SELÇUKLU KÜLTÜRÜ

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ Kuruluş: 1040 Horasan Bölge: Irak merkez olmak üzere İran, Kirman, Suriye ve Azerbeycan.

MİMARİ Dönemin Mimari Elemanlar: Eyvan: Anadolu anıtsal ve anonim mimarisinde görülen eyvan, Mezopotamya mimarisinin erken çağlarında ortaya çıkmıştır. Tonozla örtülü, dikdörtgen planlı, bir tarafı açık, üç tarafı kapalı bu hacim sonradan İslam mimarisine geçmiştir.

Taç kapı: Ortaçağ Türk-İslam mimarisinde kullanılan ve genellikle çok az pencereli ya da penceresiz, sağır duvarlarla çevrili camilerin, medreselerin, kervansarayların girişlerinde çoğunlukla yüksekliği yapının yüksekliğine eşit ve cepheden dışarı doğru büyük bir niş şeklinde taşan yapı ögesidir. Zengin taş oyma bezemeleriyle süslüdür.

Türk Üçgeni; küresel bir bingi elemanı olan pandantifin yanı sıra farklı açılarda yerleştirilmiş üçgen yüzeylerle zemin planını çokgene taşıyan bir geçiş kuşağıdır. Tromp: kare zemin planını örtü planında sekizgene taşıyan kemerlerden oluşan kemer bingili geçiş kuşağıdır.

Mukarnas: (stalaktit) kelime anlamı, damla damla akandır. Kademeli olarak taşmalar yapacak biçimde, aşırtmalı olarak yanyana ve üst üste gelen, üç boyutlu görünüm veren bir geçiş ve dolgu öğesi. Petek biçimi bir görüntü ile yarım kubbelerin içini dolgulayan İslam sanatı öğesi. (Sarkıtlı olanlarına istalaktit denilir).

CAMİİ TİPOLOJİSİ: -Çok ayaklı camii olarak da adlandırılırlar. -Dört eyvanlı avlulu plan şeması. -Mihrab önünde anıtsal kubbe. -Enine akslı plan organizasyonu. -Anıtsal Camii mimarisi. -Zengin Taş İşciliği.

-ISFAHAN MESCİDİ CUMASI (1072-1092) Melikşah tarafından yaptırılan camii, anıtsal camii mimarisinin erken örneğidir. Yapım süreci aşamalıdır.

Dört Eyvanlı, avlulu bir plana sahip olan yapı, geniş bir avlu etrafında tonoz ve kubbelerle örtülü mekanlardan oluşan büyük bir yapıdır. En belirgin özelliği, mihrap önündeki, güney eyvanına bitişik büyük kubbesidir. Kubbeyi, dört yuvarlak formlu payenin birleştirilmsinden oluşan demet payeler taşımaktadır.

Tuğladan yapılmış olan Kubbe üç dilimli tromplardan sonra hafifce sivrilir. Tipik Selçuklu kubbe formunun ilk örneğidir. Bu plan şeması Anadolu’da da etkili olacaktır.

-ZEVVARE MESCİDİ CUMASI (1135-1136) Selçuklu mimarisinin İranda’ki en önemli örneklerinden bir tanesi. Yandan girişli, tuğla minarelidir. Dört eyvanlı, avlulu plan şeması ile yapılmıştır. Kıble yönünde mihrap önüde kubbesi bulunmaktadır.

RİBAT-KERVANSARAYLAR -Ribatlar her şeyden önce İslam ülkesi hudutlarının tehlikeli Noktalındaki müstahkem mevkiler, orduların toplanma yerleridir. -İlk zamanlarda, savaş için gelen gönüllüler burada toplanırlar; müdafaasız yerlerde yaşayan civar halkı buralarda barınmışlardır. -Ribat bir savunma duvarı ile çevrilmiş, binaları, ambarları, ahırları ve bir tarassut ve işaret kulesini ihtiva eden ve içinde bir mescit ile bir hamam da bulunan bir birliktir; -Çok önemli bir ticari işleve de sahiptirler. O da; zengin ticari malları nakleden kervanlara hudut civarında düşman çapulculardan, eşkıya baskınlarından koruyacak emniyetli konaklama yerleri sağlamaktır.

