Etki Değerlendirme, Risk Analizi, SÇD ve Üretim Süreci Değerlendirmesi (LCA) PROF.DR.ALPER ÇABUK

KONTROL LİSTELERİNİN AVANTAJLARI Kullanımları kolaydır En basit formlu yaklaşımdır Etkilerin kısa bir özetidir Etkilerin sistematik olarak ele alınmasını sağlar Listeler iyi hazırlandığında herhangi bir etkinin gözden kaçama olasılığı yoktur DEZAVANTAJLARI Neden sonuç ilişkilerini kapsamaz Sık olarak çok genel ve eksiktir Etkiler arası etkileşimleri kapsamaz Aynı etki farklı başlıklar altında tekrar edilebilir ve bu durum asıl önemli etkiden uzaklaşmaya neden olabilir.

KONTROL LİSTELERİNİN Proje alanı ve topografyası Amerikan Atom Enerjisi Komisyonu, 1973 yılında ükleer güç santrallerinin çevresel etkilerinin belirlenemsi kapsamında etkilerin Proje alanı ve topografyası Bölgesel demografi, arazi ve su kullanımı Bölgedeki tarihi, kültürel, doğal ve estetik değerler Jeoloji Hidroloji, Meteoroloji, Ekoloji, Mevcut radyasyon seviyeleri ana başlıkları altında çalışmalar yapılmasını önermiştir(Uslu 1993).

KONTROL LİSTELERİNİN -Türler ve ekosistemler, Amerikan Federal Enerji Komisyonu ise, 1973 yılında doğal gaz boru hatları için yapılan ÇED çalışmasında; -Yörenin özellikleri ve arazi kullanımı, -Türler ve ekosistemler, -Sosyoekonomik faktörler, -Atmosferik koşullar ve ıslak alanlar, -Çevrenin ayrıcalıklı özellikleri, ana gruplarında çalışmalar yapılmasını uygun bulmaktadır.

KONTROL LİSTELERİNİN ABD'de barajlar üzerinde yapılmış olan 55 ÇED çalışmasını değerlendiren Ortolano ve Hil11972 yılında, bu konuda aşağıdaki sistematiği ortaya koymuşlardır: -Arazi ve verim kaybının tesbiti, -Mevcut yapıların, arkeolojik ve tarihi sit alanlarının kaybı, -Yaban hayvanlarının habitat kaybı, -Estetik kalitedeki değişimler, .Doğal akarsu mecralarının yok olmasının getirdiği sonuçlar, -Baraj haznesinin oluşturacağı etkiler, -Baraj haznesinin neden olacağı su kalite değişimleri, -Baraj yapısının neden olacağı etkiler, -Dolu ve dip savaklarla, su alma yapılarının etkileri, -Mansaptaki değişimler, -Yeraltı suyuna etkiler, -Baraj su seviyesi değişiminin etkileri (Uslu, 1993).

KONTROL LİSTELERİNİN Taşınmazlara olan etkiler Hava alanları için yapılmış 8 ÇED çalışmasının değerlendirilmesi ile insan çevresi ve doğal çevre üzerine olabilecek etkiler aşağıdaki sistematik çerçevede özetlenmiştir (Uslu 1993). I. insan çevresine olan etkiler Taşınmazlara olan etkiler Estetik ve görsel etkiler Yerleşim bölgelerine olan etkiler Kamu hizmetlerine etkiler İskan yerlerindeki zorunlu değişimler Gürültü etkileri Havaalanı konumu, uçuş konileri, güvenlik sorunları Havaalanının planlanan kullanım kapasitesinin etkileri İstihdam durumuna etkiler Demografik etkiler Sosyo-psikolojik etkiler

KONTROL LİSTELERİNİN II. Doğal çevreye olan etkiler Proje alanındaki yaban hayatı Su kirlenmesi Ormanlar Mevcut binalar ve kullanımlar Hava kirlenmesi Erozyon Genel ekolojik etkiler

