ZEKİ İLKER KUNAK DR.TBP.BNB. GATA KBRN B.D. KİMYASAL ve BİYOLOJİK AFETLERDE OLAY YERİ ÖRNEKLERİNİN TOPLANMASI ZEKİ İLKER KUNAK DR.TBP.BNB. GATA KBRN B.D.

ÖRNEKLEME; NBC materyalinin seçimi, paketlenmesi ve belgelenmesi süreci ya da tekniğidir Bu süreç; Numune alma timleri Eskort üniteleri Medikal laboratuarlar arasındaki koordineli hareket ile gerçekleştirilir

Planlama Harekat Dokümantasyon İdentifikasyon ve Kontrol Materyallerin Toplanması ve Paketleme Teknik ve Prosedürler Kimyasal ve Biyolojik Örnekleme (Çevre) Tıbbi Örnekler (Specimen) Etiketleme ve Kayıt Nakliye İçin Örneklerin Paketlenmesi Örneklerin Laboratuara Transferi

PLANLAMA Örnekleme Planı Hedefleri, sınırlamaları, uygun temel bilgileri içererek operasyonun faaliyet alanı ve amacını Örnekleme ortamlarını (yer altı suyu, yüzey suyu, toprak, sediment, atık gibi) Örnekleme parametrelerini (beklenilen kontaminantlar ya da kontaminat tipleri gibi) Örnek tipi, strateji ve sayısını içeren örnekleme şemasını Kullanılacak teknikleri Zaman çizelgesini (Örneklemenin ne kadar sürede sonlandırılacağı)

HAREKAT Olay Yeri İncelemesi Kontaminasyon kontrol alanlarının belirlenmesi ve olay yeri ve durumun değerlendirilmesi Örnekleme sürecini etkileyebilecek tüm tehlike ve riskler işaretlenmeli ve notlar alınmalı mümkünse bunlar diyagram üzerinde gösterilmeli ya da GPS ile koordinatlar işaretlenmeli İlk olay yeri denetlemesi yapılmalı (CAM cihazı, Biyosensör vs.) ve bulunan yerler işaretlenmeli Tüm örnekleme alanının mümkünse video yada fotografları çekilmeli Keşif lideri tarafından örnek alma tim liderine ve komutana bilgi verilmeli

HAREKAT Örnekleme Timinin Rolü Olayın tipi, büyüklüğü ve amaca göre personel sayısı değişebilir En azından tim 5 kişiden oluşmalıdır (Tim komutanı, 2 örnek alacak personel ve 2 destek personeli) Tim Komutanı; Örnekleme planını hazırlar Keşif timinin verdiği bilgiler doğrultusunda olay yerini tekrar değerlendirir Örnekleme yerlerini önceliklendirir Tim personeline görevlerini verir Time olay hakkında kısa bilgi verir Komutanla olay yerinin güvenliği ve giriş için koordinasyonu sağlar Gerektiğinde diğer kurum ya da ekiplerle koordinasyonu sağlar Örnek alma timi; En az iki kişiden oluşur. Bir kişi esas örnek alma işlemini yürütür, diğeri kaydedici olarak görev yapar. Birbirlerini kontrol ederler Kullanılacak tüm malzemeyi hazırlarlar (örnek alma kiti, etiketler, dokümantasyon malzemesi vs.) Örnekleme sürecinde kontaminasyondan kaçınırlar

HAREKAT Örneklemede Etmenler Örnekler aşağıdaki tiplerde olabilir; Ortam (su, toprak, bitki gibi doğal materyaller) CBRN (KB savaş ajanları, radyolojik örnekler, toksik endüstriyel materyaller) Matriks (Sıvı, katı yada gaz halinde şüpheli analiti içeren ortam örnekleri) Kontrol (Temiz alandan alınan örnekler) Medikal (Kan, doku, nasal sekresyon, kusmuk, idrar, feçes gibi) Örnek alma yaklaşımları; Rasgele (Spesifik kontaminasyon bölgesi bilinmiyor yada şüphe var ama yeterli bilgi yoksa) Sistematik (Belirlenen alanda önceden karalaştırılan aralıklarla) Selektif (Örnek alma timinin değerlendirme ya da kararına göre)

