TOPLUM HİZMETLERİ PROGRAMI Yrd. Doç.Dr. Günseli ORAL Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü

Çalışmada, Toplum Hizmetleri Programının (THP) öğrencilerin sosyal davranışları üzerindeki etkisi incelenmiştir. Sosyal davranışlar, etrafındaki insanların sorunlarının farkında olmayı, empati kurmayı ve olumlu iletişim becerilerini kullanmayı kapsamaktadır.

Araştırmada 150 kontrol, 150 deney grubunda olmak üzere toplam 300 öğrenci yer almıştır. Denekler Antalya’da iki özel okulun 6,7 ve 8. sınıf öğrencilerinden oluşmuştur.

THP uygulanmadan önce, her iki gruptaki deneklerin sınıf öğretmenlerine Sosyal Davranış Öğretmen Gözlem Ölçeği (SDÖGÖ) dağıtılmış ve her öğrenci için doldurmaları istenmiştir. Araştırmacı tarafından tasarlanan THP 4 ay süreyle denek grubu okulunda uygulanmış, programın tamamlanmasından sonra her iki gruptaki sınıf öğretmenlerine tekrar SDÖGÖ dağıtılmıştır.

Toplum Hizmetleri Programının İlkeleri Öğrencilerin yardım davranışlarında bulunmalarını sağlayacak olanak ya da ortamlar oluşturmak, Bu davranışları olumlu şekilde pekiştirmek, Akran gruplarını rol model olarak kullanmaktır.

Toplum Hizmetleri Programında Yer Alan Gönüllü Hizmetler ve İçerdikleri Planlar

1 puan/saat değerindeki hizmetler Öğretmen Asistanlığı: Öğretmenin dersi hazırlamasına yardım etmek, dersten önce araç-gereçleri hazırlamak, ders esnasında öğretmene yardımcı olmak ve akranlara öğretmenin gerek gördüğü biçimde ders anlatmak.

2 puan/saat değerindeki hizmetler a. Okul Binası / Okul Bahçesinde Çalışmak: Okul bahçesini temizleme, bahçe ve bitki bakımı, bahçede bulunan malzemelerin temizliğini /bakımını yapmak. b. Okuldaki Görevlilere Yardımcı Olmak: Okulun farklı bölümlerinde çalışan görevlilere yardımcı olmak (örneğin sekreterlik, kütüphane, kayıp eşya bürosu, yemek hizmeti gibi işlerde yardımcı olmak).

3 puan/saat değerindeki hizmetler Etüt Saati Öğretmenliği : İlköğretim birinci basamak öğrencilerinin etüt saatlerinde ödevlerini yapmalarına ya da çeşitli konuları öğrenmelerine yardımcı olmak, etüt öğretmenlerinin verdiği bazı işleri yapmak.

4 puan/saat değerindeki hizmetler Hastanelerde, sivil toplum örgütlerinde, hayır kurumlarında, yetiştirme yurtlarında ve huzur evlerinde çalışmak: hastalara ya da yaşlılara gazete/kitap okumak, bildiği bazı özel becerileri (yabancı dil, satranç, spor, nakış, vs) isteyen küçüklere, akranlara ya da yetişkinlere öğretmek.

Sosyal Davranış Öğretmen Gözlem Ölçeği Araştırmacı tarafından, öğrencilerin okulda gösterdikleri yardım etme, empati, çevresel farkındalık, iyilik yapma gibi bazı sosyal davranışların öğretmenler tarafından değerlendirilmesini sağlamak amacıyla geliştirilmiştir.

Ölçeği geliştirmek için, ilk önce öğrencilerinde noksan olan sosyal davranışların neler olduğu konusunda öğretmenlerden görüş alınmıştır. Öğretmenlerin çoğunluğu öğrencilerin ben-merkezci olduklarını, sosyal sorunlarla yeterince ilgilenmediklerini ve başka insanların ihtiyaçlarına kayıtsız kaldıklarını belirtmişlerdir.

Bu görüşler çerçevesinde, öğrencilerin gözlenmesi mümkün olan yardım etme, öğretmen ve arkadaşlara olumlu davranma, genel olarak kendisiyle ve başkalarıyla barışık olma gibi sosyal davranışları içeren Likert tipi maddeler geliştirilmiş ve ölçek oluşturulmuştur.

Deney ve kontrol gruplarındaki her deneğin sınıf öğretmeni ölçeği doldurmuş ve ölçekte bulunan her madde sırasıyla ‘Asla’, ‘Ender ‘, ‘Sık sık’ ya da ‘Daima’ şıklarından sadece birine karşılık gelecek şekilde 1, 2, 3 ya da 4 olarak işaretlenmiştir.