İnsanlar, yapılar ve diğer insan yapısı çevre üzerine etkiler ETKİ DEĞERLENDİRMESİ, İNGİLTERE-İLGİLİ YÖNETMELİKTEN (PROJENİN DİREKT, İNDİREKT, İKİNCİL, KÜMÜLATİF, KISA-ORTA-UZUN DÖNEM, GEÇİCİ, KALICI, POZİTİF VE NEGATİF ETKİLERİNİ KAPSAMAKTADIR.) İnsanlar, yapılar ve diğer insan yapısı çevre üzerine etkiler Proje sonucu kirlilik artışındaki değişiklik ve çevresel etkilerin sonuçları Projenin yöreye ve genel peyzaj üzerine görsel etkileri Normal işletme sırasında proje sonrası emisyon seviyeleri ve etkileri Proje sonucu oluşacak gürültü seviyeleri ve etkileri, Lokal yollar ve taşımacılık üzerine projenin etkisi Projenin kirleticiler, görsel kirlilik, vibrasyon vb. nedeniyle binalar, mimari ve tarihi miras, arkeolojik özellikler ve diğer sanatsal yapıtlar üzerine etkileri

Flora, fauna ve jeoloji üzerine etkileri ETKİ DEĞERLENDİRMESİ, İNGİLTERE-İLGİLİ YÖNETMELİKTEN (PROJENİN DİREKT, İNDİREKT, İKİNCİL, KÜMÜLATİF, KISA-ORTA-UZUN DÖNEM, GEÇİCİ, KALICI, POZİTİF VE NEGATİF ETKİLERİNİ KAPSAMAKTADIR.) Flora, fauna ve jeoloji üzerine etkileri Bitki ve hayvan türleri ile habitat kayıpları ve zararlanmalar Jeolojik, paleontolojik ve fizyografik özellik kayıpları ve zararlanmalar Diğer ekolojik değişimler

Alan üzerindeki etkiler ETKİ DEĞERLENDİRMESİ, İNGİLTERE-İLGİLİ YÖNETMELİKTEN (PROJENİN DİREKT, İNDİREKT, İKİNCİL, KÜMÜLATİF, KISA-ORTA-UZUN DÖNEM, GEÇİCİ, KALICI, POZİTİF VE NEGATİF ETKİLERİNİ KAPSAMAKTADIR.) Alan üzerindeki etkiler Projenin fiziksel etkileri. Örneğin lokal topografyadaki değişiklik, yüzey stabilitesi üzerine etkiler, toprak erozyonu vs. Proje alanı ve çevre topraklarına kimyasal emisyon ve depozitlerin etkileri Alan kullanım/kaynak etkileri Alınacak tarımsal alanların niteliği ve niceliği -Mineral kaynakalrın sterilizasyonu; -Diğer alternatif alan kullanımları, “hiç birşey” yapmama seçeneği dahil -Proje alanı çevresindeki kullanımlar üzerine etkiler-tarım dahil; -Katı atıklar

Alanın drenaj sistemi üzerine etkiler ETKİ DEĞERLENDİRMESİ, İNGİLTERE-İLGİLİ YÖNETMELİKTEN (PROJENİN DİREKT, İNDİREKT, İKİNCİL, KÜMÜLATİF, KISA-ORTA-UZUN DÖNEM, GEÇİCİ, KALICI, POZİTİF VE NEGATİF ETKİLERİNİ KAPSAMAKTADIR.) Su üzerine etkiler Alanın drenaj sistemi üzerine etkiler Hidrografik özelliklerdeki diğer değişiklikler. Örneğin su seviyesi, su kanalları, yer altı suyu akışı Kıyısal alanlar ve haliç oluşumu hidrojeolojisi üzerine etkiler Su kalitesi üzerine kirleticilerin, atıkların vs. Etkileri Hava ve iklim üzerine etkiler Kimyasal emisyonların seviyesi ve konsantrasyonu ile bunların çevresel etkileri Özel durumlar Kötü koku Diğer iklimsel etkiler