İLK BEYLİKLER DÖNEMİ

MİMARİ Yapı Tipolojisi; Camii ve Medreselerin Anadolu Türk Mimarisindeki ilk gelişimi ilk Beylikler döneminde olmuştur. Bunlar: -Danişmentliler (1071-1174): Sivas, Kayseri, Malatya -Artuklular (1101-1312): Hasankeyf, Mardin, Diyarbakır, Harput. -Saltuklular (1081-1202): Erzurum -Mengücüklüler (1171-1252): Erzincan, Kemah, Şebinkarahisar, Divrik

ARTUKLULAR -Silvan Ulu Camii (1157): -Anadolu camii mimari üslubunu başlatır. -Enine dikdörtgen planlı, -Dört nefli, -Mihrap önü kubbeli, mekan bir avluya dayanır.

-Siirt Ulu Camii (1129), Bitlis Ulu Camii (1150) enine gelişen mekanlı ve kubbeli yapılardır.

-Bitlis Ulu Camii (1129): Enine gelişmiş bir plan şeması vardır -Bitlis Ulu Camii (1129): Enine gelişmiş bir plan şeması vardır. Dıştan bir piramitle örtülmüş kubbesi beşik tonozlu enine nefler arasında yer alır.

-Diyarbakır Ulu Camii: Geniş bir revaklı avlu önünde enine dikdörtgen kapalı bir mekandan oluşmaktadır. Ortada dikine gelişen bölüm kubbesizdir.

-Kızıltepe Ulu Camii (1200-1204) köşelerde minarelerin yer aldığı avlunun güneyinde aynı plan şeması tekrarlanır.

-Harput Ulu Camii (1156):

-MEDRESELER: Açık Avlulu medrese tipolojisi, en erken örneklerini Artuklular Zamanında vermiştir. İlk olarak XII. Yüzyılda külliye şeklinde ortaya çıkmıştır. Hastahane, hamam, medrese ve camii den oluşan bir yapı kompleksidir.

- Mardin Hatuniye Medresesi (XII. Yüzyıl): En erken açık avlulu, iki katlı ve iki eyvanlı medresesidir.

-Diyarbakır Zinciriye Medresesi (1198)

DANİŞMENTLİLER -Medreseler: Anadolu’da kapalı planlı medrese (Kubbeli) anlayışı bu dönemde gelişmiştir. -Tromplu kubbenin örttüğü, kapalı avlu etrafında eyvan ve hücrelerden meydana gelen plan şeması. -İlk Anadolu Selçuklu medreseleri bu kapalı formları seçmiştir.

-Tokat Yağıbasan Medresesi:

-Niksar Yağıbasan Medresesi:

- Camiler: -Niksar Ulu Camii: Kareye Yakın plan şeması, Payelerin taşıdığı tonozlarla örtülü yapı.

-Kayseri Kölük Camii-Medresesi (XII -Kayseri Kölük Camii-Medresesi (XII. Yüzyıl): Camii Medrese birleşiminin erken örneği. Dar ve tonozla örtülü bir koridorla ayrılan avlu, iki katlı medrese bölümünün batı kısmına eklenmesiyle farklılık gösterir.

SALTUKLULAR -Erzurum İç Kale Mescidi (XII. Yüzyıl): İki bölümlü bir yapıdır. Önde kubbe ve yanlarda iki beşik tonozla örtülü olan mekan ortada iki payenin ayırdığı kemerlerle, arkada aynı boşluğu çapraz tonozla tekrarlar.

-Erzurum Ulu Camii (XII -Erzurum Ulu Camii (XII.yüzyıl): Mihrap duvarına dik uzanan yedi nefli büyük bir yapıdır.

MENGÜCÜKLÜLER -Divriğ Kale Camii (1180-1181): dikine üç nef halinde gelişen yapı, yanlarda dörder kubbe, ortada bir beşik tonoz örtüyü meydana getirir.

-Divriğ Ulu Camii ve Şifahanesi: Bitişk yapılardır -Divriğ Ulu Camii ve Şifahanesi: Bitişk yapılardır. Camii duvarına dik uzanan beş nefe ayrılmıştır. Mihrap önü kubbesi kuvvetli bir motif olarak dıştan piramit bir çatıyla örtülmüştür. Şifahane, dört eyvanlı şemaya sahip avlu, üstü örtülü medrese planı vermektedir ve bir tarafı iki katlıdır.

