TÜRKİYE’DE İŞSİZLİK SİGORTASININ GELİŞİMİ Hazırlayan: Aycan PAŞAOĞLU

İŞSİZLİKLE MÜCADELE POLİTİKALARI İşsizlikle mücadelede iki tür politikadan bahsetmek mümkündür

AKTİF İSTİHDAM POLİTİKASI İşsizliğin nedenlerini önlemeye yönelik politikalardır. Örneğin istihdam kapasitesini artırıcı; tasarrufu,yatırımı ve üretim teknolojilerini geliştirici ekonomik politikalar vb..

PASİF İSTİHDAM POLİTİKASI İşsizliğin sonuçlarını hafifletmeyi amaçlayan politikalardır. İşsizlik sigortası bu politikanın en önemli aracıdır.

NEDİR İŞSİZLİK SİGORTASI? Bir iş yerinde çalışırken çalışma istek, yetenek, sağlık ve yeterliliğinde olmasına rağmen kendi istek ve kusuru dışında işini kaybedenlere; uğradıkları gelir kaybını kısmen de olsa karşılayarak kendilerinin ve aile fertlerinin zor duruma düşmelerini önleyen, sigortacılık tekniğiyle faaliyet gösteren, devlet tarafından kurulan zorunlu bir sigorta koludur.

İşsizlik sigortası ekonomik büyümenin yanı sıra sosyal gelişmenin sağlanması ve gelirin toplumda adil ve dengeli bir biçimde paylaştırılmasını amaçladığı için sosyal devlet olma ilkesinin bir gereğidir.

İŞSİZLİK SİGORTASININ ÖZELLİKLERİ İŞSİZLİK RİSKİNİ TAZMİN ZORUNLULUK PRİM ÖDEME DEVLETÇE KURULMA YENİDEN İŞE YERLEŞTİRME

İŞSİZLİK SİGORTASININ TARİHSEL GELİŞİMİ

DÜNYA’DA TARİHSEL GELİŞİM Modern anlamda işsizlik sigortası, devlet tarafından yasa vasıtasıyla ilk kez zorunlu olarak 1911 yılında Lloyd George hükümeti döneminde İngiltere’de kurulmuştur.

TÜRKİYE’DE TARİHSEL GELİŞİM Ülkemizde işsizlik sigortasıyla ilgili çalışmalar 1959 yılında başlamış ve bu çalışmalar temel olarak İş ve İşçi Bulma Kurumu ile Devlet Planlama Teşkilatı tarafından gerçekleştirilmiştir. 1959 yılından 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu’nun çıktığı 1999 yılına kadar bu konuda 40 yılda 30’a yakın kanun tasarısı ve teklifi hazırlanmıştır.

TÜRKİYE’DE TARİHSEL GELİŞİM Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan kalkınma planları içinde bu konuya sınırlı olarak yer verilmiştir. Özellikle 1. ve 2. Beş Yıllık Kalkınma Planlarında işsizlik sigortasına açıkça yer verilmiş ve kurulması gerektiği belirtilmiş olmasına rağmen 3. ve 5. Beş Yıllık Kalkınma Planlarında işsizlik sigortasından hiç söz edilmemiştir.

TÜRKİYE’DE TARİHSEL GELİŞİM 4. Beş Yıllık Kalkınma Planında ise kıdem tazminatı fonu yasa tasarısının işsizlik sigortası ile birlikte ele alınarak çıkarılacağı belirtilmiştir. 6. Beş Yıllık Planında, çalışırken işsiz kalanlar için işsizlik sigortası programı hazırlık çalışmalarına başlanacağı bahsedilmiştir. 7. Beş Yıllık Planında da işsizlik sigortasının uygulanacağı, İşsizlik Sigortası Kanunu ve bu hizmeti yürütecek kurumlarla ilgili yasal düzenlemelerin yapılacağı belirtilmiştir

TÜRKİYE’DE TARİHSEL GELİŞİM Uzun süren tartışmalar ve çabalarla geçen 40 yıllık bir sürecin sonucunda 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu 25 Ağustos 1999 tarihinde çıkarılmıştır.

TÜRKİYE’DE TARİHSEL GELİŞİM 4447 sayılı kanun ile işsizlik sigortası tüm ülke düzeyinde zorunlu bir sigorta olarak benimsenmiş ve 1 Haziran 2000 tarihinden itibaren ilgili taraflardan primlerin tahsiline başlanmıştır. Sigorta hizmetlerini yürütme görevi Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü içinde oluşturulan İşsizlik Sigortası Daire Başkanlığı’na verilmiştir.