Proje ile ilişkili diğer indirekt ve ikincil etkiler ETKİ DEĞERLENDİRMESİ, İNGİLTERE-İLGİLİ YÖNETMELİKTEN (PROJENİN DİREKT, İNDİREKT, İKİNCİL, KÜMÜLATİF, KISA-ORTA-UZUN DÖNEM, GEÇİCİ, KALICI, POZİTİF VE NEGATİF ETKİLERİNİ KAPSAMAKTADIR.) Proje ile ilişkili diğer indirekt ve ikincil etkiler Projenin neden olduğu trafik (karayolu, havayolu, denizyolu,tren) etkileri Proje, ile materyal, su, enerji ya da diğer kaynakların temini ve tüketimi Proje ile ilgili diğer gelişimler, Örneğin, elektrik, su, kanalizasyon, telekominikasyon, telekominikasyon hatları Proje ile ilişkili mevcut ya da amaçlanan diğer alt projeler

KONTROL LİSTELERİNİN Planlama ve projelendirme aşaması: Spekülasyon nedeni ile arazi kullanımındaki değişimler, mücavir alanlarında sosyal ve ekonomik belirsizlikler, planlanan aktivitenin kamu hizmetlerine etkileri, proje beklentileri nedeniyle yöreye göçler ya da yöreden ayrılmalar Konstrüksiyon aşaması: iskan değişimleri, gürültü, erozyon ve doğal drenajın etkilenmesi, yer altı suyu tablası değişimleri, su kirlenmesi, yaban hayatı yaşam ortamlarının etkilenmesi, parkların, rekreasyon alanlarının ve tarihi sit alanlarının zararlanması, estetik ve görsel etkiler, inşaat faaliyetleri ile ilgili etkiler, kaynak kullanımı, riskler. İşletim aşaması (dolaysız etkiler): Gürültü, hava kirliliği, su kirliliği, sosyo ekonomik etkiler, ekolojik değişimler, enerji tüketimi, İşletim aşaması (dolaylı etkiler): Mücavir alanlarda arazi kullanımı, bölgesel gelişimdeki değişimler, konut ve kamı binaları gereksiniminde değişmeler, yakın çevredeki rekreasyon alanı vb. yerlerin kullanımındaki değişmeler, projenin değişik toplum kesimlerine farklı etkileri, yaşam şekillerinin değişimesi, ulaşımdaki iyileşmenin diğer teknolojik gelişme imkanları yaratıp yaratmayacağı

ETKİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

ETKİ VE PROJE TİPİNE GÖRE eğilim analizleri senaryolar kıyaslama sezgisel

FORMLARINA GÖRE Mekaniksel ya da matematiksel modeller İstatistiki modeller Fiziksel imaj ya da mimari maketler Arazi ve laboratuar denemeleri Kıyas modelleri Diğer

ETKİ DEĞERLENDİRME ETKİ ÖNEMİNİN SAPTANMASI Kriterler Etki büyüklüğü ve oluşma olasılığı Etkinin mekana ve zamana göre dağılımı Etkilenen çevrenin onarım olasılığı Etkilenen çevrenin değeri Kamu kaygıları ve politik yansımaların düzeyi

ETKİ DEĞERLENDİRME ETKİ ÖNEMİNİN SAPTANMASI Yöntemler FORMAL (niceliksel) INFORMAL (niteliksel) Analitik (yarar maliyet) Oylama (Delphi)

İNCELEME VE DEĞERLENDİRME (REVIEW) Kriterler: Bütün ilgili bilgilerin analiz edilmiş ve sunulmuş olduğundan emin olmak, ÇED içindeki bilgilerin geçerliliğini ve doğruluğunu değerlendirmek, Öneri projeyi hemen anlamak ve ek bilgiye gerek olup olmadığını değerlendirmek Projenin çevresel etkilerinin önemini değerlendirmek Projenin çevresel etkilerinin izleme ve denetleme gereksinimini değerlendirmek Projeye izin konusunda öneride bulunmak

ÇED YÖNTEMLERİNİN Kullanımını Olumlu Etkileyen Durumlar; Yöntem kullanımında yasal düzenlemeler ve/veya kılavuz yayınlar Yöntemler konusunda bilgi kaynaklarının ve ortamlarının genişletilmesi ve ÇED uygulayıcılarına aktarılması ÇED uygulayıcılarının yöntem kullanımının mesleki sorumlulukları dahilinde olduğunu algılaması ÇED sürecinin proje planlaması sırasında geçekelştirilmesi, proje kararları alındıktan sonra haklı çıkarma yolunda “sonradan akla gelen bir aşama” olarak değil, Öneri proje bileşenlerinin ve olası çevresel etkilerinin karmaşık olması, Projeye karşıt davaların oluşması

