ULUSLARARASI ÇED UYGULAMALARINDA HASTANELER, IRAK/BASRA 446 YATAKLI ÜNİVERSİTE HASTANE PROJESİ ÇED RAPORU VE ATIK YÖNETİMİ PLANLAMASI Meltem KARATAŞ ELTEZ ÇEVRE MÜHENDİSİ Kasım 2013, İSTANBUL

Bölümler Mevzuat Hastanelerden Kaynaklı Çevresel Etkiler Basra Üniversitesi Hastanesi ÇED Raporu Basra Üniversitesi Hastanesi Atık Yönetim Planı Türkiye’de Planlanan Şehir Hastaneleri Sonuç ve Öneriler

Mevzuat Çevre Hukukunun en önemli konularından biri olan “Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED)” günümüzde dünya ölçeğinde geniş bir kabul gören ve birçok ülkenin ulusal mevzuatında yerini bularak uygulamaya aktarılmış teknik bir araçtır. En geniş anlamıyla ÇED, çevre üzerinde önemli etkiler doğurabilecek faaliyetlerle ilgili projelerin planlama aşamasından başlayarak faaliyetin inşaat, işletme ve sona erdirilmesinden sonra ortaya çıkabilecek etkilerinin, proje hakkında karar alınmadan önce bilimsel yöntem ve tekniklerle incelenmesi, varsa olumsuz etkilerinin önlenmesi ve gerekli tedbirlerin belirlenmesi, projenin tüm uygulama aşamalarında bu etkilerin ve tedbirlerin izlenmesi ve denetlenmesi sürecidir.

Çevresel etki değerlendirmeleri artan çevre bilincinin bir parçası olarak, 1960 yılında başlamıştır. Amerika Birleşik Devletleri'nde, 1969 yılında Ulusal Çevre Politikası Yasasının yürürlüğe girmesi ile Çevresel Etki Değerlendirmeleri resmi bir statü kazanmıştır.   Avrupa Birliğinde  ilk kez 1985 yılında (85/337/EEC) ÇED Direktifi    belirlenmiş olup, 1997, 2003 ve 2009 yıllarında değiştirilmiştir. Avrupa Birliğinin şu an yürürlükte olan 2011/92/EU sayılı ÇED Direktifi, çevre ile ilgili resmi veya özel projelerin insan, bitki, hayvan, toprak, hava, iklim, maddi varlıklar, kültürel miras üzerindeki doğrudan ve dolaylı etkilerinin, belirlenmesini ve değerlendirmesini gerektirmektedir.

Ülkemizde ÇED süreci 7 Şubat 1993 tarihinde yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirme Yönetmeliği ile yasal bir süreç olarak tanımlanmış olup, 23 Haziran 1997, 16 Aralık 2003 ve 17 Temmuz 2008 tarihlerinde ÇED Yönetmeliği olarak yürürlüğe girmiş ve birçok defa revize edilmiştir. Son olarak 03.10.2013 tarih ve 28784 sayılı resmi gazetede Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

Çevresel Etki Değerlendirme Yönetmelikleri kapsamında bu zamana kadar Tıbbi atık kaynağı olan hastaneler değerlendirmeye alınmamış olup, 03.10.2013 tarihi itibariyle yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği Ek.1 Çevresel Etki Değerlendirmesi Uygulanacak Projeler Listesi Madde 46. ile 500 yatak ve üzeri kapasiteli hastaneler ve Ek.2 Seçme-Eleme Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi Madde 37. ile 50-500 yataklı hastane, tıp merkezi ve 15 cihaz ve üzeri diyaliz merkezleri bu yönetmelik kapsamında değerlendirmeye alınmıştır.

Hastanelerden Kaynaklı Çevresel Etkiler Hastaneler diğer pek çok endüstriden daha fazla enerji ve su tüketmekte ve daha fazla atık üretmektedir. (Folkard, 1999) Hastanelerin çevresel etkileri, Büyüklüğü, Yatak Sayısı, Yapılan Araştırma ve Öğretim Türüne, Sağlanan Tıbbi Tedavi Tiplerine, İklim Yerel Toplumdaki Gelişmişlik Düzeyine göre değişiklik göstermektedir.

Sağlık kuruluşlarından kaynaklı oluşan; Tehlikeli ve tehlikeli olmayan atıklar, Hava emisyonları Atık su Kentsel nüfus yoğunluğu ve Trafik yoğunluğu ile Bu kuruluşlar, Hava, Su Toprak kirliliğine katkıda bulunmaktadır.

