FİKRİ MÜLKİYET HAKLARININ EKONOMİK BÜYÜMEDEKİ ROLÜ Mehmet Kemal GÜMÜŞTABAK Büşra KOCAMAN Ebru KILIÇARSLAN

1. GİRİŞ 2. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARININ KORUMASI 2. 1 1. GİRİŞ 2. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARININ KORUMASI 2.1. ZAYIF KORUMA DURUMU 2.2. GÜÇLÜ KORUMA DURUMU 3. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI VE EKONOMİK BÜYÜME TEORİSİ 4. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI VE EKONOMİK BÜYÜME: SONUÇLARI 4.1. BENCHMARK(KIYASLAMA) MODELİ 4.2. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI VE EKONOMİK BÜYÜME 4.3. ÖLÇÜM HATASI İLE İLGİLİ SORUNLAR 4.4. AÇIK VE KAPALI TİCARET REJİMLERİNDE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI 5. TÜRKİYE İÇİN ÇIKARIMLAR

1.GİRİŞ Küreselleşme süreci ile oluşan bilgi ekonomisinde somut varlıklara dayanan üretimin yerini, soyut varlıkların oluşturduğu bilgiye dayalı ve teknoloji odaklı üretim almıştır. Bilgiye dayalı teknoloji yoğun üretim, teknolojik yenilik sürecinde bir girdi niteliğinde olan AR-GE faaliyetlerine verilen önemi de beraberinde getirmiştir.Bu nedenle günümüzde ekonomik büyümenin temeli teknolojik ilerlemeye dayanmaktadır. Teknolojik ilerleme ise, üretim sürecinde kullanılan yaratıcı fikirleri yani fikrî mülkiyeti korumakla mümkündür.

Ekonomik büyüme giderek yeniliğin rolüne ve beklenen kar gücüne odaklanmıştır. Politikacılar fikri mülkiyetin güçlü korumasını teşvik edeceğini ve bunun ülkelerindeki büyümeyi geciktirip geciktirmeyeceğini tartışırlar.

Önemli bir husus, fikri mülkiyet korumasının daima büyüme ve yenilik ile tutarlı olacağıdır.

Bu makale genel olarak; Ekonomik büyümedeki fikri mülkiyet haklarının rolünü, Ülkenin bir ucundan öbür ucuna kullanılan patent korumasının ayrıntılı verilerini, Ticaret rejimini ve ülkeye özgü özelliklerini inceler.

Açık ticaret rejimlerinde fikri mülkiyet korumasının yeniliğini teşvik etmek ve dolayısıyla büyümek için sebep olduğu düşünülmektedir. Açık ticaretteki yerel üreticilerin , yabancı üreticilerin ürünlerinde ve üretim işlemlerinde son teknolojiyi kullanmalarından dolayı bunlarla rekabet etmesi daha muhtemeldir.

2.FİKRİ MÜLKİYET HAKLARININ KORUNMASI

Fikri mülkiyet genel olarak, bir eserin yaratıcısına veya bir mucide, eserinden ya da buluşundan belli bir süre için yalnız ticari olarak yararlanma haklarının tanınmasıyla korunur. Bu haklar ayrıca, hak sahibi tarafından satılabilir, lisanslanabilir veya başka şekillerde kullanılabilir.

Fikri mülkiyet haklarının korunması yeniliğin teşviki için gereklidir Fikri mülkiyet haklarının korunması yeniliğin teşviki için gereklidir. Aynı zamanda yeniliğin teşviki için, hükümetler mucitlerin icatlardan kar sağlamasına çaba göstermelidir. Ama yeniliklerin çok sıkı korunması, yeni fikirlerin yayılmasını ve bu nedenle ekonomik büyüme fırsatlarını sınırlayabilir. Bu yüzden fikri mülkiyet korumasının optimum (uygun) düzeyini, güçlü ve zayıf fikri mülkiyet koruma durumu olmak üzere iki şekilde inceleyeceğiz.