ÇED YÖNTEMLERİNİN Kullanımını Olumsuz Etkileyen Durumlar; Yöntemlerin kullanımı ile ÇED için zaman gereksiniminin artacağı düşüncesi, Yöntem kullanımının maliyeti artıracağı düşüncesi Yöntem kullanımının geniş veri ya da bilgi gerektirmesi ve bunun aşırı harcamalar olmaksızın elde edilemeyeceği, ÇED uygulayıcılarının farklı yöntemler, avantaj ve dezavantajlar konularında yeterli bilgilerinin olamaması Belirsizlikler ve etkilerin kesin olarak ölçülememesi kaygıları, ÇED uygulayıcılarının karşıt dava durumunda bu yöntemlerin ve sonuçların aşırı derecede incelenebileceği konusundaki kaygılar

YÖNTEM TİPLERİNİN GÖRECELİ KULLANIMI Seçici: Yöntemlerin limitli kullanımı, bu limitler, veri gereksinimi, yöntem hakkında bilgi noksanlığı ya da yeni yöntemler nedeniyle olabilir. Ortalama: Farklı alanlarda faklı tipteki projeler için kullanım yöntemleridir Yaygın: ÇED uygulanan birçok ülkede yaygın olarak kullanılan yöntemdir.

YÖNTEM TİPLERİNE DEĞİŞEN İLGİLER I: Başlangıç İlgisi S: Süren İlgi

ÇED YÖNTEMLERİ VE KULLANIM ALANLARI X: Listelenen kullanım alanları için yöntemlerin kullanımı

ÇED RAPORU UCUZ ÇED SONRADAN PAHALIYA MAL OLUR.

ÇED RAPORU Karmaşık ve anlaşılmaz anlatımları içermemelidir. Dayanakları olan tahminleri içermelidir. Spesifik, güvenilir ve tarafsız olmalıdır

ÇED RAPORU DEĞERLENDİRME FORMATI ÖRNEĞİ : INS. OF ENV. ASSES., UK Dereceler: A: Mükemmel, tamamlanmamış çalışma yok. B: İyi, sadece birkaç eksiklik var. C: Önemli ihmaller ve yetersizlikler D: Bölümler iyi oluşturulmuş ancak bütün içinde eksik değerlendirilmiş E: Zayıf önemli ihmaller ve yetersizlikler var F: Çok zayıf, önemli konular zayıf ele alınmış ya da hiç değinilmemiş K/E: Kabul edilemez

KRİTERLER Planlanan faaliyetin, lokal çevrenin ve temel arazi koşullarının saptanması Planlanan faaliyetin tanımlanması Alanın tanımı Atıklar Temel Arazi koşulları Önemli etkilerin tanımlanması ve değerlendirilmesi Etki tanımlama Etki büyüklüğünün tanımlanması Etki öneminin değerlendirilmesi Alternatifler ve Etki Önleme – Azaltma Alternatifler Etki önleme / azaltma Etki önelmenin işlerliği Sonuçların Bildirimi Sunum Denge TEKNİK OLMAYAN ÖZET

STRATEJİK ÇEVRESEL DEĞERLENDİRME “BÜTÜNCÜL ÇEVRE YÖNETİMİ (BÇY) SÜRECİ PRATİKTE KABUL GÖRMÜŞ İYİ BİR UYGULAMYKEN SÇD, BÇY İLKELERİNİ AMAÇLANAN PLANLAR VE POLİTİKALARLA BÜTÜNLEŞMESİNİ SAĞLAMADA BİR ARAÇTIR.

