KAMU FİNANSMANI ANALİZİ Şubat 2013 R. HAkan ÖZYILDIZ

I. KAMU MÜDAHALESİ SORUNU R. HAkan ÖZYILDIZ

Devlet varsa... En azından kamu kesiminin örgütlenmesi, yaşaması için bir kaynağa ihtiyacı olacak. (Dükkanı açık tutmak için) Yanı sıra ekonomik faaliyetlere müdahale etmek istiyorsa, bazı araçlara ve kaynaklara gerek duyacak. Vergi toplayacak, sağlık harcaması yapacak vb. Ama devlet ekonomiye ne kadar müdahele etmeli? R. HAkan ÖZYILDIZ

Devletin Ekonomideki Rolü EKONOMİYE MÜDAHALE= İktisat ve maliye politikası kararları alınması , ekonomik ajanların faaliyelerini etkilemesi Devlet neden bazı faaliyetlere girişir ? Faaliyetleri zaman içinde niye değişir ? Devlet ekonomideki rolünü daha iyi yapabilir mi? R. HAkan ÖZYILDIZ

BOKS MAÇI ROUND 1 (18 yy) Merkantilism A.Smith Görünmez el Round Piyasanın !!!

BOKS MAÇI ROUND 2 18.yy da bile gelir dağılımı bozukluğu-işçi sınıfının durumu R.Owen, Sismondi, K.Marx hatta Charles Dickens İki kutuplu dünya SSCB nin etkisi ------- PİYASA BAŞARISIZLIĞI= Piyasanın kendinden bekleneleri yerine getirememesi---------- Round 2 –Devletin !!!

ROUND 2 Niye Devletin Oldu ? PARETO Etkinlik Bireycilik (Bireyin mutlak refahı-Eşitsizlik sorunu değil) + Tüketicinin ( bireyin) egemenliği Teorem 1 Ekonomi rekabetçi ise Pareto etkindir. Teorem 2 Pareto dağılım birden fazla olabilir. (Refah yeniden dağıldığında yeni bir pareto optimuma ulaşılır- Her pareto etkin üretim dengesine serbest piyasada ulaşılır)

ROUND 2 Acaba öyle mi ? Piyasa hep başarılı mı ? Hayır; gerçek hayatta pek öyle değil-Kapitalizm kriz ve eksik istihdam yaratıyor. 1929 büyük bunalımı Keynes’in görüşleri

ROUND 2 PİYASALAR NEDEN BAŞARISIZ (Veya Devlet niye müdahale etmeli) Mülkiyet ve Sözleşme Güvencesi Rekabet başarısızlığı ( tekelller, oligopoller) Kamu malları (bireysel fayda < bireysel maliyet) Dışsallıklar ( Negatif-Pozitif) Eksik (Incomplete markets) (Bankacılık-Sigortacılık) (Kollektif açmazlar) Yaratıcı ürünler İşlem maliyetleri Enformasyon asimetrisi Bilgi noksanlığı Makroekonomik istikrarsızlık Özel sektör yetersizliği (Bizim gibi ülkelerde) Gelir dağılımı adaleti Baba devlet argümanı (Birey çıkarını her zaman bilemez-Devlet bilir)

ROUND 3 Devlet başarısızlığı Sınırlı Bilgi Piyasanın tepkisini ölçememe Bürokrasinin yetersizliği Siyaset kurumunun etkileri Neo liberal yaklaşım- Devlet çıkarların örgütüdür. 3. Round Piyasanın !!!!!

ROUND 4 “ Devlet kanun ve düzeni sağlayacak adar güçlü iktisadi hayatı düzenleyemeyecek kadar güçsüz olduğu zaman optimaldir” O halde; Kamu yönetimin kapsamını daralmalı (kadro şişkinliği) Kamu sektörünün kapsamı daralmalı Devlet özel çıkar gruplarının baskısından arınmalı Kural egemenliği Siyasi baskıdan uzak kurullar kurulmalı Round devam ediyor...

ROUND 4 Bilgi eksikliği hala devam ediyor Bankacılık alanında fiyat rekabeti – Ahlaki çöküntü (müdahale etsen bir türlü-etmesen bir türlü) SON KRİZE KADAR BU ROUND BERABERE GÖZÜKÜYORDU Ancak, merkez bankalarının sınırsız müdaheleleri, devletin özel sektör bilançolarındaki bir çok olumsuz kalemi/zararı üstlenmesi SON RAUNDU TEKRAR DEVLETİN KAZANDIĞINI GÖSTERİYOR. Acaba şu sonuç çıkar mı? Krizlere devlet müdahele etmeli, yoksa karışmamalı. Daha açıkçası: Karlar sermayedarın, zararlar devletin olmalı.

