ÇEVRESEL KAYNAKLARIN EKONOMİK AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ (FİYATLANDIRILMASI) Ortolano, 1996; 6. Bölüm-pp 117-143 Nisan 2015

SORULAR Kirliliğe bağlı olarak ortaya çıkan zararların ekonomik değerlendirilmesinde Temel Ekonomik Kavramlar nasıl uygulanır? Çevre kalitesindeki iyileşme, ekonomik fayda şeklinde ortaya çıkabilir Çevre kalitesindeki bozulma, ekonomik maliyete (zarar hesabı) dönüşebilir. Çevre Kalitesindeki Değişikliklerin Ekonomik Değeri Nasıl Tahmin Edilir? Çevresel değişimlerin Fayda/Maliyetleri nasıl tanımlanır? Fayda/Maliyetler pratikte nasıl ölçülür? Çevresel Kaynaklardaki Değişikliklerin Ekonomik Etkileri Nasıl Tahmin Edilir? Kaynak Dağılımının Geliştirilmesine Yardımcı Olan Gereksinimler: Talep/Fayda Bilgisi Maliyet Bilgisi

EKONOMİK DEĞERLENDİRME TEK BİR ÇEVRESEL KAYNAKTAN NASIL ÇOK SAYIDA HİZMET SAĞLANABİLİR? Yaşam destek fonksiyonu -Atıklar için alıcı ortam Hammadde -Rekreasyon amaçlı EKONOMİK DEĞERLENDİRME EKONOMİK DEĞERLERİN ÇEVRESEL ÜRÜN/SERVİS VEYA ÇEVRESEL KALİTE DEĞİŞİMİNİN ETKİLERİNE BAĞLI OLARAK OLUŞTURULMASI

Çevresel kaynakların ekonomik değeri AKTİF KULLANIM DEĞERLERİ PASİF KULLANIM DEĞERLERİ DİREKT KULLANIM DOLAYLI KULLANIM TERCİH DEĞERİ VARLIK DEĞERİ TOPLAM EKONOMİK DEĞER

Çevresel Değişimin Ekonomik Değeri Ex ante (Olay öncesinde) Farklı giderim seviyeleri ve önlem veya kirlilik azaltım alternatifleri için olası ekonomik etkilerin analizi Ex post (Olay sonrasında) Herhangi bir Çevresel kirlenme sonrasında ekonomik hasarın değerlendirilmesi)

EKONOMİK DEĞERLENDİRME METOTLARI PAZAR BAZLI YÖNTEMLER (Market Based Methods) Hedonik Mülkiyet Değer Metodu (Hedonic property value method) Seyahat Maliyeti Metodu (Travel cost method) Savunma Harcamaları (Defensive expenditure) Üretim Fonksiyonları Yaklaşımı (Production function approach) Methods of valuing health and longevity (Human Capital and Hedonic Wage Method) KOŞULLU DEĞERLEME YÖNTEMİ (Contingent Evaluation Method) Bireylere hipotetik koşullu durumlar karşısındaki yaklaşımları sorulmakta ve araştırmacılar tarafından oluşturulan bu sorulara verilen yanıtlar neticesinde çevre kaynağında veya kamu mekanında meydana gelen niteliksel ve niceliksel değişikliklerin değerleri ölçülmektedir. Çevre sorunlarının insan sağlığını ve yaşamını tehdit eder hale ulaşması, insan hayatına da ekonomik değer biçilmesini gerektirmiştir. Bu amaçla İnsan Kapitali (Human Capital) ve Hedonik Ücret (Hedonic Wage) tekniği gibi yöntemler kullanılmaktadır. Hedonik ücret tekniği ve gizli (implicit) değerlere dayanmaktadır. Bu teknikte insanların vasıfsız veya kalifiye işgücü niteliğinde olmaları, sağlık durumları gibi kriterler dikkate alınarak değerlendirme yapılır. İnsan Kapitali tekniği ölümcül olan veya ciddi yaralanma ve sakatlanmalara yol açan kaza ve maruziyet durumlarında işgücü gelirlerindeki veya ücretlerindeki kayıpları ve bu kayıpları önlemek üzere bireylerin ödeme isteklerini (Willingness to Pay (WTP)) dikkate almaktadır. Willingness to Admit (WTA): Zararın tazminine yönelik kabul edilen ödeme miktarı