HAREKAT Örneklemede dikkat edilecek hususlar Örnek almayı tehlikeye sokabilecek durumları tespit edin. Bu tehlikleleri elimine etmek, en aza indirmek ya da sakınmak için plan geliştirin Tüm personelin görevin gerektirdiği koruyuculuk seviyesinde kişisel koruyucu ekipmanı olduğundan emin olun Örnekleme işleminden önce örnekleme alanında ikincil yada ilave araçların olmadığından emin olun Kontamine alanda çalışan personeli gerektiğinde kurtarabilecek koruyucu ekipmana sahip bir timi hazır bulundurun Kontaminasyonun yayılmaması için aşağıdaki basamaklara dikkat edin Sıcak, ılık ve soğuk bölgelerin sınırlarını belirleyin Bölgeler arasında giriş çıkış noktalarını belirleyin Personel ve ekipmanın dekontaminasyonu için ılık bölgede dekontaminasyon alanı oluşturun

HAREKAT Örneklemede dikkat edilecek hususlar Soğuk bölgede önceden paketlenmiş örnekleme materyallerini hazır bulundurun İlk önce kaybolabilecek, gözden kaçırılabilecek, değişebilecek ve kritik olan örnekleri toplayın Her bir örnek alma işleminde farklı malzeme kullanın. Malzemenin tekrar kullanımında kaçının Esas kapların dış yüzeyinin kontamine olmamasına dikkat edin Soğuk zona paketleme ve transfer için örnek kaplarını ikinci bir kaba yerleştirin Kontamine alandan çıkarmadan önce örnek kaplarını dekontamine edin

HAREKAT Örnekleme Lokalizasyonun Seçimi Örnekleme için en iyi yerler yaralıların bulunduğu alanlar, bitkilerin solduğu yada renk değiştirdiği alanlar yada toplu havyan ölülerinin bulunduğu alanlardır Maddelerin üstünde, bitkilerde ya da zeminde boya, toz yada partiküllü maddeler içeren alanlar bakın

HAREKAT Örnekleme Lokalizasyonun Seçimi

HAREKAT Örnekleme Lokalizasyonun Seçimi

DOKÜMANTASYON Örnekleme yapılan yer hakkında bilgiler Meteorolojik Durum Saldırıdan sonra örneklerin ne zaman alındığı Örneklerin toplanma şekli Fiziksel tanımlama (renk, boyut, ağırlık, hacim, fiziksel hali (katı, sıvı…) vs Ajanın atılma şekli Ajanın bitkiler üzerindeki etkisi (renk değişimi, solma, kuruma, ölme vs) İnsanlar üzerindeki etkisi Hayvanlar üzerindeki etkisi Bölgenin koordinatları Muhtemel tanının hangi cihazlarla konulduğu

DOKÜMANTASYON Örnek Rapor 1. Rapor No: 2. Toplama Tarihi/Saati: 3. Toplayıcı/Birlik: 4. Numunenin Alındığı Ortam: Hava  Su  Toprak  İnsan  Hayvan  Bitki  5. Örnekleme Metodu: 6. Örnekleme Aracı: 7. Alınma Nedeni: Rutin Kontrol  Keşif  Şüpheli Hastalık  Şüpheli Ölüm  Kimyasal Taarruz  Biyolojik Taarruz  Nükleer Taarruz  8. Maruziyetten Sonra Geçen Süre: ........Hafta/.........Gün/......Saat

DOKÜMANTASYON Örnek Rapor 9. Taarruz Yeri: Şehir: Birlik: Koordinat: A. Arazi Durumu: Düz  Tepelik  Dağ  Çöl  Nehir  Deniz  B. Hava: Açık  Bulutlu  Yağmurlu  Sisli  Karlı  C. Rüzgar: Hafif  Şiddetli  Fırtınalı  10. Tahmini Taarruz Tarihi/Saati: 11. Tahmini Taarruz Metodu:

DOKÜMANTASYON Örnek Rapor 12. Numunenin Alındığı Yaralının Durumu: Hasta Değil  Maruz Kalan  Akut  Subakut  Kronik  Nekahat  13. Alınan Numunenin Tipi: Kan  İdrar  Sürüntü (.......)  Karaciğer  Akciğer  Dalak  Beyin  Deri  Böbrek  Diğer.....................

