehirden Stokholm ve Göteborg İsveçte, Oslo ise Norveç'tedir. Yarımadanın batı kıyıları çok girintili çıkıntılıdır.

İskandinavya platosu ise İskandinavya yarımadası ve Finlandiya’dan meydana gelen bir morfojenetik bölgedir.Bu plato da Birezilya platosu gibi çok eski kristalen kayalardan meydana gelmiş,aynı zamanda aynı jeolojik evrimin etkisi altında kalmıştır. Ancak iklim bakımından herhangi bir benzerlik yoktur.Çünkü Brezilya platosu nemli sıcak,İskandinavya platosu nemli soğuk iklimin etkisindedir.Bu nedenle relief şekilleri birbirine benzememektedir.

İskandinavya yarımadası ile Finlandiya jeolojik olarak “Baltık Kalkanı” olarak isimlendirilir. Baltık kalkanının şekillenmesinde en etkili iklim Pleistosen’de bölgeye hakim olan kutupsal iklimdir.

Burada açıklanması gereken husus,İskandinavya günümüzdeki iklim tipi ile mevcut relief şekillerini meydana getiren iklim tipi arasında açık bir farkın bulunmasıdır. Brezilya platosu araştırılırken ,mevcut şekilleri meydana getiren iklim tipinin III.zamandan beri aynı kaldığı ve şekillerin bu uzun süreli iklim tipinin etkisi altında meydana gelmiş olduğu belirlenmiştir.

İskandinavya bölgesinde ise durum biraz farklıdır İskandinavya bölgesinde ise durum biraz farklıdır.Mevcut relief şekilleri nemli/soğuk bir iklimin etkisi altında meydana gelmiştir.Fakat bugün bölgenin ikliminde ısınmaya doğru bir eğilimin olması relief şekillerinin gelişmesinde rol sahibi olan buzul aşındırmasının yerini,yağışlarla akarsulara bırakmasına neden olmuştur.

Pleistosen kronolojisi açıklanacak olursa ,buzul dönemi olarak anılan bu devre yaklaşık 1 milyon yıldan fazla sürmüştür. Baltık kalkanı üzerinde oluşan buzullar dört defa güneye doğru ilerlemiş ve her ilerleyişi bir geri çekiliş izlemiştir. Böylece Baltık kalkanı glasiyal dönemde nemli soğuk,interglasiyal dönemde nemli serin iklimin etkisi görülmüştür.

Çıplak ve cilalı yüzeyler,sirkler,buzul dilleri,U şekilli vadiler,morenler,buz tünelleri,eskerler,durumlingler,kamesler,buzul gölleri,moren seti gölleri,fyordlar, Nemli soğuk iklimin oluşturduğu buzul topoğrafyası şekilleridir.

Nemli soğuk iklimin yarattığı morfojenetik bölgeyi şöyle formüle edebiliriz I-Nemli-soğuk :Buzul ilerleme evresi şekilleri A-kayaların birbirine sürtünerek yüzeyi aşındırması B-yüzeyin süprülmesi ve cilalanması C-U şekilli vadiler D-Asılı vadiler E-basamaklar F-sirkler

II-Nemli-Serin:Buzul gerileme evresi şekilleri A-Moren örtüleri B-moran setleri C-moren set gölleri D-Buzul gölleri E-taban moreni ovaları F-Durumlingler G-Eskerler H-Buz kenarı vadileri I-Fiyordlar.

BÜYÜK SAHRA

Büyük Sahra 9 milyon km² ile dünyanın en büyük sıcak çölü olup Afrika’nın kuzeyinde, kıtanın ortası ile kuzeyini ayıran, Atlas okyanusu kıyılarından Kızıldeniz kıyılarına kadar uzanan bölgedir. Bölge yer yüzünde karaların %8’ini kaplayıp; Cezayir, Çad, Batı Sahra, Mısır, Libya, Fas, Moritanya, Mali, Nijer, Sudan ve Tunus’u içine alır. Dünyanın en büyük ırmağı olan NİL ırmağı Büyük Sahra çölünün batı kısmını sulayarak yeşertir,çöle hayat veren ırmak olarak geçer. 38