SÇD

DİĞER KONULAR RİSK ANALİZİ ÜRETİM SÜRECİ (LIFE – CYCLE) DEĞERLENDİRMESİ KRİZ YÖNETİMİ

BAZI RİSK TİPLERİ Teknik Risk yangın patlama şimşek fırtına taşkın işletme hatası sabotaj Vandalizm Hava kirleticileri Su kirleticileri Toprak kirleticileri Radyasyon Toksik maddeler Güvenli olmayan alet ekipman

BAZI RİSK TİPLERİ Sosyal Risk Pazar Riski Finansal Risk bir kazanın sosyal sonuçları yetersiz çalışma koşulları zayıf iş ilişkileri zayıf iş motivasyonu iş güvencesinde kayıp Pazar Riski olumsuz kamu oyu olumsuz tüketici davranışları iş güzü üzerine olumsuz etkiler Finansal Risk anlaşma unsurları iflas mali hata sahtekarlık hırsızlık materyal zararlanması Bireysel kayıplar

Faktörler Risk gönüllü olarak mı alınıyor? Risk önlenebilir mi? Risk sonuçları nelerdir? Kaza olasılığı nedir? Riske atılmayla kazanılacak avantajlar nelerdir? İnsanlar riskin farkındalar mı? Sonuçlar önlenebilir mi?

RİSK HESABI R(x) = P(x) . D (x) R(x) = Risk P(x) = olasılık D = zarar X= kaza tipi Farklı kazaların toplam risk hesabı: Risk = ∑ P (X) D(X)

ÜRETİM SÜRECİ DEĞERLENDİRMESİ (LIFE – CYCLE ASSESMENT) Üretim Süreci Analizi Bir ürün, süreç ya da faaliyetin çevresel yüklerini, enerji ve materyal kullanımı ile çevreye saldığı atıklarının saptanması ve niceliğinin ölçülmesi yoluyla değerlendirmek, Bu enerji ve materyal kullanımı ile atıkların çevre üzerine etkilerini değerlendirmek ve Önlemler geliştirmek ve uygulamak amaçlarını kapsayan bir süreçtir.

KAPSAM Ham madde temini ve işlenmesi Üretim Nakliye ve dağıtım Kullanım/yeniden kullanım/onarım/geri dönüşüm Sonuç atığı

BİR ÜRETİM DEĞERLENDİRMESİ SONUCU “ÇEVRESEL PROFİL” OLARAK TANIMLANIR

AMAÇLAR Sistemin, tüm kaynak gereksinimi, enerji tüketimi ve çevresel yüklerine ilişkin kapsamlı bilgi temelini oluşturmak Tüm üretim süreci içerisinde kaynak kullanımında ve emisyon miktarında en büyük azaltmanın nerede yapılabileceğini tanımlamak Sistem girdi ve çıktılarını, alternatif ürünler, süreçler ya da faaliyetlerle karşılaştırmak

AŞAMALAR Kavramsal aşama Analiz kapsamı çalışma neden yapılacak? Kime ve nasıl sunulacak? Analiz kapsamı “Sistem sınırı” BEŞİKTEN MEZARA” Envanter Değerlendirme

Endüstri Sistemindeki Temel Bileşenler (SETAC 1990).

Kullanım/YenidenKullanım/Bakım Onarım AŞAMALARI

BİR LIFE CYCLE’IN TEMEL AŞAMALARI (SETAC 1990)

KULLANIM / YENİDEN KULLANIM/ BAKIM ONARIM Kullanım: Bir ürünün tüketimi, ekipman operasyonu, Bir ürünün daha sonra kullanımı için depolanması (buzdolabı) gibi. Bakım Onarım: Kullanım alanında ya da başka alanda Yeniden Kullanım: Kullanım alanında aynı amaçla kullanım farklı amaçla kullanım Yeniden Kullanım: Başka alanda bağış geri toplam (süt şişeleri) Geri Dönüşüm: Toplama, sınıflama, işleme

ETKİ ANALİZİNDE LIFE CYCLE DEĞERLENDİRMESİNİN YERİ (White et al.)