TÜRKİYE’DE TARİHSEL GELİŞİM Uluslararası Çalışma Örgütü(ILO), 102 sayılı Sosyal Güvenliğin Asgari Normları Sözleşmesi’yle çalışanlara 9 mesleki risk konusunda sosyal güvence sağlamaktadır: hastalık halinde sağlık yardımı, hastalık ödenekleri, analık, malullük, yaşlılık, iş kazası ve meslek hastalığı, ölüm, aile ödenekleri ve işsizlik. Türkiye, söz konusu sözleşmeyi onaylayan ve uluslararası standartlara işsizlik sigortasını yasalaştırarak daha çok yaklaşan bir ülkedir.

İŞSİZLİK SİGORTASININ TÜRKİYE’DE UYGULAMASI

İŞSİZLİK SİGORTASININ TÜRKİYE’DE UYGULAMASI İşsizlik sigortası primlerinin toplanmasından Sosyal Güvenlik Kurumu, diğer her türlü işlem ve hizmetlerin yapılmasından İş ve İşçi Bulma Kurumu Genel Müdürlüğü görevli ve yetkilidir.(İşsizlik Sigortası Kanunu md 46)

İŞSİZLİK SİGORTASININ TÜRKİYE’DE UYGULAMASI SGK, 1 ay içinde tahsil ettiği primler ile gecikme cezası ve zammını ayrı ayrı göstermek suretiyle tahsil edildiği ayı izleyen ayın 15’ine kadar Fona aktarır.(md 49) İş ve İşçi Bulma Kurumu SGK’ nın ay itibariyle İşsizlik Fonu’na intikal ettirdiği işçi ve işveren paylarını dikkate alarak devlet payını Hazine Müsteşarlığı’ndan talep eder. Hazine Müsteşarlığı talep edilen miktarı talep tarihini izleyen 15 gün içinde İşsizlik Fonu’na aktarır.(md 49)

İŞSİZLİK SİGORTASININ TÜRKİYE’DE UYGULAMASI İşsizlik sigortası gelirleri vergiye tabi değildir. Bu gelirlerden hiçbir vergi, resim ve harç kesintisi yapılamaz.(md 49)

FONUN KURULUŞ AMACI İşsizlik Sigortası Kanunu’nun gerektirdiği görev ve hizmetler için mali kaynak sağlamak, piyasa koşullarında kaynakları değerlendirmek, kanunun öngördüğü ödemelerde bulunmak üzere ‘İşsizlik Sigortası Fonu’ kurulmuştur. Fon, İŞKUR Yönetim Kurulu kararları çerçevesinde işletilir ve yönetilir.(md 53)

İŞSİZLİK SİGORTASININ TÜRKİYE’DE UYGULAMASI Fon kaynaklarının değerlendirilmesine ilişkin usul ve esaslar Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve Sermaye Piyasası Kurulu Başkanlığı’nın müşterek hazırlayacağı ve Bakanlar Kurulunca çıkarılacak yönetmelikle belirlenir. Fon, Sayıştay tarafından denetlenir.

FON GELİR VE GİDERLERİ Fonun en önemli geliri işsizlik sigortası primleri ve bu primlerin değerlendirilmesinden elde edilecek iratlardır. NOT: Fon açık verdiği taktirde bu açık devlet katkısıyla kapatılır. Fonun en büyük gideri ise sigortalı işsizlere verilen ödeneklerdir.(md 53)

PRİM KESİNTİ ORANLARI Primler, sigortalının aylık brüt kazancının; %1’i oranında sigortalının ücretinden, %2’si oranında iş verenden, %1’i oranında da Devletten alınan katkı Fona gelir kaydedilir.

İŞSİZLİK ÖDENEĞİNDEN YARARLANMA KOŞULLARI Hizmet akdinin feshinden önceki 120 günü sürekli olmak üzere, son 3 yıl içinde en az 600 gün süre ile prim ödemiş olup da kendi istek ve kusurları dışında işsiz kalanlardan hangilerinin işsizlik ödeneğinden yararlanabileceği aşağıda sıralanmıştır.