2.1.ZAYIF KORUMA DURUMU Zayıf fikri mülkiyet koruması durumunda acenteler bilgiye ücretsiz ulaşmak isterler ancak bunun aksine para ödemek zorunda oldukları durumlar da vardır. Diğer bir savunu piyasayı tekelde bulunduran davranışın güçlü koruma izinlerini kapsar.

Firmaların tekel gücünü korumak için yeniliğin, özellikle ülkenin politikalarının geliştirilmesi hususunda zorlayıcı etkileri vardır. Chin ve Grossman’nın (1990), fikri mülkiyet haklarının korumasının ille de her ülkenin refahını maksimize etmeyeceği görüşünü ileri sürmüştür. Burada yine, tekelci davranışı uygulaması rekabeti azaltır ve koruma durumunu değiştirebilir.

Divan ve Rodrik (1991) tarafından yapılan araştırmada, farklı tür yenilik üreten ülkeler fikri mülkiyet haklarını ve yeniliğin türünü korumadıkça, yenilik, tüketen ülkece talep edilmektedir. Eğer tüketici ülkeler yenilikçi ülkeler tarafından korunan bu farklı yenilikleri talep etmezse ve yenilikçi ülke fikri mülkiyeti korursa yenilikçi ülke yerine tüketen ülke yenilik yapmak zorunda kalacaktır.

2.2. GÜÇLÜ KORUMA DURUMU Neden güçlü fikri mülkiyet koruması teklif edilir? Kanıtlanan araştırma (Mansfield, Rapoport, Romeo, Wagner, Beardsley, 1977), Amerika Birleşik Devletinde koruma, (patent) yeniliğe teşvik eder ve topluma katkısı yenilikçiye katkısından daha yüksektir. Düşüncesini savunur.

Güçlü fikri mülkiyet korunmasına rağmen bazı pazarlarda üreticilerin tekel gücü önemli ölçüde artar, bunun nedeni patent koruması (fikri mülkiyet korumasının güçlü formu) rakiplerin gelişmiş ülkelerdeki pazarlara girişinin uzun süre engellenmiş olmasıdır. Mansfield (1985) yaptığı incelemede,firmalarda patent korumanın rakipleri tarafından taklidinin sadece birkaç ay boyunca engellenebileceğine inanıyordu.

Tüketen toplumların fikri mülkiyet haklarını koruması için son etken yenilik üreten ülkelerin zayıf fikri mülkiyet korumasına karşı misilleme yapması olabilir. Güçlü fikri mülkiyet koruması bazı gelişmekte olan ülkelerin son hareketleri son on yılda ABD ticaret misillemesine doğrudan cevap olabilir. (Gadbaw and Richards, 1988)

3. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI VE EKONOMİK BÜYÜME TEORİSİ Şimdiye kadar teorik literatürde fikri mülkiyet hakları ve yenilik, ekonomik büyümede sınırlı olmuştur. Yapılan çalışmalarda ekonomik büyüme ve fikri mülkiyet hakları arasındaki iletişim tahmin edilememiştir. Makalenin bu bölümü; İçsel büyüme teorilerinde, fikri mülkiyet hakları korumasını tartışılmıştır.

İçsel büyümenin birkaç popüler modeli; “ Yenilik yeni ürünlerin tanıtımından kâr elde etmek için kullanılır.” fikrine dayanır. Her yeni ürün insan tecrübesine (bilgisine) eklenir, böylece bir sonra ki adımda yapılan yeniliğin maliyeti düşer. Bu nedenle; Doğrudan değişir. Ekonomik Büyüme Hızı Yeni Ürün Tanıtılması

Artırmak eğiliminde olacaktır. Fikri Mülkiyet Hakları İnsanlara bu yeni ürünün tanıtılması için elverilişli ortam yaratılırsa; Yenilik ve Ekonomi Artırmak eğiliminde olacaktır. Fikri Mülkiyet Hakları Ekonomik büyüme bir ekonominin açıklığına da bağlı olabilir. Bazı çalışmalar, dışsallık kapsamında uluslar arası iseniz ekonomik entegrasyon (uyum) ekonomik büyümeyi geliştirecektir, sonucuna varmıştır.