DOKÜMANTASYON Örnek Rapor 14. Yaralının Belirtileri: Başlangıç......... Süre.......... A. Baş: Ateş  Koma  Titreme  Baş Ağrısı  Bilinçsizlik  Baş Dönmesi  Yüz Kızarması  Halüsinasyonlar  B. Gözler: Ağrı  Yanma  Pitozis  Miyozis  Fotofobi  Midriyazis  Çift Görme  Bulanık Görme  C. Boğaz: Yara  Kuruluk  Boğuk Ses  Salya Akması  Kanlı Tükürük  Konuşma Zorluğu  D. Solunum: Solunum Zorluğu  Hırıltılı Soluma  Göğüs ağrısı  Huzursuzluk  Öksürük  E. Burun: Akıntı  Kanama  F. Kalp: Taşikardi  Aritmi  G. GİS: İshal  Melena  Sık Kusma  İştah Kaybı  Hematemez  Mide Bulantısı  H. Deri: Sızı  Leke  Hissizlik  Kaşınma  Kızarıklık  Kabarcıklar  Çok Terleme  15. Yorumlar: Raporu Düzenleyen Personel : ......................................................... İmza : .........................................................

İDENTİFİKASYON VE KONTROL Örnek toplama cihazları ve sistemleri için identifikasyon ve kontrol sistemleri farklılıklar göstermezine rağmen örnek takibinin sağlanabilmesi için örnek identifikasyon numarasının verilmesi gereklidir

MATERYALLERİN TOPLANMASI VE PAKETLENMESİ Uygun numune kabını seçerken Örnekle kimyasal reaksiyona girmemeli Toplama ve paketleme sürecinde bütünlüğü bozulmamalı Tekrarlanabilir analizlerin yapılmasına olanak verecek örnek alma hacmine sahip olmalı Ağzı açıp kapama sırasında mininal kontaminasyon oluşturmalı Tüm örnek kapları yeni ve kullanılmamış olmalı

MATERYALLERİN TOPLANMASI VE PAKETLENMESİ Çapraz kontaminasyondan kaçınmak için dikkat edilecek hususlar Kontamine olasılığı en az kısımdan en fazla kısıma doğru çalışın Kullandıktan sonra atılan eldivenler giyin ve her örnek için ayrı eldiven kullanın Malzemeleri kontaminasyon olasılığı olan kir, toz, toprak ve yüzeylerden uzak tutun. Malzemeleri temiz geçirgen olmayan bir zemin üzerine koyun Malzemeleri her bir örnek grubunu aldıktan sonra temizleyin ve olası kontaminasyon için kontrol edin ya da disposable ekipman kullanın Tüm örnek kaplarının dışını %5 klorid ile dekontamine edin

MATERYALLERİN TOPLANMASI VE PAKETLENMESİ Numune alma çantasında bulunması gerekenler ADET MALZEME KULLANIM AMACI 1 Otomatik Pipet Sıvı örnek almak için 5-10 litre/dakika hava akımı sağlayan cihaz Hava örneği için 2 Hemokültür Şişesi Kan örneği için 6 Kanlı Agar 5 120 ml İdrar Kültür Kabı Sıvı ve Katı örnek için 10 ml Enjektör Kan almak için 20 ml Enjektör 9 Transport Besi Yeri+Svab Sürüntü örneği almak ve transport için 4 50 ml Tüp 20 ml Tüp 10 ml vakumlu Tüp Kan ve Sıvı örnek için 7 5 ml EDTA’lı vakumlu Tüp Spatula Yüzey örneği almak içim Kaşık Spatula Bıçak Spatula

MATERYALLERİN TOPLANMASI VE PAKETLENMESİ Numune alma çantasında bulunması gerekenler ADET MALZEME KULLANIM AMACI 1(kutu) Lam Kan örneği için 20 Lanset 2 Penset Katı örnek almak için 1 Pens Makas 10 Bistüri Kan ve Katı örnek almak için 1(rulo) Etiket Örnekleri etiketlemek için Flaster Paketleme ve yapıştırmak için 25 Kapaklı Torba Örnekleri izole etmek için Adet Çöp Torbası Atıkları ve büyük parçaları toplamak için 4 Çeşitli renklerde Kalem Alüminyum Folyo Örnekleri paketlemek için M8/M9 Deteksiyon Kağıdı Yüzeylerde kimyasal ajan tespiti için