İŞSİZLİK ÖDENEĞİNDEN YARARLANMA KOŞULLARI Hizmet akitleri, ihbar önellerine(iş akdinin feshedileceğinin çalışana önceden bildirilmesi) uygun olarak işveren tarafından feshedilenler, Sağlık sebepleri veya işyerinde işçiyi bir haftadan fazla süre ile çalışmaktan alıkoyan bir sebebin ortaya çıkması halinde işveren tarafından hizmet akdi feshedilenler,

İŞSİZLİK ÖDENEĞİNDEN YARARLANMA KOŞULLARI Hizmet akitleri; sağlık sebepleri, işverenin kanunda belirilen ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan davranışları ve işçinin çalıştığı iş yerinde bir haftadan fazla süreyle işin durmasını gerektirecek zorlayıcı sebepler nedeniyle bizzat kendileri tarafından hizmet akitleri feshedilen sigortalı işçiler,

İŞSİZLİK ÖDENEĞİNDEN YARARLANMA KOŞULLARI Belirli süreli hizmet akdi ile çalışmakta olup da sürenin bitiminde işsiz kalanlar, İşyerinin el değiştirmesi veya başkasına geçmesi, kapanması veya kapatılması, işin veya işyerinin niteliğinin değişmesi nedeniyle işten çıkarılmış olanlar, Özelleştirme nedeniyle hizmet akdi sona erenler işsizlik ödeneğine hak kazanır.

İŞSİZLİK ÖDENEĞİ TUTARI İşsizlik yardımlarından yararlanma koşullarını yerine getirdikten sonra işsiz kalan sigortalının alacağı günlük işsizlik ödeneği, sigortalının son 4 aylık brüt ücreti dikkate alınarak hesaplanan günlük ortalama brüt kazancının %40’ıdır.

İŞSİZLİK ÖDENEĞİ TUTARI Kanun, günlük işsizlik ödeneğine bir üst sınır getirmiştir. Buna göre işsizlik ödeneğinin üst sınırı, sanayi kesiminde çalışan 16 yaşından büyük işçiler için uygulanan aylık brüt asgari ücretin %80’ini geçemez.

İŞSİZLİK ÖDENEĞİNİN KESİLMESİ İşsizlik ödeneği alanların, Türkiye İş Kurumu tarafından kişinin mesleğine ve çalışma şartlarına uygun bir iş bulunması ve kişinin haklı bir nedene dayanmaksızın bu işi kabul etmemesi, işsizlik ödeneği aldığı sürede gelir getirici bir işte çalışması veya herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşundan yaşlılık aylığı alması durumlarında işsizlik ödenekleri kesilir.

İŞSİZLİK ÖDENEĞİNİN KESİLMESİ Yine Türkiye İş Kurumu tarafından sunulan meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimini haklı bir neden göstermeden reddeden veya kabul etmesine karşın devam etmeyen; haklı bir nedene dayanmaksızın yapılan çağrıları zamanında cevaplamayan, istenilen bilgi ve belgeleri istenen süre içinde vermeyen sigortalı işsizlerin işsizlik ödenekleri kesilir.Bu hususlar doğrultusunda haksız işsizlik ödeneği alanlardan bu ödemeler geri alınır.

FON KAYNAKLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Fon, serbest piyasa koşullarında yatırım araçlarının riskleri, vadeleri ve fonun nakit akış durumu ile aktüeryal dengeler dikkate alınarak profesyonel bir anlayışla yönetilmek mecburiyetindedir. Fon, bir önceki yıl bilançolarına göre aktif büyüklükleri Bankalar Birliği’nce ilan edilen ilk on ticari banka ile çalışmaktadır.

FONDAN YATIRIMLARA KAYNAK AKTARIMI 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu 53. Madde:’ Bu fon bütçe kapsamı dışında olup, gelirlerinden hiçbir şekilde kesinti yapılamaz ve Genel Bütçeye gelir kaydedilemez’.

İŞSİZLİK SİGORTASININ POTANSİYEL FAYDALARI İşsiz kalınan süre içinde sigortalı işsizlerin gelir kaybı bir ölçüde işsizlik ödeneği ile karşılandığından sigortalı işsizler niteliklerine daha uygun işler arayacaklardır. Bu durum iş gücü verimliliğini olumlu yönde etkiler. Ayrıca işsizlerde ve aile fertlerinde gelir kaybı nedeniyle oluşabilecek olumsuzluklar bir ölçüde önlenebilecektir.