Fikri mülkiyet haklarının bir süre korunması, ileri teknolojide karşılaştırmalı üstünlüğe sahip ve serbest ticarete doğru ilerleyen ülkelerde açıkça büyümeyi artırır, bunun aksine ileri teknoloji sektöründe dezavantajı olan bir ülkenin fikri mülkiyet haklarını koruma süresi daha az etki eder.

Gümrük Vergisi Yüksekliği Segerstrom, Anant, Dinopoulus (1990) modelinde; Patent Koruma Süresi Teknolojik değişim Etkilenir. Gümrük Vergisi Yüksekliği Patent koruma süresini artırmanın, Ar-Ge faaliyetleri artırıp yada azaltabileceğini buldular. Diğer çalışmalarda; Fikri mülkiyet hakları düzeyinin yüksek olması, daha az taklit ürün olmasını sağlar. Güçlü fikri mülkiyet hakları kısa zamanda yenilik artışını gerçekleştir. gibi sonuçlar elde edilmiştir.

“Teorik literatür, yenilik ve büyüme için birçok olası mekanizma önermesine rağmen, fikri mülkiyet hakları, ticaret rejimi ve ekonomik büyüme arasında herhangi bir kesin ilişki olduğunu önermez.

4. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI VE EKONOMİK BÜYÜME: SONUÇLARI 4. 1 4. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI VE EKONOMİK BÜYÜME: SONUÇLARI 4.1. BENCHMARK(KIYASLAMA) MODELİ Ekonomik büyümede fikri mülkiyet haklarının rolünü incelemeden önce kriter modelinin sonuçlarını sunacağız. Model, büyümenin deneysel incelemelerinin çoğu için ortak bir biçimlendirme kullanır.

Tablo 1; 1. Modelde kriter modelin tahmin sonuçlarını göstermektedir. 1960 yılında kişi başına düşen gayri safi yurtiçi hasıla. GSYİH'nın bir payı olarak yatırım, 1960-1989. Ortaöğretim okullaşma oranları, 1960-1989. 1. Modelin sonuçları ; Benchmark modelin sonuçları, en son büyüme çalışmaları ile tutarlıdır. 1960 yılında insan sermayesinde çalışma çağındaki kişi başına düşen gerçek GSYİH geliri düşük ve son derece önemlidir.

Tablo 1 deki 2. model, ekonomik büyümede, okuma yazma oranlarını belirten kriter (In(LIT60)) ve beşeri sermaye stokunun rolünü inceliyor. Her şey sabit tutularak, nokta tahmini 1960 yılından itibaren her yıl yüzde 1 oranında artarak, okuma yazma oranının yüzde 25 olacağını göstermektedir.

4.2. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI VE EKONOMİK BÜYÜME Telif Hakkı Koruma Fikri Mülkiyet Hakları Koruması Gizli Ticaret Yasaları Şeklinde gerçekleşir. Patentler Entelektüel mülkiyet hukukunun tüm bu yönlerine önlemleri olsa bile, ülkeler bu yasaları uygulamada farklılık gösterebilir. İki ülke bilgisayar yazılımı korumak için aynı yasalara sahip olabilir, ancak bir ülke kendi ülkesindeki yazılım korsanlarına göz ardı ederken diğeri bunu yapmayabilir.

