ZEKA VE ÇOKLU ZEKA Dr.Samiye Kuzudişli

Gardner’a göre zeka; Değişen dünyada yaşamak ve değişimlere uyum sağlamak amacıyla her insanda kendine özgü bulunan yetenekler ve beceriler bütünüdür, yaşadığınız toplumda faydalı şeyler yapabilme kapasitesidir.

Zekaya İlişkin Eski Anlayış Zeka doğuştan kazanılır, sabittir ve bu nedenle de asla değiştirilemez. Zeka, niceliksel olarak ölçülebilir ve tek bir sayıya indirgenebilir. Zeka, tekildir. Zeka, gerçek hayattan soyutlanarak (yani, belli zeka testleri ile) ölçülür. Zeka, bireyleri belli seviyelere göre sınıflandırmak ve onların gelecekteki başarılarını tahmin etmek için kullanılır..

İnsanlarda tek bir zeka alanı yoktur İnsanlarda tek bir zeka alanı yoktur. IQ ve zeka testleri sözel ve mantıksal-matematiksel yetenekleri ölçmektedir.

Zekaya İlişkin Yeni Anlayış Bir bireyin kalıtımla birlikte getirdiği zeka kapasitesi iyileştirilebilir, geliştirilebilir, değiştirilebilir. Zeka, herhangi bir performansta, üründe veya problem çözme sürecinde sergilendiğinden sayısal olarak hesaplanamaz. Zeka, çoğuldur ve çeşitli yollarla sergilenebilir. Zeka, gerçek hayat durumlarından veya koşullarından soyutlanamaz. Zeka, bireylerin sahip oldukları gizli güçlerini veya doğal potansiyellerini anlamak ve onların başarmak için uygulayabilecekleri farklı yolları keşfetmek için kullanılır.

ZEKANIN ÖZELLİKLERİ İnsan kendi zekasını arttırma ve geliştirme yeteneğine sahiptir. Zeka sadece değişmekle kalmaz, aynı zamanda başkalarına da öğretilebilir. İnsan zekası, insanda beyin ve zihin sistemlerinin etkileşimi sonucu ortaya çıkan çok yönlü bir olgudur. İnsan zekası, çok çeşitlilik ve çok yönlülük göstermesine rağmen kendi içinde bir bütündür.

ÇOKLU ZEKA KURAMI 1983 yılında Howard Gardner tarafından geliştirilen Çoklu Zeka Kuramı , eğitimin sadece sayısal ve sözel zeka gelişimine odaklanmaması gerektiğini ileri sürmüş, zekanın sekiz yönü olduğunu savunmuştur.

Çoklu Zeka Teorisinin İlkeleri İnsanlar çok farklı zeka türlerine sahiptir. Her insan aktif olarak kullandığı zekaları ile özel bir karışıma sahiptir. Her insanın kendine özgü bir zeka profili vardır. Zekaların her biri insanda farklı bir gelişim sürecine sahiptir. İnsandaki zekalar tanımlanabilir ve geliştirilebilir.

Her bir zeka hafıza, dikkat, algı ve problem çözme açısından farklı bir sisteme sahiptir. Bir zekanın kullanımı esnasında diğer zekalardan da faydalanılabilir. Kişisel altyapı, kültür, kalıtım, inançlar zekaların gelişimi üzerinde etkiye sahiptir. Şu anda bilinen zeka türlerinden daha farklı zekalar da olabilir.

Çoklu Zeka Alanlarının Gelişimini Etkileyen Faktörler Kaynaklara ulaşım şansı Tarihsel ve Kültürel etkenler Coğrafi etkenler Ailesel etkenler Deneyimler; Kristalleştirici Deneyimler ve Felce Uğratıcı Deneyimler

Kristalleştirici Deneyimler Kristalleştirici deneyimler, bir bireyin yeteneklerinin ve potansiyellerinin gelişiminde “dönüm noktaları” sayılabilecek tecrübeleri içerirler.

Felce Uğratıcı Deneyimler Felce uğratıcı deneyimler, kristalleştirici deneyimlerin aksine bir bireyde var olan zeka potansiyellerini söndüren, körelten veya yok eden tecrübeleri içerirler. Felce uğratıcı deneyimler, genellikle bir bireyin belli bir zeka alanının sağlıklı gelişmesini engelleyen utanma, aşağılanma, suçluluk duygusu, korku ve kızgınlık gibi olumsuz duygularla doludur.

Bu  bağlamda, çoklu zeka teorisi, bir bireyin çeşitli zeka alanlarının gelişiminde en az “kalıtım” kadar (hatta bazen kalıtımdan da daha çok) bireyin içinde yaşadığı ekolojik ve kültürel “çevre”nin önemli bir rol oynadığını savunmaktadır.

Sözel/Dilbilimsel Zeka Anadili veya bir başka dili kullanma kapasitesi, sözcükleri hem sözlü hem de yazılı olarak kullanma becerisi ve düşüncelerini başkalarının anlayacağı şekilde ifade edebilme yeteneğidir. Bu yönden gelişmiş insanlar okuma, yazma, konuşma ve tartışma gibi konularda başarılıdırlar ve şiir, mizah, hikaye anlatma, tartışma ve yaratıcı yazım konularında da isteklidirler.

Mantıksal/Matematiksel Zeka Mantıksal düşünme, sayıları etkili kullanma, problemlere bilimsel çözümler üretme, kavramlar arasındaki ilişkileri ayırt etme, tümevarım ve tümdengelimci bir mantık sürdürme, matematiksel bir formülle ifade etme, mantıklı düşünme, benzerlik ve ilişkileri belirleme ve hesaplama gibi davranışları gösterme yeteneğidir. Bu yönde gelişmiş olan insanlar, nesneleri tanımlamada, analiz etmede ve matematik/bilim gibi konularda problem çözmede başarılıdırlar ve benzer şeyleri eşleştirme, karışık resimlerden şekil çıkarma, matematik, bilim, bulmaca ve problem çözme gibi konulardan hoşlanırlar.

