RHIZOPHAGUS DEPRESSUS (RHIZOPHAGIDAE: COLEOPTERA)’UN LABORATUVAR ŞARTLARINDA ÜRETİMİ VE BİYOLOJİK MÜCADELE UYGULAMALARINDA KULLANILMASI OLANAKLARI ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR Yaşar Aksu

Giriş Artvin ladin ormanlarına 1970’lı yıllarda giriş yapıp tüm Doğu Karedeniz ladin ormanlarını etkisi altına alan D.micans, 35 yıldır büyük zararlar yaparak ladin ormanlarının zayıf düşmesine neden olmuştur. D.micans’a karşı onun özel yırtıcısı olan R.grandis 1985 yılından beri laboratuar şartlarında üretilerek böcekli sahalara verilip doğal denge sağlanmıştır. Ancak D.micans’ın zayıf düşürdüğü ladin ormanları diğer kabuk böceklerinin kolayca üreyip epidemi yapabilecekleri ortamlar haline gelmiştir. Bu olumsuz şartlardan faydalanan Ips sexdentatus zaman zaman populasyon artışı yaparak ladin ormanlarında toplu kurumalara neden olmaktadır. I.sexdentatus genellikle zayıf düşmüş ağaçlara gitmesine rağmen populasyon artışı yaptığı sahalarda tamamen sağlıklı ağaçları da kurutmaktadır. I.sexdentatus 1998 yılında Artvin işletmesi Hatila ormanlarında 90.000m³ ladin ağacının ölmesine neden olmuştur. Son yıllarda Özellikle Hatila ve Taşlıca şefliklerinin ormanlık sahalarında yoğun bir şekilde görülmeye başlamıştır.

Bu zararlı kabuk böceğine karşı yıllarca kimyasal ve mekanik, son yıllarda ise biyoteknik mücadele yapılmaktadır. Bu mücadele uygulamalarına rağmen bazı yıllar yoğun bir şekilde üreyerek epidemi oluşturmaktadır. Son yıllarda yapılan çalışmalarda R.depressus’un kabuk böceklerinin populasyon dinamiğinde etkili olduğu belirlenmiş ve uygulamaya yönelik çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Artvin’de daha önce yapılan çalışmalarda R.depressus’un I. sexdentatus yuvalarında sıkça rastlanan bir predatör olduğu belirtilmektedir. Bu çalışma ile Ips sexdentatus’un mekanik ve biyoteknik mücadelelerin yanı sıra biyolojik mücadele çerçevesi içerisinde, ergin, larva, pupa ve yumurtaları ile beslenen R.depressus’un laboratuar şartlarında üretilerek baskı altına alınması amaçlanmaktadır.

Materyal ve Yöntem R.depressus’u üretmek amacıyla Artvin Orman Bölge Müdürlüğünün Rhizophagus grandis üretimi için kurmuş olduğu klimalı laboratuarlardan faydalanılmıştır. R.depressus’un erginleri Şavşat Orman İşletme Müdürlüğü Veliköy İşletme Şefliği ormanlarındaki böcekli ladin ve çam ağaçlarından toplanmıştır. R.depressus’un laboratuar şartlarında üretilmesi için ortalama sıcaklığı 21ºC ve nemi %75’e ayarlanmış klima kullanılmıştır. R.depressus’un laboratuarda üretilmesi için genellikle D.micans tarafından tahribat görmüş ladin ağaçları kesilerek elde edilen yaş ladin kütüklerinden yararlanılmıştır. Bu kütüklerin laboratuarda konulacağı raflara içlerinde sterilize dere kumu bulunan leğenler konulmuştur.

Üretimde kullanmak için böcekli sahalardan toplanan D Üretimde kullanmak için böcekli sahalardan toplanan D.micans’ın 2-3’üncü gömlekteki larvalarından, plastik kaplardan, çekiç, keski, beslenme kaplarından, ladin talaşı, ladin ve çam takozu, siterilize edilmiş dere kumundan, alüminyum leğenlerden, kütükteki çatlakları ve kütüğün açılan kısımlarını kapatmak için de yarı katı parafinden faydalanılmıştır. Rhizophagus depressus, laboratuar şartlarında Kütükte üretim yöntemi, Kutuda üretim yöntemi olmak üzere iki faklı yöntemle üretilmeye çalışılmıştır. R.depressus’un beslenmesinde kullanılan D.micans larvaları

Bulgular Kütükte üretim yöntemi; ormandan getirilen suyunu kaybetmemiş yaş ladin kütüklerinin nemlerini kaybetmelerini önlemek için, kütüğün bir tarafı ve yaralı kısımları sıvı parafinle kapatılmıştır. Kütüğün üst kısmına karşılıklı iki yerinden ark açılarak, bu kısımlara D.micans’ın 2 ve 3’üncü gömlekteki larvaları verilip kütüğün diğer tarafı leğen içindeki kuma gömülmüştür. Kütüğe konan larvaların 5-7 gün içinde kambiyuma geçtikleri gözlenmiştir. Daha sonra kabuk yandan üçgen şeklinde açılıp R.depressus’un birer çift ergini verilmiş ve açılan bu kısımlar parafinle kapatılmıştır. R.depressus erginlerinin kütükte çiftleşerek yumurtalarını D.micans’ın açmış olduğu galerilere tek tek koydukları ve yumurtadan çıkan larvaların D.micans larvaları ile beslenerek 22. günden sonra pupa olmak için kütüğün altındaki nemli kuma inmeye başladıkları tespit edilmiştir.

