YENİ DÖNEMDE TÜRKİYE’NİN MALİYE VE VERGİ POLİTİKALARI 22 Aralık 2004 Türkiye Giyim Sanayicileri Derneği Konferansı Sunuş: Mustafa Uysal

Bütçe

Borç Stoku Analizi

Borç Stokunun Azaltılmasına Yönelik Önlemler (I) Borç stokunun azaltılmasına yönelik vergi dışı alternatiflerin geliştirilmesi; Orman vasfını kaybetmiş arazilerin kullanıcılarına rayiç değer üzerinden satılması sağlanmalıdır. Yurtdışındaki Türk sermayesini ülkeye çekecek güvence veren altyapı sağlanmalıdır. Karayolları, köprüler, barajlar vb. gibi özelleştirmesi söz konusu olmayan devlet aktifleri için uzun vadede gelir ortaklığı senetleri çıkarılmalı, bu senetlerin ikincil piyasada işlem görmesi sağlanmalıdır. Piyasa ekonomisine geçiş ve kamu hizmetlerinde rekabeti sağlamak amacıyla özelleştirmenin önündeki engeller kaldırılmalıdır.

Borç Stokunun Azaltılmasına Yönelik Önlemler (II) Kamu harcama reformu uygulanmalı, kamunun milli gelir içindeki payı azaltılmalı, kamu hizmetlerinde etkinlik ve verimlilik sağlanarak temel fonksiyonlar güçlendirilmeli; Kamu hizmetinin tanımı yapılmalı; temel fonksiyonlar dışında yarar ilkesi esas alınmalı ve sosyal dengelerin gözeltilmesinde amaca yönelik doğrudan destek yapılmalı, Vergi ve parafiskal gelirlerin milli gelir içindeki payı (33%) tedrici olarak %25’in altına indirilmeli,

Vergi Yönetiminin Amaçları Kamu operasyonlarının yürütülmesi için kaynak sağlamak. Varlık ve gelir dağılımında adalet sağlayarak yoksulluğu azaltmak. Belli ekonomik faaliyetleri teşvik etmek, belli aktiviteleri engellemeye çalışmak Ekonomik büyümeye katkı sağlamak

Vergi Politikalarını Etkileyen Faktörler Küreselleşme ve Ekonomik Trendler Vergi rekabeti Vergilenemeyen kayıt dışı ekonominin büyüklüğü Ekonomik büyüme stratejileri-yabancı yatırım stratejileri

Küreselleşme ve Trendler (I) Gümrük ve ticaret vergilerinin azaltılmasına yönelik artan baskılar ve eğilimler (Dünya Ticaret Örgütü vb.) Kurumlar vergisi uygulamalarındaki farklılıklar (vergi rekabeti sonucu dünyadaki yatırımların dağılımının değişmesi, global ticaretin vergiden kaçınmayı sağlaması. E-ticaret ve hizmet satışlarındaki artışla vergi toplanmasının zorlaşması.

Küreselleşme ve Trendler (II) KDV’nin ve tüm harcama vergilerinin toplam vergi gelirleri içindeki artan önemi Doğrudan yabancı yatırımları ve portföy yatırımlarını çekmek için artan vergi rekabeti Gelir ve kurumlar vergisinde en yüksek vergi dilimi oranlarının aşağılara çekilmesi Vergi sistemlerinin bugün olduğu gibi yurtiçi gelirlerine öncelik verilerek oluşturulacak olması

Küreselleşme ve Trendler (III) Bununla birlikte artan ülkeler arası ticari ve ekonomik faaliyetlerin vergi sistemlerin oluşturulmasında daha fazla göz önüne alınması gerekliliği Küreselleşme sonucu vergilemede ortaya çıkacak zorluklar (sermaye ve işgücü hareketliliği vb. gibi) Bölgesel işbirliğinin vergi sistemlerinin uyumlaştırılmasına sağlayacağı katkılar Kaynak: Introduction to Tax Policy Design and Development: Richard M. Bird & Eric Zolt, April 2004

Dünya’da Vergi Gelirlerinin Dağılımı Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin vergi toplama performansları farklılık göstermektedir. Vergi toplama oranı, GSYİH’sı yüksek olan ülkelerde daha yukarılardadır (Düşük gelirli ülkelerde GSYİH’nin %17; orta gelirli ülkelerde %22 ve yüksek gelirli ülkelerde %27’si)

Dünya’da Vergi Dağılım Farklılığına Yol Açan Faktörler Kamu hizmetlerine olan talebin gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde farklılık göstermesi Vergi toplama kapasitelerinin farklılığı -Ekonomik gelişmişlik seviyesi -Kayıt dışı ekonominin ülkeler arasında değişkenlik göstermesi Kurumların gücüne bağlı olarak vergi koyma ve toplama gücünün değişkenlik göstermesi.

