KAYNAŞTIRMA VE DESTEK ÖZEL EĞİTİM HİZMETLERİ Öğr.Gör.Dr. Arzu YÜKSELEN Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Çocuk Gelişimi Bölümü

Kaynaştırmanın Gelişimi ve Tanımı Kaynaştırma uygulamalarının son 15 yılda şekillendiğini söyleyebiliriz. Bundan önceki dönemde engelli bireylerin eğitiminde daha çok ayrıştırma anlayışının olduğunu görüyoruz. İlk kez 1954 yılında bir anne engelli çocuğuna yönelik ayrıştırmaya karşı yasal savaş başlatmış, bunu benzer pek çok dava izlemiştir. Kaynaştırma yasası 1975 yılında uygulanmaya başlamıştır.Yasa daha sonra tekrar ele alınıp içeriği genişletilmiştir.

20.yy’ın ilk 60-70 yılında “farklı ama eşit” anlayışı engellilerin eğitiminin ayrı okul ve sınıflarda başlamasını sağlamıştır. Eğitim alma hakkında eşitlik sağlayan bu anlayış, engellilerin normaller içinde eğitimlerinin yürütülemeyecek kadar farklı olduğunu ileri sürmekteydi. 1970li yılların başında normalleştirme anlayışı gelişti. Bu uygulamada engelli öğrencinin normal akranlarıyla eğitim verilen ortamları fiziksel olarak paylaşımı kabul edilmiş ve engelli öğrenciler normal sınıflara yerleştirilmiştir.

Bu anlayışla engelli öğrenci, performansı normal programı yürütebilecek durumda ise kaynaştırılmıştır. Performansının uygun olmadığı alanlarda kaynak oda desteği sağlanmış, her iki ortamdaki öğretmenin işbirliği yapması uygun görülmüştür. 1980li yılların ortalarına doğru ise kaynaştırmada engelli öğrencinin normal sınıflara katılımının yanı sıra performansı ölçüsünde normal programa dayalı etkinlikler içinde yer alarak eğitimi vurgulanmıştır.

Böylece özel eğitim bir eğitim şekli olmaktan çıkmış, bir hizmet türü olarak anlaşılmaya başlanmıştır. Başka bir deyişle, kaynaştırma, engelli öğrencilere özel eğitim vermek için ayrı bir okul veya sınıf açmak değil, öğretimin özelleştirilmesi olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Günümüzde kaynaştırma. “gerektiğinde özel gereksinimi olan öğrenciye ve/veya sınıf öğretmenine destek özel eğitim hizmetleri sağlanması koşuluyla özel gereksinimi olan öğrencinin normal eğitim ortamında eğitilmesi” olarak tanımlanmıştır. Böylece kaynaştırma, bütünleştirme anlayışına dayalı eğitim uyarlaması olarak uygulanmaya başlamıştır.

Tanımdan da anlaşılacağı üzere, destek hizmet sağlaması engelli öğrencilerin normal sınıfa yerleştirilmesinde vazgeçilmeyecek bir unsurdur. Destek hizmet sağlanmadan engelli öğrencinin normal sınıfa yerleştirilmesi, öğrencinin eğitsel gereksinimlerinin karşılanmaması anlamına gelmektedir.Ancak kaynaştırma uygulaması engelli öğrencinin eğitim gereksinimlerini kendisi için en az sınırlayıcı nitelikteki ortamlarda karşılanması esasını temel alan bir uygulamadır.

En Az Kısıtlayıcı Eğitim Ortamı En az kısıtlayıcı ortam, engelli çocuğun eğitsel gereksinimlerini en iyi şekilde karşılayan ve normal yaşıtlarıyla en üst düzeyde paylaşmasını sağlayan yönetsel bir düzenleme türüdür. Okulöncesi eğitim çağındaki engelli çocuklar için en az kısıtlayıcı eğitim ortamı evi, kreş, anaokulu ya da özel eğitim okulları bünyesinde açılan okulöncesi sınıftır.