Ortalono 1996, sayfa 138)

1.HEDONİK MÜLKİYET DEĞER METODU (Hedonic Property Value Method) Farklı özelliklerin veya aynı özelliğe ait farklı bileşimlerin bir araya gelmesinden oluşan konut gibi bileşik yapıda taşınmazların değerinin ölçülmesi için kullanılır. Hedonik fiyat mülkü oluşturan farklı özelliklerin her birinin fiyatlarının (marjinal costs) toplanması sonucunda belirlenir. Bu yöntemle, benzer özelliklere sahip olan, ancak fiyatları farklılaşan mallar analiz edilerek, o malın fiyatını oluşturan özellikler içinde bireylerin çevre kalitesindeki bozulmanın giderilmesi için ödemeye gönüllü oldukları (willingness to pay) veya kirlenmenin etkisiyle doğabilecek olumsuzlukları tazmin için kabul edebilecekleri (willingness to accept) ödeme miktarları tespit edilir.

Hedonik Mülkiyet Değer Metodu (Hedonic Property Value Method) (Implicit Prices (genel maliyete ek)+Demand Curves) P=f(N1,N2,.....,Nm; H1, H2, .....,Hn; E1,E2,....Ep) Mahalle/Evin oda sayısı/ yörenin /Çevresel Kalite Seviyesi P (Ev fiyatı) = N2 + H2 + 10000 – (100-E)2 E=Hava Kalitesi İndex değeri (0-100) E = 0 (Hava kirliliği seviyesinin en yüksek olduğu durum), E = 100 (temiz hava koşullar) E=0 için Pmin= P = N2 + H2 E=100 için Pmax = P = N2 + H2 + 10000 (İndex yükseldikçe evin değeri artıyor!) 200 Hava kalitesinin iyileşmesiyle (Hava kalitesi indeksinin 50’den 60’a çıkmasıyla) sağlanan fayda(900$) 100 80 Genel maliyete ek($/birim) 50 60 100 Hava kalitesi indeksi

Implicit Price = P / E = 200 – 2E İmplicit price: kaydedilemeyen görünmeyen gizli fiyat (veya içsel fiyat) P1=PE=50= N2 + H2 + 10000 –2500 P2=PE=60= N2 + H2 + 10000 –1600 100000 hane için hava kalitesindeki iyileşmenin (E1=50 den E2=60) Hava Kalitesindeki İyileşmeye Bağlı olarak Ev Fiyatlarında görülen Artışın Toplam Ekonomik Faydası; (900$ / hane) x 100 000 hane = 90x106$ P2-P1=P=900$ / Ev

2.SEYAHAT MALİYETİ METODU (Travel Cost Method) Bir rekreasyon alanına veya kentsel yeşil alana hangi mesafelerden ne kadar insanın yolculuk ettiği ve yolculuk için ne kadar para/zaman harcadığı, giriş ücreti (varsa), rekreasyon alanında geçirilen zaman ve harcanan para, seyahat ve kullanım süresi boyunca kaybedilen diğer fırsatlar gibi parametreler dikkate alınarak, o alanın sağladığı ekonomik faydaların ölçülmesi amaçlanır.

Seyahat Maliyeti Metodu (Travel Cost Method) Ziyaret ücretleri; Seyahat başına harcama; Talep eğrileri; Rant (Surplus)

3. SAVUNMA HARCAMALARI PROSEDÜRÜ (Defensive Expenditures Procedure) Gelişen çevre kalitesinin faydaları Gerçekleştirilen aktivite maliyetlerindeki azalmalar

4. ÜRETİM FONKSİYON YAKLAŞIMI (Production Function Approaches) Doz-Zarar / Doz-yanıt eğrileri Fiziksel etkiler: Doz-yanıt eğrileri veya üretim fonksiyonu Üretici yanıtları?.....Çevre kalitesini değiştirmek için Pazar yanıtları? ..... Üretici yanıtları; arz eğrileri; denge fiyatı; çıktı seviyeleri Ekonomik değişiklikler?.... Ürün fiyatı/miktar/tüketici+üretici artan miktarları Çevre kalitesindeki iyileştirmeler üretim proseslerini ve çıktı seviyelerini nasıl etkiler? Üretimdeki değişiklikler gelir, kar ve fiyatları nasıl etkiler?