Dünyada Vergi Gelirlerinin Vergi Türüne Göre Dağılımı

Türkiye, OECD ve AB Ülkelerinde Vergi Yükleri Kaynak: OECD Revenue Statistics, 2003

Türkiye’de Artan Vergi Yükleri 1965’te Türkiye Vergi Gelirleri GSYİH’nın %9,9’una eşitken 2001 yılına kadar yaklaşık 3 kat artarak %29,3’üne ulaşmıştır. Aynı dönemde OECD ortalaması %30, Avrupa Birliği 15 üye ülke ortalaması ise %37 artış göstermiş ve sırasıyla %27,5 ve %29,6 seviyelerine ulaşmıştır.

Türkiye Vergi Gelirlerinin Dağılımı

Vergi Rekabeti ve Tavizleri Küreselleşmeyle birlikte artan vergi rekabeti sonucu vergi toplama olanaklarının azalması Daha düşük gelir ve kurumlar vergisi oranları Progressive (kademeli olarak artan) vergi yapılarının azalması Artan rekabete bağlı olarak vergi tavizlerindeki (yatırım indirimi, vergi ertelemesi vb.) artış Ülkelerin vergi konularında işbirliğine ve ortak hareket etmeye yanaşmamaları.

Vergi Rekabetinin Verimliliği Arttırıcı Boyutları Vergi oranlarını aşağıya düşürmesi Devletin ekonomideki olumsuz etkilerinin azalması (Leviathan etkisi) Daha adil ve daha verimli vergi sistemlerinin oluşumunu teşvik etmesi Vergi tavizlerinin uluslarası sermaye ve firmalar üzerindeki vergi yükünü azaltması. Yatırım harcamalarına (makine, ekipman, fabrika vb.) verilen teşviklerin maliyetleri azaltıcı etki yaparak yeni yatırımları tetiklemesi.

Kayıtdışı Ekonomi Kayıtdışı Ekonominin Maliyetleri (1) Ekonomik faaliyetleri arttırıcı lisans vb. uygulamaları ve banka kredilerinin kullanımını azaltması. Ekonomik faaliyetleri karmaşık hale getirmesi. Halka arz vb. finansman yöntemlerini dışarıda bırakması Çöküntüye yol açan rüşveti yaygın hale getirmesi. Kayıt içindeki mükelleflerin vergi külfetini arttırması.

Kayıtdışı Ekonominin Maliyetleri (2) Kayıt içi ekonomiye satış, hizmet verme vb. faaliyetleri kısıtlaması Büyümeye engel olması Bütçe gereksinimleri için kullanılacak vergi gelirlerini azaltması Özellikle küçük sektörlerdeki şirketlerin istihdamını ve büyümesini daraltması Sonuç olarak kayıtdışı ekonomi toplam üretkenliği ve verimliliği düşürür!!!

Kayıt İçi Ekonomiye Geçişi Engelleyen Faktörler Özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler için Yüksek vergi oranları Karmaşık vergi sistemleri Karışık bürokratik prosedürler ve yüksek uyma maliyetleri Vergi kanunlarının keyfi yorumlamaları (denetimler sırasında) Yakalanma ve tespit edilme riskinin az olması

Vergi ve Ekonomik Büyüme Ekonomik Büyüme Öncesi Uygulanabilecek Vergi Sistemi Girişimcilerin teşvik edilmesi için karın vergilendirilmemesi ya da düşük oranlarda vergilendirilmesi Yatırıma yönelik tasarrufu teşvik için gelirden çok harcamanın vergilendirilmesi Düşük gelirlilerin, harcayarak daha verimli ve üretken olmalarını sağlamak amacıyla, vergilendirilmemesi.