TEKNİK VE PROSEDÜRLER Tavsiye edilen örnek büyüklükleri

KİMYASAL VE BİYOLOJİK ÖRNEKLEME (ÇEVRE) Hava ve Gaz örnekler Kontaminant miktarı rüzgarın hızı, çevredeki kontaminant miktarı, kontaminantın fiziksel durumu ve bölgenin özelliklerine göre değişir Kimyasal ya da biyolojik kontaminasyondan şüphelenildikten sonra en kısa süre içinde yapılmalı Emisyon kaynağına en yakın yerden örnekleme yapılmalı Eğer doğal arazi yapısından kaynaklanan ya da insan yapımı engeller varsa (vadi, binalar vs) bunların rüzgar yönündeki kısımlarından örnekleme yapılmalıdır Olası gaz tehlikesini tespit etmek için kimyasal ajan mönitörleri ve deteksiyon kağıtları da kullanılmalıdır Örnek toplamak için otomatik hava örnekleyiciler kullanılabilir

KİMYASAL VE BİYOLOJİK ÖRNEKLEME (ÇEVRE) Su örnekleri En az 4 numune alınmalıdır. Bunlarda bir kontamine olmayan alandan alınmış kontrol örneği olmalıdır Arzu edilen kaynak yüzeyinden alınan 50-100 ml’lik örnektir Ayrıca sudaki kir tabakasından ve dibindeki sedimentten de örnek alınabilir Suyun durgun olduğu kısımdan örnek alınmalıdır. Suyun yüzeyindeki doğal olmayan organik materyaller, tanecikler vs.den örnek alınmalı M272 kimyasal ajan su test kiti başlangıçta kullanılabilir

KİMYASAL VE BİYOLOJİK ÖRNEKLEME (ÇEVRE) Toprak örnekleri Kontaminasyon toprak üzerinde reng değişikliği ya da belirgin örnek toplanması şeklinde olabilir. Kontamine olduğu düşünülen yerden 2-5 cm derinliğinde örnek alınır. Eğer örnek kil yada büyük parçalar halindeyse 1×5×10 cm büyüklüğünden büyük olmayan parçaları seçin Ayrıca kontamine olmayan bölgeden aynı özellikteki topraktan kontrol örneği alın Örnek toplamak için cam şişe ya da kavanoz veya ağzı kapatılabilir sızdırmaz plastik torbalar kullanılabilir Toprağı kazımak için küçük bahçe tırmığı yada tahta çukur kaşık kullanılabilir

KİMYASAL VE BİYOLOJİK ÖRNEKLEME (ÇEVRE) Bitki örnekleri Örnekleme olay yeri merkesizden ve rüzgarın aksi istikameti 100 metre yukarıdan başlayarak rüzgar yönünde 100’er metre aralıklarla giderek yapılmalıdır 3 adet yaprak ya da 3 avuç dolusu ot minimum örnek miktarıdır Üzerlerinde sıvı yada katı madde birikmiş olan bitkileri de toplayın (parlak ya da nemli görülebilirler) Kontamine alanın çeşitli yerlerinde tercihen düz olan yerlerden örnek toplayın Örnekleri ağzı kapatılabilen, sızdırmaz, temiz plastik torbalara koyun. Torbanın içindeki havayı alın. Torbanın ağzını 2-3 kere katlayarak bantla sarın ve üstünü işaretleyin

KİMYASAL VE BİYOLOJİK ÖRNEKLEME (ÇEVRE) Diğer katı maddeler Taşlar (orta büyüklükteki 0.5- 2 cm maksimum 200-300 ml hacimli taşları toprak örneklerdeki gibi plastik torbalar içinde toplayın Taşınamazlar (binalar, duvarlar, araölar gibi taşınamayan katı maddelerden distile su, aseton veya uygun çözücüyle ıslatılmış pamuk/yün çubuklarla örnek hava geçirmez kaplar içine alınır Diğerleri (mühimmat parçaları, canisterler, maske filtreleri, koruyucu elbise parçaları vs. plastik torba içine konulup havası laındıktan sonra ağzı kapatılmalı ve nereden alındığı kaydedilmelidir