Üretim Fonksiyonları ve Verimlilik Değişimi Yaklaşımı Ekonomik faaliyetlerin doğal kaynakların üretim kapasitesi üzerinde yaptığı olumlu veya olumsuz etkilerin değerlendirmesini yapmak mümkündür. Örneğin endüstriyel faaliyetler sonucunda açığa çıkan katı ve sıvı atıklar ile gaz emisyonların tarım ürünleri üzerinde meydana getirebileceği verim ve kalite kayıpları kantitatif ve objektif olarak belirlendikten sonra piyasa fiyatları kullanılarak parasal miktarlarla ifade edilebilir.

KİRLETİCİ DERİŞİM SEVİYELERİNDEKİ DÜŞÜŞLERE HİPOTETİK PAZAR DÜZEYİ YANITLARI: Orijinal arz/Yeni arz Ürünün fiyatı Denge fiyatı Tüketici rantı (Surplus)/ Üretici rantı (Surplus) Sosyal rant (Social Suplus) = (Tüketici rantındaki net artış) + (Üretici rantındaki net artış) = Ranttaki net değişimlerin toplamı

(Corresponding Eq. Output) ÇEVRE KALİTESİNDEKİ GELİŞMELERİN ETKİLERİ OZON DERİŞİMLERİNDEKİ DÜŞÜŞ ve HİPOTETİK PAZAR SEVİYESİ YANITLARI (HYPOTHETICAL MARKET LEVEL RESPONSES TO A REDUCTION IN OZONE CONCENTRATION) OC:Orijinal Denge Fiyatı (Original Eq. Price) OH: Orijinal Denge Fiyatına İlişkin Denge Çıktısı (Corresponding Eq. Output) CDE: Tüketici Rantı (Consumers’ Surplus) OA: Yeni Denge Fiyatı (New Eq. Price) OG: Yeni Denge Fiyatına İlişkin Denge Çıktısı (Corresponding Eq. Output) ADF: Yeni Tüketici Rantı (New Consumers’ Surplus) Tüketici Rantındaki Net Artış (Net Increase in Consumers’ Surplus) ACEF=ADF-CDE BCE:Üretici Rantı-orijinal (Producers’ Surplus/original) OAF: Üretici Rantı-Yeni (Producers’ Surplus/new) Üretici Rantındaki Net Artış ( Net Increase in Producers’ Surplus) : OAF-BCE

Toplam Maliyet = TFC + TVC = TC Kar:  = pQ – TC “Üretici Artan Miktarı Kar Değildir (Producers’ surplus is not profit)” .......Üretici Artan Miktarı ( ) = p.Q - MC. Q “Producers’ Surplus does not account for fixed costs” SOSYAL RANT ( Social Surplus) = TÜKETİCİ ARTAN MİKTARINDAKİ NET ARTIŞ + ÜRETİCİ ARTAN MİKTARINDAKİ NET ARTIŞ OBEF = (ACEF) + (OAF-BCE) * PİYASADAKİ BİR DENGE KOŞULUNDAN (OC,CE,BE) YENİ BİR DENGE KOŞULANA (OA,AF,OF) KAYMA * ÜRETİM MALİYETİNDEKİ DÜŞÜŞ ÖNCESİ (AZALAN OZON KİRLİLİĞİNE BAĞLI OLARAK) VE KİRLİLİKTEKİ AZALMA SONRASI KOŞULLAR

SAĞLIK VE YAŞAM UZUNLUĞUNUN DEĞERLENDİRİLMESİ METODU (Methods of Valuing Health & Longevity (well-being)) ÇEVRESEL RİSK DEĞERLENDİRMESİ (EPİDEMİYOLOJİK ÇALIŞMALAR) HASTALIK/ ÖLÜM Hedonik Ücret Metodu (Hedonic Wage Method)............ Maaş oranları (wage rate) (WTA), Yaşam riski kabullenme değeri Maaş oranı : W= g(J1,J2,...Jn; L; I) J: çalışan karakteristiği (yaş, cinsiyet, eğitim), iş nitelikleri (çalışma koşulları, prestij) L: ölüm I: öldürücü olmayan kazalar Koşullu Değerleme Metotları......... WTP/WTA; anket soruları Hipotetik şartlar Pasif-Aktif kullanım değerleri