Türkiye Vergi Sistemi Temel Fonksiyonlarından Uzaklaşmıştır. Çünkü...(I) Vergi gelirlerinin (100 katrilyon) %66’sı faiz ödemelerine, %42’si transfer harcamalarına ayrılmaktadır. Dolayısıyla kamu operasyonunun etkin ve verimli bir şekilde yönetimi için kaynak sağlanamamaktadır. Verginin geliri yeniden dağıtma fonksiyonu işlememekte; dar ve esnek olmayan tabandan toplanan vergi gelirleri, yüksek faiz ödemelerine transfer edilmektedir. Kayıtdışı ekonominin yüksekliği vergi politikalarının hedefine ulaşmasını engellemektedir. Vergilemede artan oranlı tarife yapısı gelirin yeniden dağıtım amacından uzak kalmıştır. Şöyle ki; vergi tabanının darlığı, kayıtdışı ekonominin büyüklüğü, tarife yapısının kayıtdışını teşvik etmesi ve dünyada düz oranlı tarifelere geçiş eğilimi artan oranlı tarifeyi işlevsiz kılmıştır.

Türkiye Vergi Sistemi Temel Fonksiyonlarından Uzaklaşmıştır. Çünkü Türkiye Vergi Sistemi Temel Fonksiyonlarından Uzaklaşmıştır. Çünkü...(II) Teşvik sistemi karmaşık, dağınık olup sonuçları etkin bir şekilde takip edilememektedir. Türkiye’nin önceliklerini dikkate almayan genel niteliği ile sektörel ve bölgesel selektif ihtiyaçları karşılamamaktadır. Teşvik sistemi, geçmişte verilen teşviklerin geri alınması nedeniyle yatırımcıya ve mükelleflere yeterli güven vermemektedir. Vergi ekonomik büyümeyi desteklemek yerine engellemektedir. Şöyle ki, istihdam ve enerji üzerindeki vergi yüklerine bağlı olarak üretim maliyetlerinin yüksek olması, küreselleşmeye bağlı olarak sermayenin ve kaynakların daha düşük vergi yükü olan ülkelere kayması nedeniyle ülkemiz rekabetçi olma özelliğini kaybetmektedir.

Vergi Sisteminin Ekonomi ile Uyumlu Olmadığı Temel Alanlar Yatırım ve Teşvikler Girdi Maliyetleri - İstihdam Vergi Yükleri Para ve Sermaye Piyasaları

Yatırım ve Teşvikler (I) Kurumlar vergisi oranları dünyada azalma eğiliminde, özellikle rakibimiz olan ülkelerde bu trend hızlı gelişmektedir. (İrlanda %12,5; Macaristan %18; Türkiye %33 Bulgaristan %19,5, Polonya %19, Slovakya %19). Yatırımlar düşük oranlı ülkelere kaymaktadır. Yatırım teşvik sistemi karmaşık ve dağınıktır.(Serbest bölge uygulamaları, 1.500 USD altındaki iller, endüstri bölgeleri, teknoparklar, yatırım indirimi vb.) Türkiye’nin önceliklerini dikkate alacak selektif ve bölgesel nitelikte, etkin ve efektif değildir. Verilen teşviklerin sonuçları ölçülememekte ve değerlendirilememektedir. (Vergi teşviki özü itibariyle bir vergi harcamasıdır. Bu harcamaların ülke ekonomisine getirileri ölçülebilmelidir.)

Yatırım ve Teşvikler (II) Verilen teşviklerin geri alınabileceği endişesi yatırımcılara yeterince güven vermemektedir. (başlangıçta “%0” olarak uygulanan yatırım indirimi stopaj oranı yapılan artışlarla %20’ye kadar yükseltilmişti.) Dünya piyasalarına hitap eden büyük yatırımlar için rakibimiz olan ülkelerde çok daha etkili, cazip ve güven veren teşvik sistemleri uygulanmaktadır. (Bedelsiz arsa tahsisi, vergi tatili, yüksek oranlı yatırım indirimi uygulaması vs.) Doğrudan yabancı sermaye ekonomik istikrar ve hukuki altyapısı güven veren ülkeler arasında vergi teşviki etkin veya vergi yükü daha düşük olan ülkelere yönelmektedir.