Devletin Ekonomide Rolü ve Kamu Müdahalesi Sorunu Neden devlete ihtiyaç var? Ekonomide kaynak kullanımı açısından büyüyen devlet Gelişmiş ülkelerde genel yönetim harcamalarının GSYH’ya oranı ikinci dünya savaşı öncesi % 20’lerde iken bugün bu oranın % 50’lere yaklaşması Gelişmekte olan ülkelerde de büyüme var ama bu kadar çarpıcı değil R. HAkan ÖZYILDIZ

O HALDE KİM BU DEVLET ? Kaynak Kullanımı Üzerinde Rekabet R. HAkan ÖZYILDIZ

Asil Vekil İlişkisi (Principal/Agent) Kamusal karar alma süreci ve odağında bütçe bir dizi asil vekil ilişkisine dayanmakta Bir çok faaliyete ilişkin karar doğrudan kararı alan kişilerce değil yetki devredilenlerce alınır. Amaçlar çelişmesi ve çıkar çatışması –Bilgi ve yaptırım kapasitesi Sorun; asil vekil ilişkisinin etkinliği R. HAkan ÖZYILDIZ

KAMU İDARESİ : MÜDAHALE ETME VE YÖNETİM R. HAkan ÖZYILDIZ * The World Bank, a.g.e., s. 42

Kolektif Açmaz Sorunu (1) Kolektif açmazlar sorunu: Birey için rasyonel olan tercihlerin toplumsal olarak optimal olmayan sonuçlar yaratması Bütçe süreci ve bir dizi asil vekil ilişkisi Bütçe hakkı… R. HAkan ÖZYILDIZ

Kolektif Açmaz Sorunu (2) Fayda ile maliyetin farklılaşması ve faydanın toplumsallaşması Maliyetten kaçınma ve bedavacılık problemi. Bireylerin katkıda bulunmayı başkalarına bırakması. Ahlak kurallarından yazılı yasal düzenlemelere uzanan formel ve enformel kurallar ve devlete kolektif açmazları çözme yetkisi verme. R. HAkan ÖZYILDIZ

Bu sorunları aşma (!) Formel ve enformel kurallar Uzlaşma niteliğindeki durumlar Mevcut kurumların optimallığı ve sorunları çözme yeteneği Kurumlar ya da kurallar iş yapma biçimini nasıl etkiler/değiştirir Kamu politikalarının şekillenmesinde kurum ve kurallar ve gücü elinde bulunduranlar R. HAkan ÖZYILDIZ

Bu sorunları aşma (!) Devlet bu sorunları çözen bir kurumsal yapı Siyasi ve yönetsel sorumlulukların ne düzeyde yerine getirildiği kurumlara ve bu bu kurumların niteliklerine bağlıdır. Seçilenin kendi seçmenine çıkar sağlaması Devletin yönetim kapasitesinin yüksek olması hem siyasi hem de yönetsel sorumluluklarını yetkinleştirir. R. HAkan ÖZYILDIZ

Bu sorunları aşma (!) Kollektif açmazla başlayan süreçte sorunları çözme: Öncelikler oluşturma ve uzlaşma becerisi ile makul bir dengenin sağlanması (siyasi olgunluk düzeyi) Yürütmenin ihtiyari yetkileri ve bunları dizginleyen kurumlar (keyfiyet, siyasi rekabette gücü kullanma gibi) Kamu mallarının üretimine önem verme (tekil çıkarlar ve rantlara kurban etmeme) R. HAkan ÖZYILDIZ

Her İşin Başı: Politika Oluşturma, Planlama ve Bütçeleme Yönetimsel Başarı: Başarılı Bir Ulusal Plan ve Strateji Dokümanı Toplumsal tercihlere ve ihtiyaca göre politika oluşturulması, Oluşturulan politikaların öncelikler ve kısıtlar çerçevesinde planlara (programlara) yansıtılması Planlanan hizmet programlarının bütçeler ile yaşama geçirilmesi Stratejik önceliklere göre dağıtılan kaynakların etkin kullanımı Temel sorunlar: Bu aşamalar arasındaki bağlantının etkin bir şekilde kurulamaması Uygulamanın program ve hedeflerden uzaklaşması (hesap verebilirlikten uzaklaşma-kaynakların etkinsiz kullanımı) R. HAkan ÖZYILDIZ

II. KAMU MALİ YÖNETİM SİSTEMİ VE KAMU SEKTÖRÜ TANIMLARI R. HAkan ÖZYILDIZ

BÜTÇE VE KAMU POLİTİKALARI Tarih boyunca bütçesel reformların bize gösterdiği, bütçenin kamu sektörü faaliyetlerinin sonuçları üzerinde üç farklı düzeyde bir etkiye sahip olduğu gerçeğidir, bunlar; Düzey 1: Toplam mali disiplin Düzey 2: Stratejik önceliklere göre kaynakların dağıtımı ve kullanımı Düzey 3: Programların gerçekleştirilmesinde ve hizmetlerin sağlanmasında verimlilik ve etkinlik R. HAkan ÖZYILDIZ

Kamu sektörünü nasıl tanımlarız? Bir çok kavram var; devlet, kamu sektörü, genel yönetim, merkezi yönetim, bütçe gibi.. Bunların karşılaştırılabilir standart tanımlarına ihtiyaç var.. Farklı ülkelerde farklı dönemlerde bu tanımlar değişebilir, kapsam değişebilir … R. HAkan ÖZYILDIZ

Ulusal Ekonomi ve Kamu Sektörü Mali Olmayan Şirketler Mali Şirketler Genel Yönetim Kar Amacı Olmayan Kuruluşlar Hanehalkı Kamu Sektörü SNA93 ve ESA95’e göre ulusal ekonomi beş alt sektöre ayrılarak analiz edilmektedir. Buradaki temel amaç ekonominin yapısını ve kamu sektörünün bu yapı içinde diğer aktörlerle ve kendi arasındaki ilişkisini görmektir. R. HAkan ÖZYILDIZ