Ayrıca, patent koruması, bazı sektörler için diğerlerine göre daha önemli olabilir. Örneğin, yeni teknolojiyi benimseyen kimya ve ilaç sektöründe kopyalamak büyük sermaye gerektirmez, çok daha kolaydır. Öte yandan, eğer bir ülke fikri mülkiyet haklarını korumak için yasaları olmasa da, yine de aynı yasalar altında kaldığını varsayarak fikri mülkiyet haklarını koruyan fiziksel özellikleri olabilir.

1den 6ya kadar patent koruma seviyesi göstergeleri, 1 hiçbir şekilde patent koruma yasası olmayana tahsis edilmiş ve 6 da minimum standartlarla ilişkilendirilmiş yasaları olan milletlere karşılık gelmektedir. Örneğin, prosedür Arjantin için patent koruma ile ilgili skoruna 2 puan verir. Arjantin patent kanunu ve süresi, kanun kapsamında koruması patent verilen tarihinden itibaren 15 yıldır.Buna karşılık, Singapur kayıt olduktan sonra zorunlu lisans süresi 3 yıldır.Buna göre,Singapur, patent koruma endeksine 5 puan verilir.

Tablo 2 ülkelerin patent koruma düzeyini ve diğer düzeydeki patent korumanın ortalama büyüme oranını gösterir. Patent koruması ikinci en düşük düzeyine sahip ülkeler, patent koruması orta düzeyde olan ülkelere göre ortalaması hızlı büyümüştür. Arjantin’in ortalama büyüme oranı Singapur’dan daha fazladır.

Tablo 1'de 3. modelde kriter model için fikri mülkiyet haklarının düzeyini ekler. Sonuçlarında gösterdiği gibi, fikri mülkiyet hakları koruması bir ekonomik büyüme üzerinde olumlu etkilidir, ama sadece çok az anlamlıdır. Model 4 de gayri safi yurtiçi hasıladan hükümet tüketimi payı oranı gibi birkaç değişken eklendiğinden önem düzeyi biraz düşer.

Şekil 1, tablo 1 de 3. modeldeki değişkenler sabit tutularak 1960 ve 1988 yılları arasında reel kişi başına düşen gayri safi yurtiçi hasıla ile patent koruma düzeyine göre ortalama yıllık yüzde büyümeyi gösterir. Yani, şekil büyüme oranları ve fikri mülkiyet haklarının korunması için atanan (IPROP) değişkeni arasındaki kısmi bağıntıyı gösterir. Şekil 1, büyüme ve fikri mülkiyet hakları koruması arasındaki pozitif ilişkiyi gösterir. Ancak bu pozitif ilişkide değişim derecesinin yüksek olduğunu gösterir.

4.3.ÖLÇÜM HATASI İLE İLGİLİ SORUNLAR Patent koruma düzeyi, en fazla fikri mülkiyet haklarını koruma teorik kavramının kaba bir ölçüsüdür. Kuşkusuz, fikri mülkiyet haklarının korunması herhangi bir genel ölçü muhakemesi gerektirir çünkü ölçüm hatası mümkündür. Ölçüm hatasını temsili olarak dikkate almak ve kriter tahminleri tekniğini kullanmak bu sorunu çözmek için ortak bir yoldur. Kullanılan değişkenler, bağımsız değişkenlerle ve onların araçlarıyla ilişkili olmak zorundadır.

Bu sözleşme kongreler; Patent korumasının ortalama süresi için çok değişken uygun olabilir, fikri mülkiyet haklarının korunması için kurallar belirleyen uluslararası sözleşmeler vardır.Bunlar (örneğin; Paris sözleşmesi, Bern sözleşmesi, Yeni Bitki Çeşitlerinin Korunması için Uluslararası Kongre) Bu sözleşme kongreler; Faydalı model, Gıda ürünleri, Kimyasal ürünler, Bitki / hayvan çeşitleri, Cerrahi işlemler ve mikroorganizmalar gibi ürünlere ülkenin sahip olup olmadığını inceler.

