BUGÜNDEN GELECEĞE ENTEGRE ATIK YÖNETİMİ Prof. Dr. MEHMET BORAT FATİH ÜNİVERSİTESİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ IWES 2 ULUSLARARASI ATIKTAN ENERJİ SEMPOZYUMU 12-13 KASIM 2009 İSTANBUL Prof. Dr. MEHMET BORAT

1. GİRİŞ Entegre Atık Yönetimi’nin (EAY) tanımı, eksiksiz bir atık yönetiminin hedef ve amaçlarına ulaşmak üzere uygun teknik, teknoloji ve yönetim programlarının seçilmesi ve uygulanmasıdır. Çevre sorunlarının en önemli bölümlerinden biri insanların değişik faaliyetleri sonucunda tabiata bırakılan atıkların yönetilmesi olup atık meselesinin bütünleşik, yani eksiksiz ve tam olarak çözülmesi ve yönetilmesi gerekmektedir. Prof. Dr. MEHMET BORAT

Entegre çevre yönetimi birbiri takip eden ve biri tam olarak yerine getirildikten sonra diğerine geçilmesi gereken ardışık önemli safhalar veya aşamalardan meydana gelmektedir. Diğer yandan EAY’de başarı için her bir aşamanın gerçekleştirilmesi sırasında uyulması gereken bazı kurallar da bulunmaktadır. Prof. Dr. MEHMET BORAT

2. ENTEGRE ATIK YÖNETİMİ Entegre Atık Yönetimi belli bir sıra ile gelen beş ana stratejik esasa dayanmakta olup altıncı son aşama atık veya artıkların tabiata gelişigüzel atılmaması ve düzenli olarak depolanmasıdır: 1. Sıfır Atık. Çevreye veya alıcı ortama sıfır boşaltma, sıfır deşarj. 2. En aza indirme 3. Tekrar kullanma 4. Geri dönüşüm 5. Geri kazanma 6. Bir işe yaramadığı düşünülen artıklar tabiata bırakılacak, fakat düzenli depolama uygulanacaktır. Prof. Dr. MEHMET BORAT

1. Sıfır Atık Çevreyi ve doğal kaynakları korumak üzere insanların hedef ve amacının bu olması gerekir, ancak teknik ve sosyal yönlerden tam olarak yerine getirilmesi mümkün değildir. Prof. Dr. MEHMET BORAT

2. En Aza İndirme En aza indirme, atıkları miktarca en aza indirme yanında atıklarda tehlikeli atık bulunmaması veya tehlikeli atıklara özgü özelliklerinin en az düzeyde olması şeklinde ifade edilen esastır. Değişik uygulama örnekleri arasında şunlar sayılabilir: 2.1. Üretimde yöntem ve ham maddelerin seçiminde atık miktarını azaltıcı değişiklikleri gerçekleştirmek Prof. Dr. MEHMET BORAT

2. En Aza İndirme -Devam- 2.2. Atıkların içinde tehlikeli atık miktarını azaltmak 2.3. Üretilen ürünlerin ömrünü ve etkinliğini arttırıcı uygulamalara geçmek ve bunların tercih edilip kullanılmasını özendirmek 2.4. Kesilip kırpılan çimenlerin toplanmaması, fazla artık yaprak ve bahçe artığı oluşturmayan bitkilerin seçimi, ağaçlandırma ve yeşillendirmede atıkların azaltılmasını dikkate alan çalışmalar yapmak Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. Tekrar Kullanma Atıkların toplama ve temizleme dışında hiçbir işleme tâbi tutulmadan aynı şekli ile ekonomik ömrü doluncaya kadar defalarca kullanılmasına tekrar kullanma denir. Tekrar kullanmaya dair değişik uygulama örnekleri arasında şunlar sayılabilir: 3.1 Kullanılıp atılan ürünler yerine çok defa kullanılan ürünlerin kullanılmasını başlatan girişimlerde bulunmak 3.2 İçecek ve bazı gıda ambalajlarında depozito uygulamak Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. Tekrar Kullanma -Devam- 3.3 Atık borsasını oluşturup etkili hale getirmek 3.4. Yerel yönetimler ve gönüllü kuruluşların çabaları ile giysiler dâhil her türlü atık ve artık eşyanın bunları almak ve kullanmak isteyenlere dağıtılmasını sağlayan düzenleme ve girişimlerde bulunmak 3. Tekrar Kullanma -Devam- Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. Tekrar Kullanma -Devam- 3.5. Ev ve işyerlerinde bir miktarı kullanıldıktan sonra geriye kalan tehlikeli niteliğe sahip boya, inceltici ve diğer kimyasal maddelerin ve artıkların yerel yönetimlerin hazırladığı merkezlere bırakılmasını ve ihtiyacı olanların buradan bedava almasını sağlayan merkezlerin oluşturulmasını temin etmek Prof. Dr. MEHMET BORAT