39

40

41

Bu bölgenin temeli Arkeen’e ait granit, gnais ve mikaşist gibi kayalardan meydana gelir. Paliozoik dönemde sarsılarak peneplen halini alan bölge paleozoikte deniz istilasına uğramıştır. Büyük sahra bölgesi paleozoikten pleistosene kadar iç kuvvetlerin etkisi altında kalmıştır.Bazı dönemlerde ise dış kuvvetlerin aşındırma etkisiyle yüksek olmayan bölge özelliğini korumuştur. 42

43

Dünya nüfusunun yalnızca % 5’i çöllerde yaşar Dünya nüfusunun yalnızca % 5’i çöllerde yaşar. Ancak, çöller, bitki ve hayvan türleri açısından hiç de sanıldığı gibi "yoksul" bölgeler değildir. Her çölde, buradaki yaşam koşullarına, dünyanın başka bölgelerindeki canlılardan çok farklı özellikleri nedeniyle uyum sağlamış birçok bitki ve hayvan türü yaşar. Çöl ekosistemleri de dünyanın birçok başka bölgesindeki ekosistemler kadar zengindir. 44

45

Büyük Sahar’da yüzey şekillerinin oluşumunda 2 dönem vardır. 1)Nemli sıcak dönemde oluşan şekiller 2)Kurak sıcak dönemde eski şekillerin değişmesi sonucu meydana gelen yeni şekiller. Oluşan yer şekilleri:kumul, erg, çöl kaldırımı, hamada, anıt kaya(ada dağı-inselberg), yardang, bahada, akarsu vadisidir. 46

Çöldeki rüzgarın amacı ufak taneleri birbirine ve kayalara çarptırarak ince unsurları oluşturmaktır. Bu ufak şekillerin yüzeyin eğim koşullarına göre bazı sahalarda yığılması ile kumul şekilleri oluşur 47

Çölün büyük bir kısmında rüzgarın taşıyamayacağı çakıllı çöller genellikle erg denilen kum çölleri civarında yer alır.Ergler bütün çölün beşte birini kaplar Rüzgarların küçük boyuttaki malzemeleri taşıyarak bulundukları yerden uzaklaştırması  sonucu geriye kalan iri çakıl,taş veya bloklar çöl kaldırımını meydan getirir. 48

Hamada çöl içerisinde dik ve yassı kayalı yerler olup, bunların üzerleri bloklar, çakıllar ve diğer kırıntılılarla örtülüdür. 49

50

Yeni magmatik kayalardan meydana gelmiş aşınım düzlüğü üzerindeki dik yamaçlı tek tepelere inselberg(ada dağlar) denir. 51

Kil ya da kumtaşı gibi gevrek malzemelerin rüzgar aşındırması sonucu meydana getirmiş olduğu birbirlerinden keskin sırtlarla ayrılan oluklara yardang denir. 52

Çöllerde kimi zaman, sağanak şeklinde şiddetli yağmurların yağdığı kısa dönemler olur. Yağmur suları, toprağa sızmadan yüzeyden hızla akıp giderek, vadi adı verilen sel yatakları boyunca kumu, taşları ve toprağı sürükler. Vadilerin düzlüklerle buluştuğu yerlerde, su önüne kattığı malzemeleri, koni biçimli tepecikler ya da "bahada" adı verilen yelpaze biçiminde tepecikler oluşturacak biçimde yığar 53

54

Büyük Sahra’da akarsu vadisi geniş düzlüğü bozan bünye içine gömülmüş aşınım şeklidir.Bu vadiler pluvial dönemde gelişmiştir.Vadiler günümüzde şiddetli sağanakta su ile dolar, zaman zaman sellenmeler olur. 55

Büyük Sahra’da Ahaggar ve Tibest yüksek platoları yer alır Büyük Sahra’da Ahaggar ve Tibest yüksek platoları yer alır.Bu dağlar Arkeene ait temelin kırılması, bu kırıklardan magmanın yüzeye çıkmasıyla oluşmuş ve iç kuvvetlerin baskısıyla da yükselmiştir.Üzerinde birçok volkan konisi yer alır.Bu dağlar kışın yağış alır ve tepeleri karla örtülüdür.Yazın ise oraj tipi yağış alarak çölün ortasında çöl ikliminden farklı iklim özelliği gösterir. 56

57

58

59