Dilde Bağlam Duyarlılığı Varol Akman Bilkent Üniversitesi ODTÜ – “Anlam” Kongresi © 17 Aralık 2008

Prof. Teo Grünberg’e saygıyla... To live for a time close to great minds is the best kind of education. –John Buchan

Anlam Kavramı Üzerine Bir Deneme Yapı Kredi Yayınları (2006) [gözden geçirilmiş baskı] Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Sayı: 193 (1970) İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü, doktora tezi (1963)

Bağlam (TDK) Cinsleri aynı veya birbirine yakın olan şeylerin bir arada bağlanmışı, demet, deste. Herhangi bir olguda olaylar, durumlar, ilişkiler örgüsü veya bağlantısı. Bir dil birimini çevreleyen, ondan önce veya sonra gelen, birçok durumda söz konusu birimi etkileyen, onun anlamını, değerini belirleyen birim veya birimler bütünü.

Kontekst (TDK) (bir metin içinde) Sözün gelişi, sözün önü arkası, bağlam. Olaylar, durumlar, ilişkiler örgüsü, bütünlük, bağlam: Her yapının hem görüntüsel, hem manevî bir bütünlüğü vardır. Kişiliği ancak bu kontekst içinde vurgulanır. –Haldun Taner

Sorunlar ‘Zengin’ bir nosyon (obscurum per obscurius!) Herşeyi açıklayabilen dev bir araç (kavramsal ‘çöp tenekesi’) Ne olduğu hakkında fikir birliği yok Context is one of those linguistic terms which is constantly used in all kinds of context but never explained. –R. E. Asher (in: Encyclopedia of Language & Linguistics, 1994)

Anlam bilimi (semantik) tarafından genelde dışlanmış Yazar ile okurun paylaştığı düşünülen bilgi, inanç, varsayımlar vb.nin tümü Bağlam söyleneni nasıl etkiler? Anlam bilimi (semantik) tarafından genelde dışlanmış Daha çok kullanım – dilsel davranışların (eylemlerin) – bilimine (pragmatik) ait görülen bir sorun

Anlam-maksat ilişkisi Yazarın söylemek istediği (maksadı) Yazılı metnin kendisi Yazılı metnin ilettiği farzedilen anlam Okurun anladığı anlam Kültürel, tarihsel, vb. boyutlar

Bağlam (Grünberg) Belli bir ifadenin bir (dilsel) bağlam’ı (context), bu ifadeyi içine alan herhangi başka bir ifade demektir. Bu masa beyazdır ve bu dolap mavidir. bu dolap mavidir (cümle) dolap (ifade)

“Kullanan” Herhangi bir ifadenin (ifade-tipinin) taşıdığı anlamın tek-anlamlı olarak belirlenebilmesi için gerekli ve yeterli bütün faktörlerin tümü. İfadeyi kullanan kişi veya dil-toplumu Kullanışa ilişkin dil-dışı durum (zaman, yer, ...) İfadenin sözkonusu kullanılışında içinde geçtiği dilsel-bağlam Anl(K,a,X)

K kullanan’ı için a teriminin b (dilsel-) bağlamındaki anlamı X tir. Anl(K,a,b,X) K: çağdaş Türkçe konuşma toplumu K için ‘er’ sözcüğünün “bu iş er geç olacak” bağlamındaki anlamı erken’dir. K için ‘er’ sözcüğünün “bu mangada on er vardır” bağlamındaki anlamı rütbesiz asker’dir.

Pragmatik-Semantik ayrımı İfadeleri “kullanan” faktörü açısından inceleyen gösterge bilimi dalı Semantik “Kullanan” faktörünü hiç hesaba katmadan, ifadeleri sadece dile getirdikleri anlam açısından inceleyen gösterge bilimi dalı

Semantik bir anlam-bağlantısı? D dilinde a ifadesinin b bağlamındaki anlamı X tir. Anl(D,a,b,X) Bu formülün içinde K geçmiyor ama: Eskimo dilinde “iglu” sözcüğünün anlamı ev’dir. (semantik kural) Eskimolar için “iglu” sözcüğünün anlamı ev’dir. (pragmatik kural)

Gözlem Genel olarak D’nin tarihsel bir dil (doğal dil, günlük dil) olması halinde, “Anl(D,a,b,X)” biçimindeki bir semantik kural “Anl(K,a,b,X)” gibi pragmatik bir kuraldan elde edilmelidir. Not: Her sözcüğün belli bir bağlamda değişmez bir normal anlamı olmalıdır. (Yoksa dil tamamen kişisel olacaktı; toplumsal bir yanı olmayacaktı.)

Bilgisel-anlam Cognitive meaning (à la Carnap & Hempel) Bilgisel-anlamı, içinde geçtiği bağlamlardan bağımsız olarak belirlenebilen ifadeler (bilgisel-anlam birimleri) yalnız önermelerdir. Bir önermenin bilgisel-anlamı bu önermenin doğruluk değerini belirlemek için gerekli olan anlam bileşeni demektir.

Benzer bir öneri Strawson Dilbilimsel çözümleme taraftarı Günlük dil ile biçimsel mantık arasındaki ilişki Entity and Identity (1997)

Basitçe... Dil L Cümle S Yazar Y (Konuşan) Okur X (Dinleyen) X, L’nin sözlük ve söz dizimini (sentaks) çok iyi biliyor (varsayalım) X söyleneni tam olarak anladı mı?