İŞSİZLİK SİGORTASININ POTANSİYEL FAYDALARI 2. İşsizlik sigortası sağladığı gelir güvencesiyle işsizlerin alım güçlerini belli ölçüde koruduğundan toplam talep üzerinde olumlu etki yapacaktır.

İŞSİZLİK SİGORTASININ POTANSİYEL FAYDALARI 3. işsizlik ödeneğine hak kazanabilmek için sigortalı çalışanlar ahlak ve iyi niyet kurallarına daha fazla sadakat göstermek zorunda kalacaklarından verimlilik artacak ve iş gücü devri azalacaktır.

İŞSİZLİK SİGORTASININ POTANSİYEL FAYDALARI 4. İşsizlik sigortası kapsamında verilecek olan eğitimler ile sigortalı işsizlerin nitelikleri artırılacaktır. 5. Kayıt dışı istihdamın kayda alınmasında etkili olacaktır.

İŞSİZLİK SİGORTASININ POTANSİYEL FAYDALARI 6. İş gücü piyasasına yönelik veri tabanı oluşturulmasına olanak sağlayıp, doğru kişinin doğru yere yerleştirilmesi sağlanacak, böylelikle verimlilik ve çalışanların mutluluğu artacaktır.

İŞSİZLİK SİGORTASININ POTANSİYEL FAYDALARI 7. İşsizlik sigortası gelirleri ile oluşturulan Fon; üretken alanlarda, istihdam artışı sağlayan ve bölgeler arası dengesizliği giderici yatırımlara yönlendirildiğinde ülke ekonomisine katkıda bulunacaktır.

İŞSİZLİK SİGORTASINA YÖNELTİLEN ELEŞTİRİLER İşsizlik Sigortası Fonu’nda 31 Ağustos 2011 tarihine kadar 67 milyar 270 milyon lira toplanmıştır. Fon gelirinden işsize ödenen para 4 milyar 277 milyon lira, buna karşılık GAP’a ödenen meblağ ise 9 milyar 792 milyon lira olmuştur. Yani işsize ödenen miktar işsizlik sigortasının %6’sını oluşturmaktadır. Geri kalan fon gelirinin ise başta GAP olmak üzere fonun farklı alanlarda amaç dışı kullanılması, eleştirileri üzerine çekmektedir.

İŞSİZLİK SİGORTASINA YÖNELTİLEN ELEŞTİRİLER İşsizlik ödeneğinin ödeme süresi 6 ila 10 ay arasında değişmektedir. Ülkemizde işe girmenin çok kolay olmadığı göz önüne alındığında fonda biriken paranın da fazlalığı dikkate alınırsa ödeme süresinin uzatılmasının doğru olacağı ve İşsizlik Sigortası Fonu’nun yalnızca işsizler için kullanılması gerektiği de savunulmaktadır.

ELEŞTİRİLERE ÇÖZÜMLER Sayılan bu eleştirilerin de ışığında, işsizlik sigortası mevzuatında gerekli düzenlemeler yapılarak işsizlik için kurulan bu fonun amacı dışında kullanılmaması ve gelir-giderlerine göre gerekli aktüeryal denge gözetilerek işsiz kalanlara layıkıyla işsizlik ödemelerinin yapılması ve bu işsizlere iş sağlanmasına yönelik verilen mesleki eğitim hizmetlerinin daha da artırılması/yaygınlaştırılması gerekmektedir.

SON SÖZ Öngörülen yasal düzenlemelerin yapılmasıyla, sosyal devlet olmanın gereği olan pasif ve aktif istihdam politikalarının önemli bir ayağını oluşturan bu sistem daha etkili kullanılmış olacak ve ülkemizin en büyük sorunlarından olan işsizlikle mücadelede daha verimli sonuçlar alınacaktır.

KAYNAKÇA Suat UĞUR-Türkiye’de İşsizlik Sigortasının Gelişimi(Yönetim Bilimleri Dergisi 2011) Murat GÖÇMEN- Ülkemizdeki İşsizlik Sigortası ve İşsizlik Fonu Uygulamaları İbrahim GÖRÜCÜ, Nihat AYBIYIK, Muzaffer KOÇ- Türkiye’de İşsizlik Sigortası Uygulaması ve Sonuçları Haluk EGELİ- Parafiskalite ve Parafiskal Yükümlülükler