TIBBİ ÖRNEKLER Kan 10 cc steril disposable enjektör 20-22 gauge iğne ucu Vacutainer 10 cc kan yeterlidir. Malnütrisyonu olan ve küçük çocuklardan 5 cc’den fazla kan alınmaz Kan EDTA’lı tüplere alınmalıdır Örnekler dondurulmamalı 2-4 °C’de saklanmalıdır Tüm uygulama sırasında asepsi tekniklerine uyulmalıdır

TIBBİ ÖRNEKLER İdrar 25-50 ml idrar yeterlidir İdrar standart idrar kaplarında toplanır Eğer kişi idrarını yapamıyorsa katater vasıtasıyla idrar alınabilir Örnek kateter veya farklı bir yöntem ile alındıysa belirtilmelidir İdrar dondurulmamalıdır

TIBBİ ÖRNEKLER Doku Biyopsi öncesi lezyonların renkli fotoğrafı çekilmelidir Steril şekilde cerrahi yolla örnek alınır Teflon® örnek kapı içerisine ¼ ünü kaplıyacak şekilde %10’luk formalin konur ve doku bunun içerisinde saklanır Örnek kabının ağzı kapatılır ve parafilm ile kaplanır Örnekler dondurulmaz fakat buzdolabında saklanır

TIBBİ ÖRNEKLER Postmortem örnekler 18 gauge iğne uçlu 50 cc steril enjektör kullanılır. 5-inch geniş ağızlı iğne kalpten kan almak için kullanılır İdrar direkt olarak mesaneden alınır BOS sıvısı alınır Akciğerlerden biyopsi örneği alınır %10’luk formalin içerisinde saklanır Eğer mümkünse karaciğer biyopsisi de yapılır Gerektiğinde gayta, nasal sürüntü, balgam, kusmuk, BOS gibi örnekler de alınabilir

ÖRNEK TİPLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

ETİKETLEME VE KAYIT Örnek etiketleri Örnek kaplarını etiketleyin En dış örnek kutusunun etiketlenmesi

ETİKETLEME VE KAYIT Örnek kayıt defterinin tutulması En dış örnek kutusunun etiketlenmesi

ETİKETLEME VE KAYIT Örnek fotoğraf kayıtlarının tutulması

NAKLİYE İÇİN ÖRNEKLERİN PAKETLENMESİ Tüm örnekler 3 tabakalı korunma ile paketlenmelidir Örnek kapı Primer taşıyıcı Sekonder taşıyıcı 50 ml’den az örnek Materyali güvenilir kapalı, su geçirmez kaba (primer) yerleştirin Sağlam, su geçirmez diğer bir kabın (sekonder) içine yerleştirin Primer ve sekonder kapların altına, üstüne ve yanlarına absorban materyal yerleştirin Sekonder kabı örnek transfer çantasının içine yerleştirin

NAKLİYE İÇİN ÖRNEKLERİN PAKETLENMESİ 50 ml’den fazla örnek Yukarıda söylenenlere ek olarak Primer ve sekonder kapların altına, üstüne ve yanlarına şok emici materyal yerleştirin Her primer kabın 1000 ml’den fazla örnek içermediğinden emin olun Toplam hacimleri 1000 ml’yi aşmayan 2 veya daha fazla primer kap sekonder kabın içerisine konulabilir Örnek taşıma çantasına 4000 ml’den fazla hacimde örnek konulamaz

NAKLİYE İÇİN ÖRNEKLERİN PAKETLENMESİ Kan örneklerinin nakliyesi

NAKLİYE İÇİN ÖRNEKLERİN PAKETLENMESİ İdrar örneklerinin nakliyesi

ÖRNEKLERİN LABORATUARA TRANSFERİ Örneklerin Alınması Toplama ve Transfer Olay Yeri Laboratuvarı ve/veya Sentinel Laboratuvarlar Referans Laboratuvarları