SDÖGÖ üzerinde alınan puan, öğrencinin okul çevresindeki sosyal davranışı ile ilgili olan öğretmen görüşünü sergilemektedir. Ölçeğin güvenirlik analizinde, Cronbach-alfa değeri .87 olarak bulunmuştur

Toplum Hizmetleri Programının Uygulanması Programın başlamasından bir hafta önce, deney grubundaki bütün öğrencilere toplum hizmetleri programının hedef ve içeriğini belirten ayrıntılı bir mektup verilmiştir. Bu mektup, programın gönüllülük esasına dayalı olduğunu, programa katılmak istemeyenlerin hiçbir şekilde eleştirilmeyeceklerini açıkça belirtmiştir. Kontrol grubundaki denekler kendi olağan programlarını izlemeye devam etmiş, hiçbir toplum hizmeti ya da benzeri programa katılmamışlardır.

Deney grubundaki her öğrencinin yaptığı hizmetler, hizmetin yürütüldüğü bölümlerde çalışan kişiler tarafından belgelenmiştir. Bu belgeler her hafta okulun rehberlik servisine iletilmiştir. Her hafta, her öğrencinin aldığı puanlar toplanarak isimler puanlara göre düzenlenen onur listelerinden birinde yer almıştır. Bu listeler okulda sergilenmiştir. Her hafta listelerdeki isimler yenilenmiştir. Böylece, programa katılan öğrenciler, akranları için rol modeller olmuşlardır.

THP sınıflar, kayıp eşya bürosu, okul dışı hayır kurumları gibi farklı yerlerde gönüllü hizmetlerde bulunmayı içerdiğinden, araştırmacı tarafından her bölüm için farklı bir kayıt formu hazırlanmış, öğrencilerin hizmetleri bu formlar üzerinde, o bölümdeki yetkili tarafından belgelenmiştir. Denekleri gözlemleyen öğretmenlerin bu formlara erişim imkanı olmamıştır. Hem deney, hem de kontrol grubundaki öğretmenlerin araştırma içindeki görevleri, her öğrenci için SDÖGÖ’ni doldurmakla sınırlı tutulmuştur.

BULGULAR Bağımsız gruplar t- testinde, ilk ölçümlerde gruplar arasında anlamlı fark olmadığı (F(1; 299)=.034; p>0.05), son ölçümlerde ise anlamlı bir farklılık olduğu görülmüştür (F(1; 299)=26.47; p<0.05).

Cinsiyete Bağlı Bulgular a. Deney Grubu Cinsiyetin ilk ve son ölçümlerde elde edilen puanlar üzerindeki etkisini görmek için yapılan MANOVA, deney grubunda ilk ölçümlerde cinsiyetin kızlar lehine anlamlı etkisi olduğunu göstermiştir (F(1; 299)= 5.44; p<0.05). Ancak son ölçümlerde deney grubunda cinsiyetin etkisi ortadan kalkmıştır (F(1; 299)=3.62 ; p>0.05).

b. Kontrol Grubu Kontrol grubunda ilk SDÖGÖ ölçümlerinde, cinsiyetin kızlar lehine anlamlı etkisi saptanmıştır (F(1,299)=3.90; p=0.50). Ancak son ölçümlerde bu grupta da cinsiyet etkisinin ortadan kalktığı gözlenmiştir (F(1,299)=2.55, p>0.05). Ancak kontrol grubunda cinsiyet etkisinin ortadan kalkması kız öğrencilerin SDÖGÖ ortalama puanlarının ikinci ölçümlerde düşük çıkmasından kaynaklanmaktadır.

Bu duruma dayanarak, Toplum Hizmetleri Programının sosyal davranışlar üzerindeki cinsiyet farklılığını ortadan kaldırdığını söylemek mümkündür.

Yaşa Bağlı Bulgular a. Deney Grubu MANOVA, ön ölçümlerde yaşın iyilik davranışları üzerinde anlamlı etkisi olduğunu göstermiştir (F(2,298)= 4.28; p<0.05). Son ölçümlerde de, yaşın iyilik yapma davranışları üzerinde anlamlı etkisi olduğu gözlenmiştir (F(2,298)= 9.57; p<0.05). Tukey testinde, ilk ölçümlerde 12-14 yaş grubunun ortalama puanları arasında anlamlı fark bulunmuş (p<0.05; p= 0.007), 12- 13 ve 13-14 yaş gruplarının ortalama puanları arasında ise anlamlı fark bulunamamıştır.