4. Geri Dönüştürme Atıkların fiziksel ve/veya kimyasal işlemlerden geçirildikten sonra ham madde ve ikincil ham madde olarak üretim sürecine sokulmasına geri dönüşüm denir. 4.1. Katı atıkları kaynakta, oluştukları yerde kendilerini oluşturan madde gruplarına ayırma, biriktirme ve bundan sonra toplanmasını toplumda yaygın hale getirmek 4.2. Atıkları geri kazanma yöntemleri ile değerlendirerek hiç kullanılmamış ve yerine tekrar konamayacak fosil nitelikli doğal kaynakları korumak 4.3. Atık borsasını oluşturup etkili hale getirmek Prof. Dr. MEHMET BORAT

5. Geri Kazanma Geri kazanma, tekrar kullanma ve geri dönüşüm kavramlarını da kapsamakta olup atıkların özelliklerinden yararlanılarak içindeki bileşenlerin fiziksel, kimyasal ve biyokimyasal yöntemlerle başka ürünlere veya enerjiye çevrilmesine denir. Mesela atıkları enerjiye, komposta yani karışıma, değişik faydalı kimyasal maddelere, v.s.’ye dönüştürme geri kazanmadır. 5.1 Atıklardaki uygun organik maddelerin tarımda bir toprak şartlandırıcısı olarak kullanılan komposta yani karışım haline dönüştürmek Prof. Dr. MEHMET BORAT

5.2 Atıkları yakıp kül ederek enerji elde etmek 5.3 Düzenli depolama alanlarından toplanan metan gazını enerji üretiminde kullanmak 5.4 Atıklardaki selülozdan glikoz ve etil alkol üretmek 5. Geri Kazanma -Devam- Prof. Dr. MEHMET BORAT