R. HAkan ÖZYILDIZ

Ekonomi Politikasının Amaç ve Araçları Arasındaki Çelişkiler OLASI SONUÇLAR Yüksek GSYH büyümesi Enflasyonun düşürülmesi İşsizliğin azaltılması Dışticaret açığının düşürülmesi Enflasyonda yükselme, istihdam artışı GSYH gerilemesi yüksek oranlı işsizlik GSYH büyümesi, enflasyonda yükselme İç tüketimde, yatırımda (GSYH’de) düşme

Makroekonomik Amaçlar ve Araçlar MAKROEKONOMİK ARAÇLAR Üretimin Artırılması Yüksek ve sürekli bir GSYH büyümesi İşsizliğin Azaltılması Yüksek ve sürekli bir istihdam Enflasyonun Giderilmesi Fiyatlar genel düzeyinin istikrarının sağlanması Ödemeler Dengesinin İstikrarı Dışticaret ve cari işlemler dengelerinin ve döviz kuru İstikrarının sağlanması Maliye Politikası Araçları Kamu giderleri ve vergi araçları Para Politikası Araçları Para arzı ve faiz oranının denetimi Gelirler Politikası Araçları Heterodoks şok önlemler Dışticaret Politikası Açıkları Tarifeler, kotalar, vb. İle dışticaretin caydırılması veya özendirilmesi, kur yönetimi

Finansal Sektör Politikası Kredi/ Değer Düzenlemesi Maliye Politikası Para Politikası Finansal Sektör Politikası Faiz Dışı Fazla Bütçe Açığı Kamu Borcu Politika Faizi Faiz Koridoru Zorunlu Karşılıklar Rezerv Politikası Döviz Depo Piyasası Sermaye Yeterliliği Likidite Yeterliliği Kredi/ Değer Düzenlemesi R. HAkan ÖZYILDIZ

Firmalar Bankalar Vergi Vergi Mal+Hizmet Bedeli Faiz Ücret+Faiz Sbv Bütçe Borç Vergi Faiz Borç Borç Hane Halkları Faiz Borç Merkez Bankası Dış Dünya Faiz Bütçe Gelir Giderleri ve Finansmanı

R. HAkan ÖZYILDIZ Muhasebat Genel Md. (erişim Haziran 2009)

ÜLKEMİZDE DEVLET MÜDAHALESİ VE KAMU FİNANSMANI 1950 Temsili Demokrasi ve borç sorununun başlangıç noktası olarak ele alınabilir. Planlı Kalkınma Dönemi Kamu Finansmanı Konusu ile İlgilenmemiştir. (Plana göre Bütçe yapılmıştır) 1980 sonrası dönemm siyasi yasakların kalkması ve finansal serbestleşme ile birlikte kamu finansmanı sorunlarını ağırlaştırmıştır. R. HAkan ÖZYILDIZ

Kamu Finansmanının Kısa tarihi 1950-2000 R. HAkan ÖZYILDIZ

Rekabet Ne Sonuçlara Yol Açıyor? Temsili Demokrasilerin Sorunu Aşırı Harcama Eğilimi Borçlanma Borç problemi TÜRKİYEDE BUNLAR GEÇMİŞTE ÖNEMLİ KAMU FİNANSMANI SORUNLARINA YOL AÇMIŞTIR R. HAkan ÖZYILDIZ

1990-2002 Borç Nasıl Arttı ? R. HAkan ÖZYILDIZ

BORÇLANMA HER ZAMAN BÜTÇE AÇIĞINA BAĞLI DEĞİLDİR BORÇLANMA HER ZAMAN BÜTÇE AÇIĞINA BAĞLI DEĞİLDİR. HAZİNE BÜTÇE DIŞINDA DA YÜKÜMLÜLÜKLER TAŞIR VE ZAMANI GELİNCE ÖDEME YAPAR. BÜTÇEDE ÖDENEK OLMAYINCA AÇIK YÜKSELMEZ, ÖDEME BORÇ ALINARAK YAPILIR BORÇ ARTAR. R. HAkan ÖZYILDIZ

BU FARK NEREDEN GELDİ ? R. HAkan ÖZYILDIZ

FARK BURADAN GELDİ Kur farkları kamu borç stokunun üzerinde ciddi etkide bulunmaktadır.(10.7) Reel değer kazanma stoku üzerindeki etkiyi yavaşlatmaktadır. Bankacılık sektörünün (kamu+özel) katkısı (1.2 puan – 2001 itibariyle 11 puan) Dış Proje Kredileri 1 puan Senyoraj borç stokunun artış hızını yavaşlatmıştır.(?) Özelleştirme borç stokunun artış hızını yavaşlatmada başarısız olmuştur. Sonuçta borç stoku sadece ölçülebilen kamu açığından dolayı artmamakta ona yakın tutarlarda kamu hesaplarına yansıtılamayan işlemlerden dolayı da artmaktadır. R. HAkan ÖZYILDIZ

Kamu Açıklarının Tanımı ve Çeşitleri Sn. Ferhat Emil’in 2009 yılı sunumu esas alınarak hazırlanmıştır.