ANADOLU SELÇUKLU MİMARİSİ Anadolu Selçuklu mimarisi zaman ve kavram olarak Danişmentli, Saltuklu, Artuklu ve Mengücüklü gibi Erken Türk Beylikleri ile bir hazırlık dönemi geçirdikten sonra, asıl etkinliğini 1200-1308 yılları arasında ortaya koyan Anadolu Türk mimarisinin güçlü bir dönemini tanımlamaktadır. Asıl etkisini XIII. Yüzyılda göstermiştir.

Camiler: Mimari Özellikler: -Anıtsal mimari ve mekan etkisi, çok ayaklı plan şeması, -Kesme taş, -Mihrap ve kubbe içleri çini mozaik ile bezeli, -Geometrik ve bitkisel süslemeli ağaç mimber ve kapı pencere Kanatları. -Çok az pencereli sağır duvarlar -Sonradan eklenen minareler -Süslü taç kapılar

-Konya Alaeddin Camii (1220): -Yapı geniş iki ana bölümden oluşmaktadır. -Doğuda çeşitli sütunlarla taşınan düz çatılı bölüm vardır. -Ortada iki paye ve duvarlara dayalı kemerler üzerinde türk üçgenleriyle geçilmiş kubbeli bölümün arkasında düz çatılı eyvan yer alır.

-Niğde Alaeddin Camii (1223): Mihrap duvarına dikey üç nefli, mihrap önünde yan yama üç değişik çapta kubbe ile örtülmüş enine bir nef daha oluşturulmuştur.

-Malatya Ulu Camii (1224): Kesme taş ve tuğla İran etkisi görülür Mihrap önü kubbeli, Eyvanlı orta avluludur.

-Külliyeler: -Hunad Hatun Külliyesi (1238): Külliyelerin ilk örneklerindendir. Camii- Medrese-Hamam- Kümbet yapılarından oluşur Caminin plan şeması Mihrap önü kubbeli eyvanlıdır.

-Ağaç Direkli Camiler: Bu tarz yapım alışkanlığı çok eski bir Türk mimar geleneğidir. Konya Sahip Ata Camii (1258) Afyon Ulu Camii (1272) Sivrihisar Ulu Camii (XIII yüzyıl) Ankara Arslanhane Camii

-Tek Kubbeli Sırçalı Mescit (XIII.yüzyıl) -Tek Kubbeli Mescidler: Bu yapılar merkezi planlı ve bir hazırlık mekanına sahiptir. Bu yapılar XIV. Yüzyıl içinde gelişecek Osmanlı Dönemi Klasik tek kubbeli ve üç Bölümlü son cemaat yeri bulunan camii tipine temel oluştururlar. -Tek Kubbeli Sırçalı Mescit (XIII.yüzyıl) Küçük Ayasofya (1235) Hoca Hasan Mescidi Taş Medrese Mescidi 1250

-Medreseler: Anadolu’da medrese mimarisi iki şekilde gelişmiştir. Bu iki tip eşzamanlı ortaya çıkmıştır, ancak ayrı gelişim çizgisi göstermiştir. 1. Açık Avlulu (Avlulu) 2. Kapalı Avlulu (Kubbeli) Medrese yapı tipolojisi klasik Selçuklu plan şemasının devamıdır. Eyvanlı, Revaklı Avlulu

-Çifte Medrese (1205-1206/Kayseri): Yapı iki bölümden oluşur Şifahane ve Tıp Medresesi, Her iki yapıda Revaklı Avlulu, Eyvanlıdır.

-Sırçalı Medrese (1242/Konya): İki katlı ve revaklı Avlulu, Eyvanlı plan tipi

Kayseri: Acık avlulu medreseler. Sahabiye (1267-1268) Hunad Hatun (1237-38)

Sivas Buruciye (Dört Eyvanlı Avlulu) Gök Medrese (Dört Eyvanlı) Çifte Minareli Medrese (İki katlı Dört Eyvanlı)

Gök Medrese (İki Katlı Açık Avlulu) Tokat Gök Medrese (İki Katlı Açık Avlulu)

Konya: Kubbeli kapalı avlulu medrese Karatay (1251) İnce Minareli (1260-65)

Cacabey (1272) Gözlem evi olarakta kullanılmaktadır. Kırşehir Cacabey (1272) Gözlem evi olarakta kullanılmaktadır.