4.4. AÇIK VE KAPALI TİCARET REJİMLERİNDE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI Oldukça fazla uluslu ülkelerde yapılan çalışmalar, dışa kapalı ekonomilerin dışa bağlı ekonomilerden daha az geliştiğini, fikri mülkiyet haklarının geleneksel rejim ve fazla kabul görmemiş büyüme ile etkileşim yollarını ortaya çıkardı.

İçe ve dışa yönelim derecesi ölçütleri; İş Görüş Anketleri Hammadde Gümrük Vergisinin Yüksekliği Döviz Karaborsası İhracat Payları İhracat Paylarındaki Büyüme Reel Döviz Kuru Çarpıklıkları (Bozulumları) World Bank (1991) raporunda bu şekilde tanımlanmıştır, ancak bu ölçütlerin hiçbiri kesin sonuç vermez.

Döviz Karaborsası Primleri Döviz karaborsasının yüksek olduğu ülkeler, genelde içe yönelimlidir. De Long and Summers (1991) çalışmasında, ticari yönelimin derecesini “0” ya da “1” değişkeniyle özetlemiştir. Bu değişken açık ekonomilerde “0”, kapalı ekonomilerde “1” değerini alır. Tablo 4: Açık ve kapalı ticaret rejimlerinde fikri mülkiyet hakları rolünün sonuçlarını göstermektedir.

Bu tabloda Benchmark modeli tablosuna (tablo 3) BMPMED karaborsa primi değişkeni eklenmiştir. Tablo 4 tablo 3’ün bir tavsiye modelidir. Tablo 3’te yer alan 3. model Tablo 4’te ki 1. model ile benzerlik göstermektedir. Fikri mülkiyet haklarını temsil eden In(IPROB)’un katsayılarında ki değişimler anlamlıdır. Bu anlamlı bulgular üzerinden fikri mülkiyet hakları ile ilgili orijinal sonuçlar, ülkeler için oldukça sağlamdır. In(IPROB) BMPMED Tablo 3 Tablo 4

2. Model Tablo 4 de ki 2. model [In(IPROB) * BMPMED] (Fikri Mülkiyet ile Ticari Yönelim) ve In(IPROB) Patent koruma düzeyi değişkenlerini içerir. Bu iki değişken yüksek korumalı ticaret rejimlerinde fikri mülkiyet haklarının etkisini yansıtır. Bu 2. model üzerinde yapılan çalışmalar, fikri mülkiyet haklarının açık ekonomilerde biraz daha büyük bir rol oynadığı sonucuna varmıştır.

Şekil 2; Ticaret rejimine göre fikri mülkiyet hakları korunma düzeyini ve büyüme arasında nasıl bir ilişki olduğunu gösterir. Patent koruma seviyesini 4 olarak ele alırsak ; Her yıl açık ticaret rejimine sahip ekonomilerde, kapalı ticaret rejimine sahip olan ekonomilerden % 0.66 daha fazla olduğunu görürüz. Bu farkın, açıklık ve patent koruması arasındaki etkileşime bağlı olduğu düşünülmektedir. “ Ekonominin açıklık derecesi ne kadar yüksek olursa, fikri mülkiyet hakları koruması ve ekonomide yeniliğin rolünün yüksek olması demektir.

3. Model deki ölçümler ticaret yönelimi açısından hatalı olabilir. Tablo 4 deki 3. model; Diğer 2. modelin içerdiği değişkenler haricinde fikri mülkiyet hakları ile açıklık arasındaki ilişkiyi gösteren (BMPMED) değişkenini içerir. Ticaret rejimi ve fikri mülkiyet hakları arasındaki ilişki diğer faktörlere de duyarlı olabilir. 3. Model deki ölçümler ticaret yönelimi açısından hatalı olabilir. Döviz kuru çarpıklıkları ve karma ticaret rejimi endeksine göre ticaret yönelimini belirleriz. Bu faktörleri kontrol ettikten sonra fikri mülkiyet haklarının açıklık üzerinde büyük bir rol oynadığını düşünebiliriz.