Kamu Açıkları Temel Tartışma Noktaları Kamu açıkları son 30 yılda, özellikle 2009 Dünya Krizinden sornra, makro ekonomik istikrarın en önemli konularından birisi oldu Buna göre aşırı borçların, borç krizlerinin, enflasyonun ve düşük büyüme ve yatırım peformansının sorumlusu kamu açıklarıdır. Bu da bir çok tartışmayı beraberinde getirdi Makro ekonomik istikrar politikalarının başarısı kamu açıklarına bağlı ise bunun başarılı olup olmadığı nasıl değerlendirilecek ? Kamunun borçlarını ödeyebilirliği ve sürdürülebilirliği nasıl hesaplanacak ? Kamunun mali pozisyonu nasıl ölçülecek ? Yani kamu açığı nasıl tanımlanacak ?Nasıl ölçülecek ? R. Hakan ÖZYILDIZ

Kamu Açığı Niçin Önemlidir ? Kamu Açığı Niye Azaltılmalıdır ? Maliye Politikası Makroekonomik Politikaları Nasıl Etkiler ? Kamu açığını azaltmak ( mali uyum) için maliye politikası uygulandığında; Fiyat İstikrarı (Enflasyon) – Açığın finansman biçimi Büyüme Cari Açık Bundan etkilenir.Zira Hükümetlerin büyüme,enflasyon ve ödemeler dengesi ile ilgili amaçlarına ulaşabilmek için kamu maliyesinde istikrar sağlama ve bu alanda yapısal değişimleri gerçekleştirme konusundaki politikalarının tümüne mali uyum adı verilir.Mali uyum bu açıdan devletin vergileme , kamu harcamaları , borçlanma faaliyetleri ve kamu mali yönetiminde kurumsal değişim alanındaki politikaları ile makro ekonomik hedeflere erişme sürecini ifade eder. Bunlar etkilenince ; Kamu Borcu Döviz kuru Para Politikası Yapısal Politikalar da Etkilenir. R. Hakan ÖZYILDIZ

Kamu Açıkları ve Makro Değişkenler Kamu açıkları mutlaka enflasyona yol açar mı ? Finansman biçimi borçlanma mı olacak para basma mı ? Evet açar Sargeant Wallace –Parasal Aritmetik Barro- Karşı görüş-Hoş Olmayan Parasal Aritmetik Para talebi istikrarı Devalasyonun enflasyonist etkisi Bekleyişler-Yapışkan fiyatlar- Endeksleme Alışkanlıkları R. Hakan ÖZYILDIZ

Kamu Açıkları ve Makro Değişkenler İç borçlanma reel faizleri ne kadar arttırır? Mali piyasaların dışa kapalılığı varsa arttırmayabilir mi? Kamu ve özel sektör kağıtları arasında kolay değişim oluyor mu? Mali Uyum özel tüketim ve yatırımı nasıl etkiliyor? Bireyler vergiler artarsa tüketimlerini kısıyor mu? Ya da vergiler azalırsa arttırıyorlar mı? Ya da nötr mü kalıyorlar? (Barro Ricardo Hipotezi) R. Hakan ÖZYILDIZ

Kamu açıkları ve Makro Değişkenler Kamu açıkları özel sektör yatırımlarını nasıl etkiliyor ? Dışlama mı İçerme mi Kamu özel sektör yatırımları arasında ikame edilebilirlik/tamamlayıcılık sorunu Açık ekonomilerde özel sektörün dışarıdan finansman bulabilmesi R. Hakan ÖZYILDIZ

Harcamalar Açısından GSMH = Cp + Ip + G + X - M Kamu Açıkları ve Makro Değişkenler Cari Açık- Kamu Açığı Cebrik Bir Yaklaşım: Harcamalar Açısından GSMH = Cp + Ip + G + X - M Gelirin Kullanımı Açısından GSMH= Cp + Sp + T + R Düzenleyecek olursa; (Ip-Sp) + (G-T) = ( M – X + R) Sonuçta; Cari Denge Özel sektörün tasarruf açığı ile kamunun tasarruf açığının ikiz kardeşidir. Bu bağlamda: Diğer şartlar aynı kalmak üzere, Kamu açık verirse bu; Ya özel sektörün aynı oranda iç tasarruf fazlası vermesi ile, Ya iç tasarruf fazlası vermekle beraber aynı oranda verememesi halinde dış tasarruflarla, Hem kamu hem özel sektor açık veriyorsa tamamı dış açık vermekle karşılanır. R. Hakan ÖZYILDIZ

Ancak; Bazı istisnalar olabilir; (diğer şartlar aynı kalmazsa) Kamu açığı artarken artan faizler nedeniyle özel yatırımlar düşerse Artan kamu açığı özel sektörü daha fazla tasarruf yapmaya yönlendirirse (Ricardo denkliği geçerli ise) Kambiyo kontrolunun çok sıkı olması halinde Artan kamu açığı mutlaka dış açığa yansımayabilir. R. Hakan ÖZYILDIZ

SONUÇ; Kamu açığı ile dış açık arasındaki ilişkinin boyutu; Maliye politikasının özel sektörün yatırım ve tasarruf davranışları üzerindeki etkisi, Ekonominin dışa açıklık derecesi, Ve konjonktürle de yakından ilgilidir. ile yakından ilgilidir. Dış açık; Çok ise ve kambiyo kontrolu çok sıkı ise artan iç tasarruf dengesizliği ülkede yokluklar ve ödeme problemine yol açar ( Dış Ticaret dengesizliği –TR nin 1970’lerdeki durumu) Fon akımları çok serbestse artan kamu açığı yerli paranın değerlenmesine, fonların hızla girip çıkmasına ve finansal istikrarsızlığa yol açar ( Cari açığın finansman dengesizliği- TR nin 1990’ lı, 2000 li yıllarda ve günümüzdeki kriz durumları) R. Hakan ÖZYILDIZ