KRİZ YÖNETİMİ (AFET YÖNETİMİ) (FELAKET YÖNETİMİ) Doğal Afetler Çölleşme Kuraklık Taşkınlar Toprak kaymaları Depremler Fırtınalar Tayfun Volkanik patlamalar Orman Yangınları İnsan Aktiviteleri Sonucu Patlamalar Yangınlar Hava, deniz, kara ve demiryolu kazaları Maden kazaları

Yüzey akışı Yer altı suyu besleniminde düşüş ÖRNEK: Yüzey akışı Yer altı suyu besleniminde düşüş Toprak taşınımı Tarımda verimlilik düşüşü Su kaynaklarında tuzluluk Sedimantasyon Taşkın alanı seviyesinde yükselme Mal ve can kaybı

ÖZET Çevresel bozunum insan yapımı çevrede ve doğal çevrede afet riskini artırır Çevresel değişiklikler doğal afet oluşumunu teşvik edebilir, bu durumda tekrar çevresel bozunuma neden olarak gelecekte başka bir felakete olan hassasiyeti artırır. Potansiyel zararları dikkate alan çevre planlama ve yönetim çalışmaları ekstrem olaylara karşı doğanın dayanıklılığını artırır Alan kullanım politikaları felaket önlemeyi de kapsamalıdır

CBS ve UA’nın ÇED Kapsamında Kullanımı CBS’nin ÇED kapsamında kullanılabileceği aşamalar şu şekilde sıralanabilir Hazırlık Çalışmaları ve Eleme Kapsam ve Etkilerin Belirlemesi Mevcut çevrenin özelliklerinin belirlenmesi ve projenin ve alanın tanımlanması Etkilerin sayısallaştırılması ve tanımlanması, ölçülmesi, değerlendirilmesi Alınacak önlemlerin belirlenmesi Alternatiflerin, çözüm önerilerinin değerlendirilmesi ÇED raporun hazırlanması ve sunumu Karar verme süreci ÇED sonrası, izleme ve denetleme faaliyetleri Proje sonrası analiz Anlaşılacağı gibi bu aşamalar ÇED’in zaten tüm aşamalarıdır. Kısaca CBS; ÇED’in tüm aşamalarında kullanılabilir. Uzaktan algılama ise, ÇED’in aşamaları içerisinde hem mevcut alan kullanımının tespit edilmesi, vejetasyon tipi ve yoğunluğunun belirlenmesi gibi konularda veri kaynağı olarak kullanılabilir, hem de faaliyet öncesi, sırasında ve sonrasındaki çevresel etkilerin change detection algoritmaları ile izlenmesi amacıyla da kullanılabilir. Bunların yanı sıra, CBS ve UA yazılımlarındaki görselleştirme ve 3 boyutlu modelleme araçları, proje öcesi, sırası ve sonrasındaki çevresel etkilerin görselleştirilmesi amacıyla karar verileciler için faaliyetin yapılıp yapılmayacağına karar verme sürecinde önemli çözümler sunabilirler. Yani bu kapsamda değerlendirdiğimizde UA özellikle ÇED sonrası, izleme ve denetleme faaliyetleri açısından önem kazanacaktır. Bundan sonraki slaytlarda ÇED aşamalarında CBS’nin ve UA’nın önem kazandığı konular verilecek ve sonrasında örneklenecektir.

CBS ve UA’nın ÇED Kapsamında Kullanımı Genel anlamda CBS Sistemleri ÇED kapsamında; Harita, tablo, rapor, grafik ve görüntü entegrasyonunda Çalışmada kullanılan tüm verilerin depolanması, analiz ve entegrasyonunda Karar verme sürecinde sorgulama ve analiz yapma özellikleriyle doğru kararların verilmesinde Gelişmiş etiketleme ve yüksek kalitede harita kompozisyonu ile ÇED raporunun hazırlanmasında Coğrafi verilere resim, video ya da web sayfası linkleyebilme özelliği, buffer, merge, dissolve, union, clip gibi özellikleri ile gelişmiş mekansal analizler yapmada Toplanan verinin gerektiği durumda güncellenerek güncel tutulmasında ÇED kapsamında kullanılacak verilerin üretilmesinde 3 boyutlu analiz özellikleri ve görselleştirme araçlarıyla mevcut durumun ve etkilerin görselleştirilemesinde kullanılabilir.