Girdi Maliyetleri-İstihdam Vergi Yükleri Vergi takozunun yüksekliği istihdamı caydırmakta ve kayıtdışı istihdamı arttırmaktadır. Türkiye 30 OECD ülkesi arasında istihdam yükü açısından 1. sıradadır. Akaryakıt ve enerji fiyatlarının yüksekliği üretim maliyetlerini olumsuz etkilemektedir (Akaryakıt üzerindeki yüksek vergi yükleri ve enerji piyasasının rekabetçi olmaması). Bu faktörler ihracat maliyetlerini olumsuz etkilemekte ve ülkemizi rekabetçi olmaktan uzaklaştırmaktadır.

Vergi Takozu (İstihdam üzerindeki vergi ve sosyal güvenlik ödemeleri yükü)

Yeni Dönemde Vergi Politikası ve Hedefler* Modelin Temel İlkeleri Temel Hedefler Gelir Vergisi Kurumlar Vergisi Dolaylı Vergiler * Arama konferansı dört ayrı çalışma grubunun sunuşlarından bütünleştirilmiştir.

Modelin Temel İlkeleri Basit, anlaşılır, şeffaf ve uygulanabilir olmalıdır. Mükellef haklarına ilişkin düzenlemeler içermelidir. Sistem oluşturulduktan sonra sık sık değiştirilmemelidir. Piyasa ekonomisiyle ve makroekonomik hedeflerle uyumlu olmalıdır. Küreselleşme, AB ve uluslararası vergi rekabetinin etkilerini dikkate almalıdır.

Vergi Politikasında Temel Hedefler (I) Kayıt dışılığın önlenmesi ve bütçe üzerindeki faiz yükünün azaltılması tedbirlerine paralel olarak vergi oranlarının tedrici olarak düşürülmelidir. Sistem basit ve anlaşılır hale getirilerek kolay yönetilebilir duruma getirilmeli, vergi kanunları yeni politikalar çerçevesinde bu anlayışa uygun olarak tümüyle yeniden yazılmalıdır. Az sayıda düz oranlı tarifelere geçilmelidir. Vergi sayısı azaltılmalı, verimsiz vergiler kaldırılmalıdır. Yerel nitelikli vergiler mahalli idarelere devredilmeli, bütçeden mahalli idarelere verilen paylar azaltılmalıdır. Verginin gelirin yeniden dağıtımı fonksiyonunun zayıflığı dikkate alınarak, vergilemede sosyal amaç daha çok harcama politikası aracılığıyla yapılmalıdır (Sosyal Programlar ve doğrudan destekleme).

Vergi Politikasında Temel Hedefler (II) Yatırım, tasarruf, istihdam ve döviz kazandırıcı işlemler ile stratejik öneme sahip sektörler (bilişim ve teknoloji) daha az vergilendirilmeli, ekonomiye katkısı olmayan zararlı tasarruflar (iddihar altın, döviz, getirisiz gayri menkul vb.) ise etkin şekilde vergilendirilmelidir. İstisna ve muafiyetler azaltılmalı ve nominal ve efektif vergi yükü arasındaki fark azaltılmalıdır. Teşvikler bölgesel ve sektörel ihtiyaçlar dikkate alınarak selektif uygulanmalı, etkileri ölçülmeli, fayda-maliyet analizi yapılmalı, vergi harcamaları istatistikleri tutulmalı ve teşvikler mükellefe güvence vermelidir (geri alınmamalı ve değiştirilmemelidir). Mükellefle uyuşmazlık noktaları analiz edilmeli ve uyuşmazlıkları asgari düzeye düşürecek tedbirler alınmalıdır.