Tablo 5te gösterilen sonuçlar, tablo 4 ile eşleşir. Burada kullanılan (REDMED) değişkeni, yüksek döviz kuru çarpıklıklarına sahip ülkeler için “1” değerine eşittir. Bu ülkeler diğerlerine göre daha kapalı ticaret rejimleri sayılır. [REDMED * In(IPROP)] değişkeni, fikri mülkiyet haklarının açık ticaret rejimlerinde ekonomik büyümenin,önemli olduğunu savunur. Ticaret rejim değişiminin etkileri için 2. modelin sonuçlarını içeren 3. ve 4. model diğer kriterleri barındırdığı için sağlıklı bir modeldir.

Bu tablodaki sonuçlar öncekilerden daha güçlüdür. Ticaret rejim göstergesinin borsa birleşik endeksi tarafından tanımlanan , ticari yönelim ölçüsü (TRD) ile tablo 4 ve tablo 5’te yürütülen aynı deneyin sonuçlarını göstermektedir. Ticari yönelim ölçüsü (TRD) açık ekonomiler için “0”, kapalı ekonomiler için “1” değerini alır. Bu tablodaki sonuçlar öncekilerden daha güçlüdür. Ticaret rejimlerine göre büyümedeki farklılık fikri mülkiyet haklarının etkisiyle oluşur.

5. Conclusion Şekil 3 ve Şekil 4 açık ve kapalı ticaret rejimleri için kişi başına düşen GSMYİH değerinin etkisi ile patent koruma seviyelerini göstermektedir.

Bu makale özet olarak, Fikri mülkiyet haklarının korumasının ekonomik büyümenin önemli bir belirleyicisi olduğunu belirtir. Bunu belirtirken de piyasa yapısını ekonomik serbest ticarete dönüşün (liberalizasyon) ve rekabet gücünün fikri mülkiyet hakları, inovasyon(yenilik) ve büyüme arasındaki ilişkiyi etkilediğinin vurgular.

5.TÜRKİYE İÇİN ÇIKARIMLAR Türkiye ekonomisinin dünya genelinde yaşanan sorunlara karşı daha güçlü bir yapıya sahip olması ve istikrarlı şekilde büyümesini sürdürmesi için fikri mülkiyet hakları alanındaki performansını daha iyi seviyeye taşıması gerekir. Türkiye’nin istikrarlı bir büyüme için üretim, ihracat ve doğrudan yatırımlara odaklanması ve “kalkınmak, sanayileşmektir” anlayışı benimsenmeli. Sanayinin gelişmesi ve özellikle yabancı sermayenin ülkeye çekilmesiyle ticari marka, fikri mülkiyet haklarının korunması arasında doğrudan bir bağ bulunur, bu nedenle makalemizde yaptığımız çalışmalarda Türkiye için yabancı sermayenin artması gerekir.

Fikri mülkiyet korunmasının zayıf olduğu durumlarda, yatırımlar yapılsa bile bunların daha çok satış ve dağıtım faaliyetlerine odaklandığından ekonomik artış ithalata bağımlıdır ve Türkiye’nin ithalatını artırmak için patent korumalarını artırmalıdır Fikri mülkiyet haklarının güçlü bir şekilde korunduğu durumlarda ise yatırımlar, üretim sektörüne ve yeniliğe kayar. Fikri mülkiyet haklarının korunması, daha fazla ihracat ve daha fazla istihdamla ekonomik büyümeyi sağlar. Fikri mülkiyet alanında Türkiye’nin, milyarlarca liralık kayba neden olan kaçak ve sahte ürünlerle mücadeledir. Dünyanın önde gelen ekonomileri arasında yer alma yolundaki Türkiye’nin istikrarlı şekilde ekonomik büyümesini sürdürmesi için fikri mülkiyet hakları koruması performansının daha iyi seviyelere taşınması gerekir.