Engelli bir öğrenci için en az kısıtlayıcı eğitim ortamı tam zamanlı bir kaynaştırma ortamı olabilecekken, gereksinimlerine bağlı olarak başka bir öğrenci için en az kısıtlayıcı eğitim ortamı kaynak oda destekli kaynaştırma (çocuğun gereksinim duyduğu derslerde normal sınıftan kaynak odaya alınarak özel eğitimciyle çalışması) ile birlikte haftada iki saat konuşma terapisinden yararlanması olabilecektir.

Okulöncesi eğitim çağında olan çocuklara öğretilecek beceriler daha çok özbakım ve temel bilişsel beceriler olduğundan, engelli çocukların normal akranlarıyla birlikte eğitim almaları, daha sonraki eğitim ortamlarında olduğundan daha kolaydır. Daha ileriki düzeylerdeki eğitim ortamlarında akademik becerilerin düzeyi de ağırlaştıkça engelli çocukların akranlarıyla birlikte eğitim almaları da güçleşmektedir.Okulöncesi dönem engelli çocuklarda bu avantaj iyi değerlendirilmelidir.

Ekip anlayışı ve İşbirlikçi çalışma En az kısıtlayıcılık ilkesiyle sınıfa yerleştirilen ve eğitim etkinliklerinden yararlanmasını sağlamak için bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlanması gerektiğine inanılan çocuk için en az sınıf öğretmeniyle bir uzman arasında işbirliği içinde çalışıma yapılması gerekmektedir. Özel gereksinimli bireylerin eğitim yaşantılarının kaynaştırma uygulamasında karşılanabilmesi için uygulama içinde yer alan tüm bireylerin ekip olarak çalışması esastır.

Ekip çalışması, alanlarında uzman kişilerin, birden fazla yeterlilik gerektiren bir sorunun çözümü ya da bir amacı gerçekleştirmek için birlikte çalışması olarak tanımlanabilir. Destek hizmet için bir araya gelen ekip üyelerinin amacı engelli öğrencinin gelişimsel ve eğitsel gereksinimlerinin belirlenmesi ve en iyi şekilde giderilmesidir. Ekip çalışanlarının çok iyi iletişim ve etkileşim içinde olmaları ve işbirliği içinde çalışmaları ekip çalışmasının başarısı için vazgeçilmezidir.

Kaynaştırma uygulamasında en az iki öğretmenin ekip içinde işbirlikçi çalışması gerekmektedir. Sınıf ve özel eğitim öğretmeninin öğrencileri için daha etkili olacağına hem kendilerinin inanmaları hem de öğrencilerini buna inandırmaları önemlidir.

Kaynaştırma sınıfında bulunması gereken unsurlar Kaynaştırma sınıflarında kaynaştırma öğrencisinin kendini içinde bulunduğu ortamın bir parçası gibi hissedebilmesi, daha da önemlisi, içinde bulunduğu ortamda kendini değerli hissetmesi için yapılması gerekenler bulunmaktadır. Bunlardan bazıları, öğrencinin gereksinimlerini karşılamaya yönelik programlar hazırlanması ya da var olan programların öğrencinin gereksinimlerine göre uyarlanması, etkili öğretim yöntem ve tekniklerinin kullanılması ve gerekli destek hizmetlerinin sınıf içi ve sınıf dışında sağlanmasıdır.

Kaynaştırmanın başarıyla uygulanmasında etkili olabilecek faktörleri, farklı uzmanlar beş faktör altında toplamaktadır: Toplumsal ve sosyal kabul Öğrenci gereksinimlerinin farkına varılması ve önemsenmesi Öğrencinin programa dayalı gereksinimlerinin belirlenmesi Etkili yönetim ve öğretim sunulması Personel desteği ve işbirliği.

Toplumsal ve sosyal kabul Özel gereksinimli çocuklar yerleştirildikleri sınıfların gerçek bir parçası olabiliyorsa, öğretmenleri tarafından kabul ediliyorsa ve sınıf arkadaşları tarafından da sosyal olarak kabul görüyorsa, bu öğrencilerin gerçekten “kaynaştırıldıklarından” söz edilebilir. Sınıf içinde olumlu bir atmosfer oluşturmak kaynaştırma öğrencisinin sınıfın bir parçası olabilmesinde önemlidir. Bu aşamada sınıf öğretmeninin bazı özelliklere sahip olması gerekir.