Gelir Vergisi Artan oranlı tarife sayısının azaltılması, uzun vadede tek oranlı tarifeye geçilmelidir. Uluslarası gelişmelere, vergi tabanında genişlemeye bağlı olarak ve bütçe yapısı dikkate alınarak, vergi oranları zaman içerisinde düşürülmelidir. İstisna ve indirim ve muafiyetler azaltılmalı, emek gelirleri için asgari geçim indirimini sağlayacak standart bir indirim sağlanmalıdır. Gelir idaresinin yeniden yapılandırılarak yönetme kapasitesinin gelişmesine kadar (5 yıl), vergilemede stopaj esası benimsenmeli; uzun vadede ise üniter sisteme (gelirlerin toplanması) geçilmelidir. Menkul sermaye iradlarında vergileme farklılıkları kaldırılmalı, makroekonomik hedeflere bağlı olarak 5 yıllık dönem için düşük oranlı stopaj uygulaması nihai vergi olarak hayata geçirilmelidir. (Sadece kısa ve uzun vadeli yatırım araçları ayrımı yapılabilir) Basit usulde vergileme kaldırılmalı, küçük mükellefler için etkin ve basit bir vergileme sistemi getirilmelidir. Vergilemede oto kontrol sistemlerine yer verilmelidir.

Kurumlar Vergisi Kurumlar vergisi oranları dünyadaki eğilimler ve vergi rekabet koşulları dikkate alınarak tedrici olarak düşürülmelidir. İstisna ve muafiyetler mümkün olduğu ölçüde azaltılmalı, diğer kanunlarda yer alan muafiyet ve istisnalardan zorunlu olanlar Kurumlar Vergisi kanunu içine alınmalıdır. Teşvikler sektörel ve bölgesel ihtiyaçlara göre selektif uygulanmalıdır. Vergi oranlarında etkili bir indirim sağlanıncaya kadar doğrudan yabancı sermaye girişini sağlamak amacıyla büyük yatırımlarda etkin yatırım vergi teşviki (yatırım indirimi, vergi tatili) uygulanmalıdır. Örtülü sermaye ve örtülü kazanç müesseseleri dünyadaki uygulamalara paralel objektif kriterlere göre düzenlenmelidir. Kurumsallaşmayı teşvik etmek amacıyla halka açık şirketlerde genel orandan daha düşük bir kurumlar vergisi oranı belirlenmelidir. Kurumlar Vergisi ile Ticaret Hukuku arasındaki aksaklıklar giderilmelidir.

Dolaylı Vergiler (I) KDV oranlarının yeniden gözden geçirilmeli, tarife farklılıkları asgariye indirilmelidir (%1’lik liste kaldırılmalı, çok gerekli olanlar istisna kapsamına, diğerleri %8’lik gruba alınmalıdır). Zaman içerisinde bütçe imkanları gözetilerek oranlar düşürülmeli ve ikili orana geçirilmelidir. İstisna ve muafiyetler yeniden değerlendirilmeli ve azaltılmalıdır. ÖTV ve ÖİV vergi oranları uluslararası rekabet göz önüne alınarak belirlenmelidir (özellikle girdi maliyetlerini arttıran ATV öncelikli olarak düşürülmelidir). Bir kısım vergiler (Taşıt Vergisi, kullanıcı harçları gibi) yerel idarelere bırakılmalıdır.

Dolaylı Vergiler (II) Para ve sermaye piyasalarındaki aracılık maliyetleri gözden geçirilmeli, BSMV kaldırılarak KDV sistemine dahil edilmeli, KKDF ekonomik programla uyum gözetilerek yeniden düzenlemeli (işletme sermayesi ve yatırım amaçlı kredilerde sıfırlanmalı), damga vergisinde evvelce yapılan kısmi iyileşme genişletilmelidir. ÖTV’de 4 no’lu liste kaldırılmalıdır. İhracatta vergi iadesi AB normlarına uymalıdır. Yarar ilkesi çerçevesinde kullanıcı harçları geliştirilmelidir. Belediye vergileri güncelleştirilmelidir.

Kaynak Analizi (I) Vergi oranlarının düşürülmesi açısından gerekli kaynak ihtiyacı; Kurumlar Vergisi ve KDV Gelir Vergisi Ücret tarifesinde yapılacak ayarlamalardan doğan kaynak ihtiyacı 2 Katrilyon TL

Kaynak Analizi (II) Petrol ve doğalgaz ürünlerinden alınan ÖTV’nin %50 azaltılması halinde gerekli kaynak ihtiyacı 10 Katrilyon TL Banka ve sigorta muameleleri vergisi (BSMV)’nin kaldırılması halinde gerekli kaynak ihtiyacı 1,1 Katrilyon TL Toplam kaynak ihtiyacı 23,7 Katrilyon TL