KÜMBET VE TÜRBELER Anadolu Selcukluları döneminde türbe ve kümbetlerin iki tipte geliştiği görülür. 1.Gurup: Medrese, külliye ve diğer yapılara bağlı olarak konumlananlar. 2. Grup: Bağımsız olanlar.

1. Gurup II. Kılıçarslan Kümbeti (1192)/ Alaeddin Camii: -İlk Örnektir. -On kenarlı+Piramit külahlı

Gevher Nesibe Kümbeti (1206)/Kayseri Çifte Medrese

Mama Hatun Kümbeti (XIII. Yüzyıl)/ Tercan 2. Gurup Mama Hatun Kümbeti (XIII. Yüzyıl)/ Tercan

Döner Kümbet (XIII.yüzyıl)/Kayseri

Örnek : Kümbedi Ali (1056, Abarkuh), Kırık Kızlar Kümbeti (1050, Damyan)

Eyvanlı Türbeler Tonozlu bir munyalık üstünde merdivenlerle çıkılan bir eyvan esasına dayanan mekan anlayışı esastır. Bu tip yapı anlayışı Afyon ve Konya çevresinde yaygındır. -Bahar Baba Türbesi (Afyon-Osmanköy) -Saya Baba Türbesi

Ümmühan Hatun Türbesi (Seyitgazi): En erken örneklerdendir.

- Gömeç Hatun Türbesi (Konya) Anıtsal bir yapıya sahiptir.

KERVANSARAYLAR: -Ticaret yolları üzerine kurulmuş konaklama yapılarıdır. -Erken dönemde Ribat da denilmekteydi. -Kesme taştan inşaa edilmiş kale görünümlü yapılardır. -Anadoluda Han olarak isimlendirilir. -Anadolu Selçuklularında 9 tane Sultan Hanı vardır. -Bu yapılar genellikle iki tarafı revaklarla çevrili bir avlu ile büyük kapalı hacimden oluşur. Üstü açık avlu hayvan barınağı olarak kullanılırken kapalı bölüm yolcuların barınağı olarak kullanılır. Giriş kısmında yapının idari bölümü yer alır.

Alay Hanı (Aksaray- Kayseri Yolu, 1156-1192) Erkan Örnek Evdir Han (Antalya-Isparta Yolu, 1214-18): İki sıra revaklı, Eyvanlı avlulu) Sarı Han (Avanos) Alay Hanı (Aksaray- Kayseri Yolu, 1156-1192) Erkan Örnek

Sultan Hanları Kırkgöz Han (Antalya- Isparta): avlulu üç eyvanlı, revaklı bir düzene sahiptir. Tek revaklı kapalı bölüm buraya bağlanır. İncir Han (1238-39) Karatay Han (Kayseri- Malatya) Sultan Han 1229 (Konya-Aksaray Yolu): İki bölümden oluşmaktadır. “hol” adı verilen kapalı bölüm ile “avlu” bir aradadır. Alara Han (Antalya-Alanya) (1232): diğerlerinde farklı bir plan şeması vardır. Ortada bölmeli mekanlar çevresinde, ahır olarak kullanılan kapalı mekanlar yerleştiriliştir.

Sultan Han (Tuzhisar-Palas) (Kayseri- Sivas Yolu) Ağzıkara Han (Aksaray- Kayseri) Eğridir Han (1237-38)

KÖŞK VE SARAYLAR: Kervansarayların yanında çok küçük ve mütevazı yapılardır. Kaba taş ve tuğladan inşa edilmişlerdir. -Keykubadiye Sarayı (1224-1226, Kayseri): Üç köşkten meydana gelir. -Hamamlı Köşk (Alanya-Antalya Alara tepesi) Kubad abad Sarayı (1236 Beyşehir Gölü): onaltı dağınık yapı ve av parkından oluşur.

1308’de İlhanlı baskısı sonucu Anadolu Selçukluları etkisini kayb eder 1308’de İlhanlı baskısı sonucu Anadolu Selçukluları etkisini kayb eder. XIV. Yüzyıl’da Anadoluda tekrar beylikler dönemi başlar ve yirmiden fazla beylik ortaya çıkar. Zaman içinde Osmanlı Beyliğinin güçlenmesi Anadolu birliğinin oluşmasını tekrar sağlar.