Bunlardan bazıları; Öğretmenin kaynaştırma öğrencisine karşı tutumu, Kaynaştırma öğrencisinden beklentileri, Öğretmenin özel gereksinimli öğrenciyle ilgili olan yeterlilikleri,işbirliği becerilerine sahip olması, Ve özel gereksinimli öğrenciyi destekliyor olması. Öğretmenin bu özelliklere sahip olarak sınıf içinde sergilemesi sınıftaki normal gelişim gösteren öğrenciler için olumlu model oluşturacaktır.

Bunun yanı sıra (mümkünse) kaynaştırma öğrencisi sınıfa gelmeden önce sınıftaki diğer çocukları kaynaştırma öğrencisinin özellikleri ve gereksinimleri hakkında, öğrencilerin bu arkadaşlarına sınıf içinde ve dışında nasıl yardımcı olabilecekleri konusunda da bilgilendirmeleri kaynaştırmanın başarısını arttıracaktır.

Öğrencinin gereksinimlerinin farkına varılması ve önemsenmesi Sınıf içinde öğrenmeyi en üst düzeye çıkarmak için öğretmenlerin sınıftaki tüm öğrencileri çok iyi tanıması gerekmektedir. Her öğrencinin farklı özelliklere sahip olduğu, bireysel gereksinimlerin ve öğrenme özelliklerinin birbirinden farklı olduğu, öğretim planlaması yapılırken bunlara dikkat edilmesi gerektiği unutulmamalıdır. Sadece öğrencilerin değil, onların kültürel ve aile özelliklerinin de farklı olduğu göz önüne alınmalı, öğrencilerin birbirlerinin farklılıklarını anlamaları da sağlanmalıdır.

Öğrencinin programa dayalı gereksinimlerinin belirlenmesi Kaynaştırmanın başarısı için öğrencinin programa dayalı gereksinimlerinin belirlenmesi, öğretmenin ders yılı başında ve düzenli aralıklarla gerçekleştirmesi gereken bir süreçtir. Kaynaştırma öğrencisinin okulda işlenen programa dayalı olarak değerlendirilmesi ve programda yer alan bilgilerden hangilerini öğrenmeye gereksinim duyduğu belirlenmelidir. Ancak kaynaştırma öğrencisinin programda bilmediği bilgiler her zaman o öğrenci için öncelikli bilgiler olmayabilir. Öğrencinin öğrendiği bilgileri işlevsel olarak kullanabilmesi önemlidir.

Etkili Yönetim ve Öğretim Sunulması Sınıf öğretmeninin etkili bir sınıf yönetimi gerçekleştirmesi ve öğrencilerin gereksinimlerini karşılayabilecek etkili öğretim yöntem ve teknikleri kullanması önemlidir.Bu aşamada dört temel uygulamaya yer verilmelidir. Bunlar: Başarılı sınıf yönetimi Etkili öğretim teknikleri Etkili uyarlamalar Öğretimde esneklik

Personel desteği ve işbirliği Özel eğitim öğretmenleri, yardımcı öğretmenler, usta öğreticiler, destek hizmet uzmanları (konuşma terapisti, fizyoterapist vb.) yetersizliği olan öğrenciye destek sağlayabilecek personel arasında sayılmaktadır. Bu uzmanlar ayrıca sınıf öğretmeleriyle de işbirliği yaparak öğrencinin sınıf içindeki başarısını arttırmaya çalışırlar.

Engelli çocukların normal sınıfa katılımını sağlayacak fiziksel ortam destekleri Zihinsel engelli çocukların yerleştirildiği bir sınıfta öğretim amacına yönelik görselleştirmeler ya da etkileşimde bulunarak öğrenme için hazırlanmış uyaran niteliğindeki araçlar dışında ilgi çekecek, dikkat dağıtıcı unsurların ez aza indirgenmesine yönelik fiziksel ortam düzenlenmelidir.