Görsel/Alansal Zeka Fark etme,zihinsel benzetme, zihinsel şekiller tasarlama ve zihinde resimler yaratma, üç boyutlu bir nesnenin şekil ve görüntüsünü hayal edebilme, dünyayı doğru algılama ve algılama üzerine gördüklerini yansıtabilme yeteneğidir. Resim, grafik ve heykel gibi görsel sanatlar; denizcilik, harita yapımcılığı ve mimarlık gibi yüzey ve onun içinde bilginin kullanımını gerektiren durumlar; ve farklı derinlik ve açılardan objeler tasarlama yeteneği gerektiren satranç gibi oyunlar görsel/mekânsal zeka ile ilgilidir. Bu zekanın temelindeki anahtar duyu, görme duyusu ve buna bağlı olarak şekiller tasarlama ve zihinde resimler yaratma yeteneğidir

Bu yönde gelişmiş olan insanlar, zihinlerinde resimler yaratır ve bunları çizerler. Bununla birlikte yaratıcılıkları, renkleri kullanma ve harita okuma yetenekleri ile iyi bir hayal güçleri vardır. Çizim, resim, heykel yapımı ve zihinlerinde nesneler tasarlamayı severler.

Müzikal/Ritmik Zeka En erken gelişen zeka türüdür. Duyguların aktarımında, müziği algılama ve sunmada müziği bir araç olarak kullanma, ritme, melodiye, tona karşı duyarlı olma yeteneğidir. Müzikal/ritmik zekaya sahip bireyler; ritimleri algılama ve tekrar yapmada ustadır, yeni öğrendiği bir dilin telaffuzunu yakalama ve kullanmada yeteneklidir, detone müziği tanır, koroda söyler veya bir enstrüman çalar, ritmik şekilde konuşur veya hareket eder, çalışırken ritmik tempo tutar, çevre seslerine duyarlıdır.

Bedensel/Kinestetik Zeka Düşünceleri ve duyguları ifade ederken, problem çözerken bedeni duyarlı ve etkili şekilde kullanma yeteneğidir. Bedensel/devin duyusal zeka, duygularını, vücudu kullanarak (dans ve vücut dili gibi), bir oyun oynayarak (spor yapma gibi) ya da yeni bir ürün yaratarak (düşünerek bir icat yapma) ifade etme yeteneğidir. Eğitimin önemli bir bölümünde yaparak öğrenme, uzun zamandır kabul görmektedir. Bu yönde gelişmiş olan insanlar, spor yapmayı ve dans etmeyi severler. Bunun yanı sıra ellerini iyi kullanırlar, vücut kontrol ve koordinasyonunda başarılıdırlar. Aktörler gibi insanlar, insan ruhunu derinden etkilemek için vücudun kavrama, anlama ve iletişim kurmadaki sonsuz olanaklarını en iyi şekilde kullanan insanlardır

Kişilerarası/Sosyal Zeka İnsanlarla etkili ilişki kurma, diğer bireylerin ruh hallerini, duygularını, güdülenmişliklerini ve niyetlerini anlama, davranışlarını yorumlama yeteneğidir. Kişilerarası/sosyal zekaya sahip bireyler; düşünme ve akıl yürütmede yeteneklidir, başkalarını anlayabilir ve akıllıca davranabilir, yaşıtlarıyla konuşmaktan zevk alır, doğal bir lider olarak davranır, sorunları olan arkadaşlarına önerilerde bulunur, kulüplere -komitelere ve diğer organizasyonlara katılır, başka bireylerle birlikte olmayı sever. Bu yönde çok gelişmiş olan insanlar, genellikle danışmanlar, öğretmenler, terapistler, politikacılar ve dini liderlerdir

Bireysel/Özedönük Zeka İnsanın kendi ve düşüncelerinin farkında olması, güçlü ve zayıf yönlerini, ruh halini, arzu ve niyetlerini anlama ve bu doğrultuda yaşamını planlama ve yönlendirme yeteneğidir. Bireysel/özedönük zekası yüksek bireyler; kendini tanıma, güvenme, disiplinli olma, hedeflerini belirleme ve kişisel sorunlarını çözme becerisi gösterir, kendi duygularıyla nasıl başedebileceğini bilir, kuvvetli yönlerinin farkındadır, duyguları arasındaki ayrımı yapabilir, yalnız çalışmayı tercih eder.

Bu yönde gelişmiş olan insanlar, başkalarının duygu ve düşüncelerini anlama, yoğunlaşma, konsantre olma ve nesne ötesi düşünme konularında başarılıdırlar ve meditasyon yapmaktan hoşlanırlar. Gardner’a göre bu zeka çok özeldir ve dil, müzik, sanat, dans, semboller ve kişilerarası iletişim gibi tüm diğer zeka türlerini kapsar.

Doğa Zekası Bitkileri, mineralleri, hayvanları, dünyayı, dağları, denizleri, mevsimleri vb. tanıma ve sınıflandırma yeteneğidir. Bu zeka türünde gelişmiş olan insanlar izcilik-dağcılık yapmaktan, jeolojiden, astronomiden, doğa tarihi müzeleri ile ulusal parkları ve hayvanat bahçelerini gezmekten ve balık tutmaktan hoşlanırlar.

İyi bir futbolcu olmak için; Koşarken, topa vururken? Sahayı, diğer oyuncuları, pozisyonları düşünürken? Oyun kurallarını öğrenirken ve bu takım arkadaşlarıyla paylaşırken? Kendini değerlendirirken?