Ama cari açık GSMH nın % 10’nunu geçti. NİYE? Kamu Açığı Azalırken Niye Dış Açık Artıyor ? Son zamanların durumları ve Kriz TR de son zamanlarda kamu açığı azalıyor ( GSMH‘ın % 1’i civarına kadar düştü) Ama cari açık GSMH nın % 10’nunu geçti. NİYE? Çünkü özel sektor tasarruf açığı veriyor. Hanehalkı ve şirketler bankalardan daha çok borçlanmaya başladılar, Bankalar artan talebi karşılamak için dışarıdan ucuz kaynak arayışını hızlandılar, Özel sektör için dışarıdan dövizle borçlanmak daha karlı hale gelmişti, İthalat cazip hale geldi, Kamunun dış borcu hız keserken özel sektörün dış borcu artıyordu, R. Hakan ÖZYILDIZ

O zaman kamu çok açık vermemeli. Açık vermek zorunda ise en akılcı yöntemlerle finanse etmeli. “Akılcı” ne demek? R. Hakan ÖZYILDIZ

Kamu Finansmanı Analizi Ne Demektir ? Kamu Finansmanı dengesizliklerine yol açan nedenler ile bu finansmanın yapılış yollarının incelenmesi demektir. Bu ise kamu borcunu oluşturan faktörlerin incelenmesi, Borcun yönetim tekniklerinin ve ilkelerinin incelenmesi, Borcun kompozisyonu ve yapısının incelenmesi, Borçlanmaya yol açan kamu ajanlarının durumunun incelenmesi anlamına gelir. Bunun için önce Kamu Açıklarının incelenmesi gerekir. R. Hakan ÖZYILDIZ

Kamu Açığı Nedir?Borç Stoku İle İlişkisi Nasıldır? Klasik anlamda kamu açığı kamu sektörünün gelir ve gideri arasındaki farktır. Kamu sektörü açık verdiğinde bunun finanse edilmesi gerekir.Bütçe açık verdiği zaman kamu borcu artar. Açık=Net Kamu Borcundaki Değişim Kamu Borç Stoku ise geçmiş kamu açıklarının tortusudur. Kamu açığının iktisadi anlamı ise “bir ekonomideki kamunun fazla talebinin göstergesi olması demektir” Kamu harcamaları ekonomideki toplam talebi arttırır, Vergiler toplam talebi azaltır, Kamu açığı bu anlamda kamu sektörünün toplam talep fazlası anlamına gelir. R. Hakan ÖZYILDIZ

Klasik Anlamda Kamu Açığı GELİRLER Vergi Gelirleri Vergi Dışı Gelirler (Hibe,özelleştirme) GİDERLER Personel Mal ve Hizmet alımları Transferler Faiz KLASİK AÇIK = Net Borçlanma (Borçlanma Hasılatı Eksi Borç Anapara Ödemesi) - Kasa Banka Değişimi R. Hakan ÖZYILDIZ

Kamu Açıklarının Çeşitleri Analitik tanımlar Klasik kamu açığı tanımlarının hemen hepsinde ortak bir özellik bulunmaktadır. Bu da bütçe dengesini hazırlarken hemen hemen bütün gelir ve gider işlemlerine aynı ağırlığı vermeleridir.Bunun gerisinde devletin iktisadi etkisini ölçerken bütün kaynakları ile bu kaynakların kullanımını yani gelir ve giderlerini aynı önemde kabul etmekten kaynaklanır. Örneğin harcamaların hepsi ekonomiyi aynı anda ve aynı oranda etkilemeyebilir.(Doğrudan mal ve hizmet alımları ile sosyal transferler ).Ya da harcamalar ile vergi gelirleri toplam talebi farklı boyutta etkileyebilir. Buna karşılık devletin yapmış olduğu işlemlerin eşit olarak ağırlıklandırılmadığı, ancak önemlerine göre farklı ağırlıklar verildiği ve bütçe açıklarının buna göre analiz edildiği alternatif açık kavramları da bulunmaktadır. R. Hakan ÖZYILDIZ

Alternatif Açık Tanımları 1.Cari Bütçe Açığı ( Current deficit) - Yatırım Bütçesi Klasik açık kamunun tasarruf yatırım farkı olarak ele alınabilir. Cari bütçe açığı ise kamunun yatırımlarına sıfır ağırlık vererek yatırım dışı kamu harcamaları ile gelirler arasındaki farkı ölçmektedir. Kamuda özel kesimde olduğu gibi sermaye bütçelemesi kavramı olmadığı için yatırımların ayrıca kaynağının belirlenmesi bütçe içerisinde mümkün olmamaktadır. Sermaye bütçelemesi yatırımın finansmanının nereden yapılacağı konusunda önem taşır. Yatırım için ayrılan özkaynağın yeterli olmaması halinde finansmanın kalan kısmı borçlanma ile sağlanabilir. Bu durumda borçlanma karşılığında yükümlülükler artmakla beraber karşılığında yatırım şeklinde bir varlık artışı da olacağından net bir yükümlülük artışı doğmamaktadır. Bu kavramın altında yatırım amacı ile borçlanmanın anlaşılabilir bir durum olduğu hususu yatar. Bu kavramı bütçeye uygulayacak olursak burada da devletin bir yatırım için borçlanmasının mümkün olduğu ancak cari harcamalarının vergi gelirleri ile finanse edilmesi gerektiği sonucuna ulaşılır. R. Hakan ÖZYILDIZ