Programın tamamlanmasından sonra yapılan ölçümlerde elde edilen puanlarda ise, 12-14 yaş arasındaki anlamlı farkın devam ettiği (p<0.05;p= 0.001), bununla beraber, 12-13 yaş arasında da anlamlı fark oluştuğu gözlenmiştir (p<0.05; p= 0.005). 13-14 yaş grubu ortalama puanları arasında anlamlı fark bulunmamıştır.

b. Kontrol Grubu Kontrol grubunda yapılan ilk ve son ölçümlerde, yaş grupları arasında anlamlı fark bulunamamıştır.

Bu duruma dayanarak, Toplum Hizmetleri Programının özellikle 13 yaş (7 Bu duruma dayanarak, Toplum Hizmetleri Programının özellikle 13 yaş (7. sınıf) düzeyinde anlamlı fark yarattığı ileri sürülebilir.

Araştırmada, cinsiyet ile yaşın deney ve kontrol gruplarında SDÖGÖ’nin birinci ve ikinci ölçümlerinde anlamlı ortak etkisine rastlanılmamıştır.

SONUÇ Sosyal davranışlar, özel olarak geliştirilmiş programlarla desteklenebilir. Toplumsal hizmetlerde bulunduğu sürece cinsiyeti ne olursa olsun, öğrencilerin sosyal sorunlar ya da gereksinimler karşısında farkındalık ve empati kazandıkları gözlenmiştir.

Ben-merkezci tutumlardan uzaklaşmak gençlerin farklı biçimlerde düşünüp, davranmasını sağlamaktadır. Bu uzaklaşmanın kızları daha da sosyalleştirdiği gibi, özellikle erkek çocukların olumlu tutum ve davranış kazanmasında etkili olduğu görülmektedir.

Yardım etme ve iyilik davranışları gelişimin farklı dönemlerinde farklı biçimlerde öğrenilirler. Bu duruma paralel olarak, araştırmada toplum hizmetleri programına aktif olarak katılan öğrencilerin arasında, yaş düzeyi açısından daha büyük öğrencilerin programdan daha çok yararlandıkları görülmüştür. Bu bulgulara dayanarak, toplum hizmetleri programının etkin biçimde kullanılabilmesi için 12 yaşın üzerindeki gruplara uygulanması gerektiği söylenebilir.

Psikolojik gelişim ve sosyal davranışların öğrenilmesi, örgün eğitimimizde ihmal edilmiş olan özelliklerdir. Bu araştırma, toplum hizmetlerine yönelik programların ülkemizde ergenlik dönemindeki gençlerin üzerindeki potansiyel etkisinin altını çizmektedir.

Toplum Hizmetleri Programı’nın yürütüldüğü deney grubundaki öğrencilerin olumlu benlik saygısı ve özgüven geliştirmeye yöneldikleri, benzer biçimde daha fazla inisiyatif kullanır hale geldikleri öğretmenler tarafından belirtilmiştir.

Toplumsal hizmetleri içeren eğitim programları, gençlerin kişisel sorunlarına daha gerçekçi bakış açıları getirmelerine ve başkalarına yardım etme konusunda kendi potansiyellerini fark etmelerine yardımcı olacaktır. Özetle, bu tür gönüllü çalışmalar ergenleri daha üretken olmaya ve topluma daha çok katılmaya teşvik edebilir.

Türkiye’de program geliştirme uzmanları ile eğitim yöneticilerinin olumlu sosyal davranışların gelişimine katkıda bulunacak eğitim programları oluşturmaları, bu programları yaş grubu, sosyoekonomik statü gibi öğrenci özelliklerine ve çevresel sorunlara göre uyarlamaları gereklidir.

Bu araştırmanın yapısı ve içeriği, ülkemizdeki ilköğretim ikinci basamak öğrencilerinin sosyal davranışlarının geliştirilmesine yönelik olan yorumlarla sınırlıdır. Ancak bulgularda görüldüğü üzere, bu tür programların Türk eğitim sisteminde çok önemli etkileri olabilir. Bu nedenle daha fazla sayıda araştırmaya gerek vardır.

Toplum Hizmetleri Programı’nın öğrenciler üzerindeki etkileri, Türkiye’de eğitimdeki değerler sisteminin eksik yönlerini göstermesi açısından da önem taşımaktadır. Bu zayıf noktaların ortaya çıkarılmasının gelecekteki çalışmaları güdülemesi ümit edilmekte; ülkemizde eğitim süreçlerinin arkasında yer alan felsefenin yeniden gözden geçirilmesinin gerekli olduğu düşünülmektedir.

SON