5. Geri Kazanma -Devam- 5.5 Atıklardan ısıl parçalama, yani piroliz yöntemi ile değişik kimyasal maddeler elde etmek 5.6. Atıkların yakılması sonucu elde olunan kül ve cürufu yapı malzemesi olarak kullanmak Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. ENTEGRE ATIK YÖNETİMİNDE BAŞARI Çevreye ilişkin çalışmaların başarısı için atık üreten ve çevreyi ciddi şekilde kirleten insanoğlunun çevreyi korumaya konusunda beşikten mezara kadar sürekli eğitilmesi, toplum olarak uygulanması gereken yeni alışkanlıkların her yaşta ve gruptaki kişilere kazandırılması gerekmektedir. Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. ENTEGRE ATIK YÖNETİMİNDE BAŞARI -Devam- 1. EAY’de başarı için katı, sıvı ve gaz halinde bulunan ve tehlikeli nitelikleri de bulunabilen atıkların yönetiminde arıtmaları gerçekleştirirken karadaki kirliliğe mani olurken su ve/veya havayı de kirletmemek icap eder. Başka bir ifade ile bir ortamdaki kirliliğin başka bir ortama aktarılmaması entegre atık yönetimde ilk önce yerine getirilmesi gereken hususlardan biridir. Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. ENTEGRE ATIK YÖNETİMİNDE BAŞARI -Devam- 2. İkinci olarak çevreyi etkileyen bütün faaliyetlerden gelen atık türleri dikkate alınmalıdır. Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. ENTEGRE ATIK YÖNETİMİNDE BAŞARI -Devam- Üçüncü olarak bütünleşik yönetimde uygulanacak teknik ve teknolojiler sürekli geliştirilmekte ve değişiklikler geçirmektedir. Bunların seçiminde yeniliklere açık olarak davranmak gerekir, ancak “laboratuar” – “küçük pilot tesis” – “büyük pilot tesislerde” denenmemiş, benzer şartlarda başka yerlerde uygulanmamış, başta yer ve mevsim olmak muhtelif parametreleri dikkate almayanları uygulamaya girişmemek gerekir. Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. ENTEGRE ATIK YÖNETİMİNDE BAŞARI -Devam- Dördüncü olarak atıkları yöneten ve arıtan tesislerin sayısının az, fakat kalite, personel ve gücünün fazla olması sağlanmalı, bu amaçla her belde, her belediye ve her şehre ait ayrı ve bağımsız tesisler yerine ülke genelinde sayısı az, fakat güçlü tesisler oluşturulmalıdır. 1930 yılında yürürlüğe girmiş ilk Belediye Kanunu ile uygulanması istenen, daha sonraki yasal düzenleme ile Türkiye genelinde daha yaygın olarak kullanılan çevre koruma ve çevreye ilişkin işlere ait belediyeler arasındaki birlikler ile daha güçlü organizasyonlar ve daha etkili çözümler uygulanmaya konmalıdır. Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. ENTEGRE ATIK YÖNETİMİNDE BAŞARI -Devam- 5. Çevreye ilişkin bütün işlerin değişik mevzuata, yani yasal düzenlemelere uygun olması gerekmektedir. Kanun, tüzük, yönetmelik, tebliğ ve standartlar tekniğe, teknolojiye ve çevrede belirlenen niteliklere göre gelişmekte, geliştirilmekte, çevreyi korumada daha özenli hüküm ve düzenlemeler içeren değişiklere maruz kalmaktadır. Gözlendiği kadarı çevreye ve bütünleşik atık yönetimine dair duyarlılıklar, standartlar ve sınırlamalarda ülkeden ülkeye farklılıklar bulunduğu gibi eyalet sistemine sahip, arazisi büyük bazı ülkelerin eyaletleri arasında, aynı ülkenin belediyeleri arasında bile farklılıklar gözlenmektedir. Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. ENTEGRE ATIK YÖNETİMİNDE BAŞARI -Devam- 5’in Devamı: Ülkelerden bazıları atık yönetiminde önceleri daha duyarsız veya daha az özenli düzenlemelere sahip olsalar da zamanla, daha geç olsa bile mevzuatını, sınırlamalarını hassas ülkelere uygun hale getirmektedir. Dolayısıyla bir ülkedeki EAY’de çalışmalarda geçerli ölçütler yanında çevre korumaya daha duyarlı diğer ülkelerin kriter ve standartlarına dikkat etmek gereklidir. Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. ENTEGRE ATIK YÖNETİMİNDE BAŞARI -Devam- 6. Diğer yandan EAY çerçevesinde gerçekleştirilen çalışmalarda mühendislik ekonomisi esasları uygulanmalıdır. Prof. Dr. MEHMET BORAT

3. ENTEGRE ATIK YÖNETİMİNDE BAŞARI -Devam- 7. Türkiye’de Yatırımlarda Devlet Yatırımları Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı uyarınca çevresel etki çalışması entegre atık yönetiminde de aranmaktadır. Dolayısıyla EAY içindeki ilk çalışma, etüt ve araştırmalarda bile çevresel etki değerlendirmesi esasları sürdürülmelidir. Çevreye duyarlılığı olan ve enerji tasarrufu sağlayan bütün yatırım ve projeler Avrupa Birliği’nden daha kolay kredi ve/veya hibe alabilmektedir. Prof. Dr. MEHMET BORAT

TEŞEKKÜR EDERİM Prof. Dr. MEHMET BORAT