Cari Bütçe Açığı ve – Yatırım Bütçesi Cari gelirler Vergi Vergi Dışı (özelleştirme hariç) Cari Harcamalar Cari Denge + / - (Faaliyet açığı veya fazlası) Yatırım harcamaları Özelleştirme Gelirleri ve yatırım amaçlı hibeler Yatırım Bütçesi Dengesi + / - Toplam Açık veya Fazla (Cari Denge +/- ) + (Yatırım Bütçesi +/-) Finansman Yatırım Amaçlı Borçlanma Cari Bütçe Amaçlı Borçlanma R. Hakan ÖZYILDIZ

Cari Bütçe Açığı Dolayısı ile cari açık devletin cari gelirleri ile (normal gelirler) cari harcamalarının (yatırım dışında kalan ) arasında kalan farkdır. Bu ne kadar fazla ise o zaman devletin borçlanmasının cari (tüketime yönelik) bir nitelik taşıdığı dolayısı ile ortada olumsuz bir durum olduğu sonucu ortaya çıkar. Bir başka deyişle cari bütçe açığı devletin ne kadar basiretli bir politika izlediğinin göstergesi olarak ele alınabilir. R. Hakan ÖZYILDIZ

2. Yurtiçi Açıklar ( Domestic Deficits) Eğer açık bir ekonomiden söz ediliyorsa devletin de dış ödemeler dengesini etkileyecek boyutta işlemleri sözkonusu ise yani devletin ithalat ve ihracata yönelik aktif işlemleri varsa , yurt içi talebe devletin katkısını ölçerken bu dış unsurları da hesaba katmak ve onların etkisini dışarıda bırakmak suretiyle devletin bu işlemler dışında kalan faaliyetlerinden doğan açığı bulmak sözkonusu olabilir. Örneğin devletin yurt içi talebe katkısını ölçerken dışardan alınan hibeler ile içerde harcamalar finanse edildiği bir durum sözkonusu ise o zaman toplam talep yurt içinde özel kesime ait herhangi bir kaynağa el koymadan arttırılmış olur. Ya da devletin yaptığı bir ithalat işlemi yurt içi vergilerden finanse ediliyorsa o zaman yurt içi talep ithalat kadar azalmış olur. Yani kamu harcaması genişletici etki yaratacağı yerde daraltıcı bir etki yapabilir. Bu iki örnekte aslında toplam açık sıfır iken birbirine zıt iki toplam talep etkisi görülebilmektedir. Dolayısı ile açık bir ekonomide devletin toplam talep üzerine yaptığı net etkiyi görebilmek için bütçe açığının ölçümünde ‘’ yurtiçi açık ‘’ ile ‘’yurtdışı açık ‘’ ayrımına gitmek gerektiği ileri sürülmüştür. R. Hakan ÖZYILDIZ

Yurtiçi açıklar Yurtiçi açık bu anlamda sadece yurtiçi talebi etkileyen bütçe unsurlarını açığın ölçümünde hesaba katar. Dış alemle doğrudan ilintili olan işlemlere ise sıfır ağırlık verilir. Bu tip açık ölçümleri kamu sektörünün özellikle çok fazla dışticaret ve dış sermaye akımları ile ilgili işlem yaptığı ülkelerde sözkonusu olur.Böyle bir durumda klasik bütçe açığına bakıp yorumda bulunmak yukarıda saydığımız nedenlerle mümkün olmaz. Buna ek olarak örneğin bir devalüasyon olduğunu düşünelim. Bu durumda devletin dışborç faiz ödemeleri ve ithalata yönelik harcamaları artacaktır. Bu durumda artan harcamalar genişlemeci mali politikalar izlenimi verdiği halde devletin ekonomiye enjekte ettiği kaynaklar aslında değişmemiş hatta reel olarak azalmış olabilir. Yurtiçi açıklar ile ilgili olarak kavramsal düzeyde anlattıklarımızın pratikte raslanılan ülke uygulamaları açısından durumuna baktığımızda özellikle petrolün devlet tekelinde olduğu petrol ihraç eden ülkelerdeki bütçe açıklarının bu açıdan ölçüldüğünü görmekteyiz. Zira bu ülkelerde petrol gelirlerine dayalı bir kamu harcaması sözkonusu olduğundan bu gelir ve harcamalar dışta bırakıldığında kamunun gerçek gelir yaratma ve harcama gücünü görmek ve bunun etkilerini değerlendirmek mümkün olacaktır.Ayrıca bu türdeki bütçe gelirleri ( petrol gelirleri) o kadar çok olabilir ki , bütçe klasik anlamda fazla verdiği halde bu gelirlerin sterilize edilmemesi halinde enflasyon sorunu ortaya çıkabilir.Halbuki klasik açık bu mali genişlemeyi tahmin edemez. Benzer genişlemeler hibelerin büyük miktara ulaştığı durumlar için de sözkonusudur. R. Hakan ÖZYILDIZ