Bir eşitsizlik A-anlam  B-anlam  C-anlam fakir zengin

A-anlam A-anlam  S  A-bilgi belirsizliği ortadan kaldıran bilgi

Çeviri “İster şimdi yüz, ister sonra yüz.” X, A-anlama vakıf olduğu zaman cümleyi başka bir dile çevirebilir. Yani S S' (L) (L')

Sentaks On my naming day when I come 12 I gone front spear and kilt a wyld boar he parbly ben the last wyld pig on the Bunder Downs any how there hadnt ben none for a long time befor him nor I aint looking to see none agen. –Russell Hoban, Riddley Walker

B-anlam B-anlam  A-anlam  B-bilgi “O gece, tek elinin üzerinde amuda kalkmıştı.”

B-bilgi İndeksler? Kim: Orhan Pamuk Ne zaman: 31 Aralık 1994 geceyarısı Kim: Yaşar Kemal Ne zaman: 31 Aralık 1964 geceyarısı İndeksler?

Ben, sen, şimdi, şu, ... ben sen şimdi şu  Normal koşullarda “ben” sözcüğünü kullanan kişi sen “sen” sözcüğünü kullanan kişinin hitap ettiği kişi şimdi “şimdi” sözcüğünü kullanan kişinin içinde bulunduğu zaman şu  Kullanan kişinin kastettiği şey

İstisnalar Yeltsin (taklidine): “Evet, bugün nasıl hissediyorum kendimi?” “Bugün burası çok sıcak.” (Bu oda mı, bu şehir mi?) “Elimizdeki IBM kağıtlarını şimdi satmamız gerekiyor.” (Şu anda mı, bu öğleden sonra mı, bugünlerde mi?)

C-anlam C-anlam  B-anlam  C-bilgi “Sen o kontratı daha imzalama.”

C-bilgi J. L. Austin: illocutionary force Rica Emir Tavsiye Gözdağı ... J. L. Austin: illocutionary force

Komplikasyon “Sana hemen o silahı bırakmanı emrediyorum.” Eğer başkaldıran bir er komutanına böyle derse ve de komutan silahını bırakırsa, askeri mahkemede ne karar çıkar? (Bu bir EMİR olamaz çünkü ast üstüne emir veremez.)

Diğer zorluklar “Sen hep böyle düzenlisindir.” “Başbakan herkesin elini sıktıktan sonra yerine oturdu.” “Bir sonraki seçimde bu sorun çözülür.” “Zeynep büyük bir kardan adam yaptı.” (Zeynep: 3 yaşında mı, 13 yaşında mı?) “Büyük bir iribaş büyük bir hayvan değildir.”

Sözlük X’in ideal sözlüğünün güncellenmeye ihtiyacı var YOMP WIMP Çetin bir arazide ağır ekipmanla yürümek (Falklands Savaşı) WIMP Körfez Savaşı (özellikle Baba Bush için) X’in ideal sözlüğünün güncellenmeye ihtiyacı var

Yorumlama F(K,T) = I F: yorumlama prosedürü K: bağlam T: tekst I: yorum F ve T veriliyor. Bir K-I çifti ortaya atarak denklemi çözünüz.

Shakespeare 68’inci sonesi “Thus is his cheek the map of days outworn...” Yüzü kırışıklarla dolu (yaşadığı yaşamın haritasındaki yollar gibi) Yüzü klasik anlamda güzellik simgesi (MAP: simge, DAYS OUTWORN: antik çağ) –Jerry Hobbs

Model okuyucu Umberto Eco Her yazar ürettiği ifadeleri maksada uygun olarak yorumlayabilecek bir okur modeli düşünmek zorundadır.

Deneysel(?) edebiyat James Joyce, Finnegans Wake Sentaks! The great fall of the offwall entailed at such short notice the pftjschute of Finnegan, erse solid man, that the humptyhillhead of humself prumptly sends an unquiring one well to the west in quest of his tumptytumtoes: and their upturnpikepointandplace is at the knock out in the park where oranges have been laid to rust upon the green since devlinsfirst loved livvy. Sentaks!

W. S. Burroughs, The Soft Machine, Nova Express, The Wild Boys I was working the hole with the sailor and we did not do bad. Fifteen cents on an average night boosting the afternoon and short-timing the dawn we made out from the land of the free. But I was running out of veins.

Eylem bağlamları Context is a criterion in settling the question of why a man who has just put a cigarette in his mouth has put his hand in his pocket. –Paul Grice

Sosyokültürel bağlam Bir zamanlar Stalin etrafını saran kalabalığa Troçki’den aldığı bir telgrafı okudu: Sen haklı, ben haksızım. Lenin’in gerçek mirasçısı sensin. Senden özür dilemem gerekiyor.

O sırada kalabalıktan birisi ileri çıktı ve Stalin’e mesajı nasıl okuması gerektiğini gösterdi: Sen haklı, ben haksızım? Lenin’in gerçek mirasçısı sensin? Senden özür dilemem gerekiyor??!!

Bir zamanlar Boston MIT Kitabevi’nde gördüğüm bir tabela Noam Chomsky seksiyonu biraz solda... Bir zamanlar Boston MIT Kitabevi’nde gördüğüm bir tabela