KAMU KESİMİNİN TASNİFİ

Zaman içinde, değişen şartların zorlaması sonucunda bütçe ilkelerinden özellikle birlik ilkesinden önemli sapmalar ortaya çıkmıştır. Bu sapmanın önemli nedenleri olarak; devletin ekonomik ve sosyal hayata çok yönlü ve daha fazla müdahale etmesi, hizmetlerin niteliği, ülkenin çeşitli ekonomik güçlükler altında olması, bütçelemedeki yeni gelişmeler, bütçenin görünüşte küçültülmesi vb. olarak belirtilebilir.

Ülkemizde özellikle birlik ilkesinden sapmalar çerçevesinde genel bütçe dışındaki bütçe uygulamalarına örnek olarak; özel bütçeler, düzenleyici ve denetleyici kurum bütçeleri, sosyal güvenlik kurumu bütçeleri, mahalli idare bütçeleri, döner sermaye işletmeleri, özerk bütçeler ve bütçe dışı fon uygulamaları verilebilir.

A-GENEL BÜTÇELER Genel bütçe, 5018 sayılı kanuna ekli 1 nolu cetvelde yer alan devlet tüzel kişiliğine dahil olan TBMM, Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık, Anayasa Mahkemesi, Sayıştay, Bakanlıklar, Devlet Personel Başkanlığı, TÜİK vb. kamu idarelerinin büütçesidir.

b- ÖZEL BÜTÇELER Özel bütçe, bir bakanlığa bağlı ilgili olarak belirli bir kamu hizmetini yürütmek üzere kurulan, gelir tahsis edilen, bu gelirlerden harcama yapma yetkisi verilen, kuruluş ve çalışma esasları özel kanunla düzenlenen kamu idarelerinin bütçesidir. (2003 - 5018) O halde özel bütçeler, giderleri özel gelirlerle karşılanan ve genel bütçe dışında yürütülen bütçelerdir. Savunma sanayi müsteşarlığı, türkiye bilimsel ve teknolojik araştırma kurumu, türkiye bilimler akademisi, tse, vakıflar genel müdürlüğü vb.

C- DÜZENLEYİCİ VE DENETLEYİCİ KURUM BÜTÇELERİ Ülkemizde 1980’den sonra ekonominin dışa açılması, Avrupa Birliği ile ilişkilerimiz çerçevesinde Ulusal Programdaki taahhütlerimiz, kamu kesimi faaliyetlerinin yeniden düzenlenmesi gereği, çeşitli sektörlerde rekabet dengesinin kurulması, kamunun elinde bulunan işletmelerin özelleştirilmelerinin ‘’özel tekellere’’ yol açmamaları gibi nedenlere dayalı olarak çok sayıda DDK oluşturulmuştur. Bu kurumlar özel kanunlarla kurulmuş olup, kamu tüzel kişiliğine sahiptirler.

Ülkemizde ilk düzenleyici ve denetleyici kurum olarak 1981 yılında Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) kurulmuştur. RTÜK, Rekabet Kurumu (RK), BDDK, Kamu İhale Kurumu (KİK), Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu (TAPDK) başlıca düzenleyici ve denetleyici kurumlarımızdandır.

D- SOSYAL GÜVENLİK KURUMLARI BÜTÇELERİ Sosyal güvenlik, kişileri sosyal risklere karşı korumaktır. Sosyal riskler; sosyal sigortalar, sosyal yardım ve hizmetlerle karşılanmaya çalışılmaktadır. Ülkemizde Cumhuriyet döneminin ilk yıllarından itibaren devlet, sosyal güvenlik hizmetlerini hızla geliştirmeye ve gerekli teşkilatı kurmaya yönelmiştir.

T.C. Emekli Sandığı, Sosyal Sigortalar Kurumu ve Bağ-Kur uzun yıllar ülkemizde sosyal güvenlik hizmeti sunmuştur. Günümüzde bu kurumlar tasfiye sürecinde olup Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) adı altında tek çatı haline getirilmiştir. Başlıca gelirleri prim gelirleri, para cezaları, katılım payları, devlet katkıları, merkezi yönetim bütçesinden yapılan ödemeler, taşınır ve taşınmaz gelirleri vb.

E- MAHALLİ İDARE BÜTÇELERİ Ülkemizde birlik ilkesinden bir sapma da mahalli idare bütçeleriyle ortaya çıkmaktadır. 5018 sayılı kanunda mahalli idare bütçesi, mahalli idare kapsamındaki kamu idarelerinin bütçesi olarak tanımlanmaktadır. Bilindiği gibi üniter siyasi yapıya sahip ülkemizde, devlet, kamu hizmetlerini merkezi ve mahalli idareler vasıtasıyla topluma sunmaktadır. Merkezi idare içinde yer alan kuruluşların bütçeleri esas itibariyle genel bütçeyi, mahalli idareler içindeki kuruluşların bütçeleri de mahalli idare bütçelerini oluşturmaktadır.

TÜRKİYE’DE MAHALLİ İDARELER İl Özel İdareleri Belediyeler Köyler Mahalli İdare Birlikleri

F- DÖNER SERMAYE İŞLETMELERİ Döner Sermaye İşletmeleri de bütçede birlik ilkesini bozmaktadır. Genel bütçe içinde idare edilen sınai ve ticari kurum ve idarelerinin ilk madde ve malzeme alım bedelleri ile uzman ve işçi ücretleri döner sermaye adıyla bütçelere konulan ödenekler ile karşılanır ve ödenir. Esasen döner sermaye işletmesi kurmak, genel bütçeli idareler için söz konusu olmakla birlikte özel(katma) bütçeli idareler de kuruluş kanunlarına dayanarak döner sermaye işletmeleri kurmuşlardır.

Ülkemizde örneğin Hazine Müsteşarlığına bağlı Darphane ve Damga Matbaası, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı basımevleri, Adalet Bakanlığına bağlı ceza evlerindeki atölyeler, üniversite hastaneleri döner sermayeli işletmelerdir.

G- ÖZERK BÜTÇELER Ülkemizde özerk bütçeli kuruluşlar, kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT)’ dir. 1929 Dünya Ekonomik Krizi sonrası devletin ekonomiye müdahalesinin artması, piyasa sistemi içinde sınai ve ticari müesseseler oluşturması ile birlikte pek çok ülkede ve ülkemizde ekonominin çeşitli sektörlerinde KİT’ler kurulmuştur.

1930’lu yıllardan başlayarak ülkemizde kurulan başlıca KİT’ler; Sümerbank, Etibank, Türkiye Demir Çelik İşletmeleri, Türkiye Selüloz ve Kağıt Fabrikaları (SEKA), Türkiye Şişe Cam Sanayii A.Ş. , PETKİM, Et-Balık Kurumu vb. dir.

H- BÜTÇE DIŞI FON UYGULAMALARI Devlet ve diğer kamu tüzel kişileri tarafından bazı amaçların gerçekleştirilebilmesi için kamu gelirlerinin bir kısmının, özel kanun ya da kararlarla ya bütçeden ya da bütçe dışından ayrılarak bir yıllık süre ile sınırlı olmaksızın gerektikçe harcanmak üzere bir hesapta tutulmasıyla meydana getirilen fonlar dır. Örnek verecek olursak; Kamu Ortaklığı Fonu, Tanıtma Fonu, Destekleme ve Fiyat İstikrarı Fonu, Belediyeler Fonu, İhracatı Geliştirme Fonu vb.

Güncel veriler için  http://www.bumko.gov.tr/

HAZIRLAYANLAR Kenan TARAKCI Mehmet KOCAMAN