3.Dönemsellikten arındırılmış açık-Yapısal Açık Bütçe açığı toplam talebi etkilediği gibi toplam talep de bütçe açığını etkileyebilir. Vergi gelirleri ekonomik aktivite ile yakından ilgilidir. Bazı harcamaların ekonomik durgunluk dönemlerinde arttırılması gerekir. Açığın ne kadarının yapısal ne kadarının dönemsel faktörlerden meydana geldiğinin belirlenmesinin uygulanacak politikaların saptanmasında yararlı olacağını bilmek gerekir. Bütçe açıklarının dönemsel ekonomik özelliklerden etkilenmesi durumunda uygulanacak politikalar ile yapısal özelliklerden etkilenmesi durumunda uygulanacak politikalar farklıdır. Mesela 1970’ li yıllarda geçici veya dönemsel özellik taşıdığı düşünülen gelir ve harcamalara sıfır ağırlık verilmek suretiyle yapısal açığın hesaplanması belki de o yıllardaki petrol krizi ile ilgisi olması açısından örnek verilebilir.. Bu hesaplamalarda yatan mantık ekonominin dönemsel dalgalanmalar yaşadığı anlarda otomotik stabilizatörlerin yardımı ile kamu açığı verilebileceği hatta hükümetlerin buna ek olarak harcamalarını arttırarak tam istihdama ulaşana kadar açık bütçe politikası uygulayabilecekleri varsayımı üzerine kuruludur. Buna karşılık tam istihdama ulaşılınca bütçe fazlası verilerek açık verilen dönemdeki borç yükünün hafifletilmesi gerekir. Ancak tam istihdama ulaşıldığında hala bütçe açığı veriliyorsa ( full employment deficit) o zaman yapısal (süregelen) bir sorun var demektir ve ona göre tedbir alınmalıdır. Bu açık dönemsel etkiler giderildikten sonra hükümetin kendi politika kararları ile ne kadar sıkı ne kadar gevşek maliye politikası uyguladığı konusunda fikir edinmemizi sağlar. AB son Kriz sonrasındaki sorunlarının çözümü için İngiltere ve Çek Cumhuriyeti dışındaki ülkelerin yapısal çaıklarının yüzde 0,5’i geçemeyeceğini karara bağladı. Uygulama hazırlıkları yapılıyor. R. Hakan ÖZYILDIZ

Dönemsellikten Arındırılmış Açık Günümüzde Ne Anlam İfade Ediyor? Dönemsellikten arındırılmış açık (yapısal açık) ekonominin Tam istihdam seviyesinde verdiği açıktır. Yani; Tam İstihdam --- Fiili Açık=Yapısal Açık Daralma ----------- Fiili Açık > Yapısal Açık Konjonktürel Açık Var Genişleme ---------Fiili Açık < Yapısal Açık Konjonktürel Fazla Var R. Hakan ÖZYILDIZ

Kriz Dönemlerinde Uygulanacak Maliye Politikası Açısından Önemi Ülkemizde kriz döneminde daha gevşek maliye politikası uygulamasını savunanlara göre 2009 da vergi gelirleri azalırken harcamaların kontrollü bir biçimde arttırılması, Buna karşılık ekonomi canlanırken harcamaların kısılarak bunun telafi edilmesi gerektiği ileri sürülmektedir. Bu açıdan daralma dönemlerinde konjonktürel bütçe açığı verilebileceği buna karşılık genişleme dönemlerinde bunun telafi edilebileceği beklenmektedir. Bunun sağlanabilmesi yapısal bütçe açığının büyüklüğüne de bağlıdır. Fiili bütçe açığının içinde yapısal kısım daha az ise bu politika daha kolay uygulanabilir. Aksi halde yapısal açık büyükse daralma döneminde genişlemeci politikalar bizi orta vadede borç probleminin artması ile karşı karışıya bırakabilir. Özellikle azgelişmiş ülkeler sürekli tam istihdamın altında kaldıkları için bütçe açıkları kronikleştiğinden, daralma dönemlerindeki genişletici politikalar finansman duvarı ile (özellikle dış finansman) karşılaşırlar. R. Hakan ÖZYILDIZ

4.Faiz Dışı Açık Klasik açıklar harcamalar ile gelirler arasındaki farkı ölçerler. Bu aslında iki anlam ifade eder. Kamu sektörü ya halihazırda imkanlarının üzerinde yaşamaktadır. Ya da halen imkanlarının üzerinde yaşamamaya çalışmaktadır ama geçmişte ayağını yorganına göre uzatmadığı için borçlanmak zorunda kaldığından bugün kamu açığı vermektedir. Bu durumda almış olduğu borçların faiz ödemeleri bugün açığın nedenini oluşturmaktadır. Sonuç olarak açığın devletin faiz dışı gelir harcama farklarından mı yoksa faizin kendisinden mi kaynaklandığına göre de kamu açığını analiz etmek gerekir. Zira böyle bir durumda devletin bilinçli politikaları ile verilen açıklar ile bu politikaların sonucu olarak ortaya çıkan irade dışı faiz harcamalarından mı kaynaklanan açıklar mı olduğunu bilmek suretiyle uygulanacak politikaların yönünü çizmek mümkün olabilir. R. Hakan ÖZYILDIZ

Neden faiz dışı fazla (FDF)? Kamu borç stoku yüksek ülkelerde; Faiz dışı fazla: Risk primini düşürmek. Borcun sürdürülebilirliğini sağlamak, Enflasyonist bekleyişleri ortadan kaldırmak, Uygulanan ekonomi politikasının kredibilitesini arttırmak, İstikrarlı bir büyüme ortamı yaratmak için. Vazgeçilmez bir unsurdur. Gereklidir ama yeterli değildir. Diğer bir deyimle herşeyin ilacı olamaz. Asıl çözüm açığın yapısına bağlıdır. (Vade, faiz yapısı, yabancı para ağırlığı vb.) R. Hakan ÖZYILDIZ