Kumun nemlendirilmesi Leğen içindeki kum haftada iki kez pompa yardımı ile nemlendirilmiştir. D.micans larvaları ile gelen Beauveria bassiana’nın kuma inen R.depressus larvalarını olumsuz yönde etkilemesi sonucu, pupaların önemli bir kısmının öldüğü gözlenmiştir. Kumda erginleşen yırtıcı böceğin erginleri seçilmiştir. 20 kütükte yapılan deneme çalışmaları sonucuna göre, her kütükten ortalama 2-38 adet ergin elde edilebilmiştir. R.depressus’un kütük metodundaki generasyonunu 65 günde tamamladığı görülmüştür. Kumun nemlendirilmesi Erginlerin kumdan secilmesi

R.depressus’un kutu metodu ile laboratuar şartlarında üretilmesinde; plastik kaplara nemlendirilmiş ladin talaşı doldurulmuş ve içlerine D.micans’ın son iki gömlekteki larvalarından 15’er adet konulduktan sonra öğüntünün üstüne 10x10 mm ebadında çam ve ladin kabuğu konulmuştur. Hazırlanan 20 adet üretim kutusuna birer çift R.depressus ergini verilmiştir. Bu kutular, leğen içine konulmuş ve üstten ışık almamaları için üstü siyah bir kartonla kapatılarak, laboratuara yerleştirilmiştir. R.depressus erginlerinin kutu içinde çiftleşerek 7-10 gün içinde yumurta koydukları gözlenmiştir. Kutular yaklaşık 1 ay sonra açılarak, R.depressus larvaları kutuların içindeki ladin öğüntülerinden seçilmiştir. Bu yöntemle her kutudan 9-76 adet larva elde edilmiştir.

II. Aşama olarak, yaş ladin kütükleri iyice temizlendikten sonra kabuktaki çatlak ve yarıklar ve de kütüğün bir tarafı sıvı parafinle kapatılmıştır. Kütüğün üst kısmında karşılıklı iki yerden ark açılarak, bu kısımlara D.micans’ın 2-3’üncü gömlekteki larvaları verilmiştir. Kütüğün diğer tarafı leğen içindeki nemli siterilize kuma gömülmüştür. Kütüğe konan D.micans larvalarının 5-7 gün içinde ladin kütüğünün kambiyumu ile beslenip 5 cm kadar ilerleyerek kütüğe yerleştikleri gözlenmiştir. Hazırlanan bu kütüklere, kutu metodu ile üretilen R.depressus’un larvaları kabuk üstünden açılarak verilmiş ve D.micans’ın kambiyumda açtıkları larva yollarına girinceye kadar beklenip açılan bu ark katı parafinle kapatılmıştır. Kütüğe verilen R.depressus larvalarının, D.micans’ın larvaları ile beslendikleri görülmüştür. Son gömleğe gelen larvaların pupa olmak için kütüğün altındaki hafif nemli kuma inmeye başladıkları ve 7-10 günlük bir istirahat döneminden sonra pupa oldukları gözlenmiştir. Kumdaki R.depressus pupaları

Kurumayı önlemek amacıyla kum haftada iki kez bir pompa yardımı ile nemlendirilmiştir. Kumda ergin olan R.depressus lar kumdan seçilerek araziye götürülmek için kutulara alınmıştır. 20 kutuda yapılan deneme sonucuna göre, her kutudan 7-67 adet R.depressus ergini elde edildiği belirlenmiştir. R.depressus, kutu metodundaki generasyonunu 67 günde tamamladığı tespit edilmiştir.

Sonuç Bu çalışmada kullanılan iki üretim metodunda da R.depressus erginleri elde edilebilmiştir. Ancak iki yöntem karşılaştırıldığında, Kütükte üretim yöntemiyle 2-38 adet olarak gerçekleşen ergin üretimi, kutu yönteminde 7-67 adet olarak tespit edilmiştir. Ergin sayılarındaki farklılık yanıltıcı olsa da bunun, kütük üretimde kullanılan D.micans larvalarının Beauveria bassiana ile bulaşmış olmasından kaynaklandığı sanılmaktadır. Her iki yöntem kullanılarak R.depressus erginlerinin üretilmesi ve I.sexdentatus mücadelesinde kullanılabilirliği mümkündür. 2005 yılında her iki yöntem de kullanılarak yaklaşık 5.000 adet R.depressus ergini laboratuarda üretilerek I.sexdentatus’un zarar yaptığı sahalardaki D.micans yuvalarına verilmiştir.