İşitme engelli çocuklar için de zihin engelli öğrenciler için yapılan düzenlemeler öğrenmede etkililiği ve kalıcılığı sağlama amacıyla yapılabilir. Ayrıca öğretmenin sürekli işitme engelli öğrencinin görüş alanı içinde olması yani öğrencinin öğretmenin yüzünü görmesi son derece önemlidir.

Görme engelli çocuklar için kaynaştırma öncesinde öğrencinin görme kalıntısı hakkında ailesinden bilgi alınmalıdır. Eğer öğrencinin ışık algısı varsa sınıf içinde arkadaşlarının ve öğretmenin hareketlerini algılayabilmesi için duvara yakın bir yere yerleştirilip ışık kaynağına dönük oturtulması önemlidir. Görme kalıntısı yoksa öğrencinin işitsel girdisini artırmak için öne sıraya oturtulması, sıra aralıklarının geniş tutulması yararlı olacaktır.

Ortopedik engelli çocuklar için ise görme engelli çocuklar için yapılan uyarlamaların benzerleri bu çocukların koltuk değnekleri veya tekerlekli sandalye ile sınıf içinde hareketlerini kolaylaştıracaktır.

Engelli çocukların normal sınıfa katılımında sağlanacak sosyal ortam destekleri Zihinsel engelli çocuklar için; Öğrenci sınıfa katıldığında en az iki arkadaşla tanıştırılması bu bağlamda akran eğitimi yapılması (akran asistan görevi yapabilir). Sıra arkadaşı dönüşümlü olarak değişebilir. Arkadaşlık kurma ve sürdürmeye yönelik becerilerin öğretilmesi.

Dikkat dağınıklığı ve hiperaktif tanısı olan çocuklar için; Okul döneminden önce fark edilen çocuklar için beyin fonksiyonlarını etkileyen yapısal veya kimyasal alt yapı olduğu bilindiğinden ailenin tıbbi sağaltıma yönlendirilmesi, Tıbbi sağaltım süreci içinde aileye davranış kontrol tekniklerini içeren bir eğitim vermek, Okul döneminde ise sınıf öğretmeninin davranış kontrolü teknikleri konusunda yeterli hale getirilmesi.

Görme engelli çocuklar için; Normal akranlarından gönüllü olan birkaç çocuğun ona rehberlik etmesi için eğitilmesi,rehberlik eden çocuğun bunu bir oyun olarak algılamayıp arkadaşını riske atmaması.

İşitme engelli çocuklar için; Normal akranlarının cihaza zarar vermemesi konusunda uyarılması, Oyun sırasında duyu organlarına zarar verecek şakalar yapılmaması gerektiği belirtilmeli, Arkadaşlarının duymadığını göz önüne alarak sesli şakalar yapmamaları, asla alay etmemeleri.

Engelli çocukların normal sınıfa katılımında sağlanacak öğretimsel uyarlamalar Zihinsel engelli çocuklar; Hazırlanan ders materyallerinin öğrencinin anlayabileceği düzeyde ve sık tekrarlı, bol örnekli olması, Ailenin sürekli eğitim sürecine katılması, Değerlendirmelerin uyarlanması (bireysel testler veya yazılı sınavlar hazırlayarak gelişimi ölçmek).

Dikkat dağınıklığı ve hiperaktif tanısı olan çocuklar için; İyi motive edilmeleri, Öğretmenlerin ilgi çekici planlamalar yapmaları.

Görme engelli çocuklar için; Eğitim araç gereçleri üç boyutlu araçlar arasından seçilmeli/hazırlanmalı, Ders sırasında öğretmenin öğrencilere isimlerini söyleyerek konuşmaları, Az gören öğrenciler için; en koyu yazılı kağıdı bu öğrenciye vermek, Kağıdın iki yüzünü de kullanmamak, renkli kalem kullanmamak, Büyük puntolu yazılar kullanmak, vb.

İşitme engelli çocuklar için; Materyallerin mümkün olduğunca görselleştirilmesi, hatta somutlaştırılması, Öğretmenin ders sunumu yaparken yüzünün öğrenciye dönük olması, Ders işlenişi sırasında konuşan işitme engelli çocuğun konuşan öğrenciye doğru dönmesi için öğretmen tarafından uyarılması.