5. İşlevsel Açıklar - Faiz Ödemelerinde enflasyonun etkilerinden arındırılmış açık Bütçede yer alan faiz ödemeleri hükümetin mevcut maliye politikası ile kontrol edeceği bir büyüklük olma özelliği göstermez.(özellikle uzun vadeli borç içinde yer alan faizler) . Zira bunlar daha önceki açıkların maliyetini yansıttıkları gibi , para politikasının bağımsız olduğu ekonomilerde uygulanan faiz politikaları da bütçenin faiz yükünü etkiler.Buna ek olarak enflasyon oranındaki dalgalanmalar da nominal faiz ödemelerinin büyüklüğünü önemli ölçüde etkiler. Dolayısı ile eğer enflasyonist etki dikkate alınmazsa bütçe açıkları bu etki kadar fazla gözükecektir. İşte işlevsel açık enflasyonun faiz ödemeleri üzerindeki etkilerini dikkate almak üzere geliştirilmiş bir kavramdır. R. Hakan ÖZYILDIZ

İşlevsel Açıklar - Faiz Ödemelerinde enflasyonun etkilerinden arındırılmış açık Zira enflasyonist ortamlarda devlete borç verenler iki şeyi düşüneceklerdir. Birincisi anapara üzerindeki enflasyonun etkisi ,ikincisi de bu etki giderildikten sonra elde edilecek kazanç. Bu etkilerden birincisi faiz oranında borç stokunun nominal değerinin korunması için talep edilen kısmı (inflationary component) ikincisi ise reel faiz kısmını (real component) temsil eder. Dolayısı ile bu faiz oranları üzerinden yapılan borçlanma ile ortaya çıkan faiz ödemeleri çizgiüstü olarak gider yazıldığı halde bu miktarında enflasyon bölümü ile reel bölümünü ayrıştırmak gerekecektir. Anaparanın değerini aşınmaktan koruyan kısma tekabül eden faiz ödemeleri bir anlamda borcun anaparasının enflasyon farkı ile birlikte ödenmesi anlamına gelecektir. Dolayısı ile faiz ödemelerinin bu bölümünün bir nevi anapara ödemesi olduğundan hareketle çizgi üstü değil de çizgi altı yazılması buna karşılık çizgiüstü faiz harcamalarının sadece reel faiz ödemelerinden oluşturulması suretiyle bulunacak açığa da ‘’işlevsel (operational) açık” denir. İşlevsel açık bazı ölçüm problemlerine rağmen enflasyonun yükek olduğu bir ülkede açığın en alt düzeyde olması gereken sınırını belirtir. R. Hakan ÖZYILDIZ

İşlevsel Açık R. Hakan ÖZYILDIZ

BORÇ DİNAMİĞİ Reel Faiz Reel Büyüme Faiz dışı denge Reel Kur ∆B: B/GSMH (r-g) – FDD/GSMH R. Hakan ÖZYILDIZ

Hazine Neyi Finanse Eder ? BÜTÇE FİNANSMANI Bütçe Dengesi = Bütçe Gelirleri – Bütçe Giderleri Bütçe Faiz Dışı Denge = Bütçe Gelirleri – Bütçe Faiz Dışı Giderleri Bütçe Nakit Dengesi = Bütçe Dengesi – Bütçe Emanetleri + Avanslar Bütçe Finansman Gereksinimi = Bütçe Nakit Dengesi + İç Borç Anapara Ödemesi + Dış Borç Anapara Ödemesi Hazinenin Finanse Etmek Zorunda Olduğu Miktar = Bütçe Finansman Gereksinimi + Diğer (Bütçe Dışı İkraz., Görev Zararı, Olağanüstü Ek Giderler, Borçlanma Programında Olabilecek Sapmalar Nedeniyle Ödenmesi Gereken Faiz Artışları) Hazinenin Finansman Denklemi = (Vergi Gelirleri+Vergi Dışı Gelirler)-(Personel Giderleri+Diğer Cari Giderler+Yatırım Giderleri+Transfer Giderleri)-Bütçe Emanetleri+Bütçe Avansları-(İç Borç Anapara Ödemeleri+Dış Borç Anapara Ödemeleri = Bütçe Finansman Gereksinimi+Diğer = Hazinenin Finanse Etmesi Gereken Miktar = Yeni İç Borçlanma + Yeni Dış Borçlanma + Diğer Finansman Kalemleri (özelleştirme) R. Hakan ÖZYILDIZ

Kamu Açığını Nasıl Ölçeriz ? Kamu açığını oluşturan işlemlere kamu mali işlemi denir. Bunları finanse eden işlemlere ise “finansman işlemi denir” Kamu Mali işlemleri çizgi üstü Finansman işlemleri çizgi altı işlemlerdir. R. Hakan ÖZYILDIZ

Çizgi altı ve üstünü nasıl ayırırız ? Kamu politikası / kamu borcu kriteri Bir işlem bir kamu politikası uygulama niteliği taşıyorsa yani toplam talebi etkiliyorsa o işlem çizgi üstüne yazılır Bir işlem borç doğuruyor veya borç öldürüyorsa o işlem çizgi altına yazılır. Vergi ve benzeri gelirler ile yatırım,cari,transfer harcamaları (faiz dahil) çizgi üstüne Borç anapara ödemeleri çizgi altına yazılır R. Hakan ÖZYILDIZ

Yani Gelirler Vergi Vergi dışı Giderler Cari Yatırım Transfer AÇIK Faiz AÇIK ----------------------------------- ÇİZGİ Borç Hasılatı - Anapara ödemeleri Kasa banka değişimi R. Hakan ÖZYILDIZ