Amerikan hastanelerinde yatak başına günlük 300-550 L (CADDET, 2005) su kullanımı olurken, alman hastanelerinde yatak başına günlük 300-611 L (FEMP) su kullanılmaktadır. Ayrıca hastanelerde kanserojen, mutajen veya üreme toksinleri içeren potansiyel olarak tehlikeli madde olan halojen ve halojen olmayan organik bileşikler (örneğin, solventler), inorganik bileşikler, kostik maddeler (asit/baz), reçeteli ilaçlar, dezenfektanlar bol miktarda kullanılmakta ve atık olarak atılmaktadır. Amerika ve Avrupa’daki hastanelerde her yıl yaklaşık 2 milyon ton katı atık üretilmekte ve bu rakam her yıl artmaktadır.

Şekil 1.Farklı Ülkelerdeki kg/yatak/gün başına Katı atık Miktarları

Çizelge 1.Avrupa Hastanelerinin Atıkları Hastane atıklarının çoğu evsel atık niteliğindedir. Hastane atıklarının Amerika’da yaklaşık %10-15’i, Avrupa’da yaklaşık %25’i medikal atık olarak sınıflandırılmaktadır. Dünyanın diğer bölgelerinde ise, enfekte, patolojik ve kimyasal atıklar tehlikeli atık olarak sınıflandırılmaktadır.

Hastanelerden Kaynaklı Atıklar; Tehlikesiz atık(evsel nitelikli atık), Enfekte atık, Kimyasal Atık, Halojen İçermeyen Solventler Halojen İçeren Solventler Yıkama suları Asitler Alkaliler Eski veya süresi dolmuş dezenfektanlar Eski veya süresi dolmuş temizlik maddeleri

Diğer atık türleri Pil, cıva içeren cıva ve artıkları ve ürünleri (örneğin, cıva termometreler, buhar lambalar ve floresan tüpler) gibi özel bertaraf gerektiren atıklar Radyoaktif Atık Radyofarmasotik ürün ve şişeler Nükleer tıp bölümünden kaynaklı atıksular Kontamine olmuş malzeme, kesiciler ve vücut sıvıları olarak sınıflandırılabilir.

Ayrıca Isınma ve sıcak su için fosil yakıt, doğalgaz vb. yakılması sonucu dolaylı yoldan emisyonlar. (Reller) Hastalar, ziyaretçiler ve çalışanlardan kaynaklı antibiyotik gibi ilaçlar, temizlik maddeleri gibi kimyasallar, patojenik mikroorganizmalar, virüs vb. içerikli atıksular oluşmaktadır.

Hastanelerden kaynaklı asitler, alkaliler, yıkama suları vb Hastanelerden kaynaklı asitler, alkaliler, yıkama suları vb. kimyasal atıklar evsel nitelikli atıksuların toplandığı sistemden ayrı bir toplama sistemi ile toplanmakta nötralize edilmekte, Evsel nitelikli atıksular ise ileri düzeyde arıtma sistemlerinde arıtılarak deşarj edilmekte, Medikal atıklar, depolama alanlarında depolanarak veya yakma tesislerinde yakılarak bertaraf edilmektedir. Ancak hastane atıklarının yakılması sonucu hidroklorik asit, dioksin ve toksik metaller ve bir dizi zararlı gazlar oluşmaktadır.

Basra Üniversitesi Hastanesi ÇED Raporu Irak’ın Basra Şehrinde 18.000 m²’lik bir arazi üzerinde 400+46 yataklı bir Üniversite Hastanesi inşa edilmesi planlamıştır.

Yapılan ÇED çalışması ile, Proje Sahasının mevcut durumunu belirlemek üzere çevresel ve sosyal açılardan güncel ve güvenilir veriler toplanmış, Projenin inşaat ve işletme aşamalarında çevre ve sosyal yaşam üzerinde olası etkileri araştırılmış, hesap ve modellemelerle ortaya koyulmuştur. Gerçekleştirilecek faaliyetlerin uluslararası mevzuat ve kılavuzlara uygun olarak yapılması ve proje sahibi tarafından projeden kaynaklı çevresel etkilerin önlenmesi ve minimize edilmesi amacıyla verilecek olan taahhütler geliştirilmiştir.

Gerçekleştirilecek faaliyetlerin uluslararası mevzuat ve kılavuzlara uygun olarak yapılması ve proje sahibi tarafından projeden kaynaklı çevresel etkilerin önlenmesi ve minimize edilmesi amacıyla verilecek olan taahhütler geliştirilmiştir. İnşaat aşamasında olacak geçici gürültü düzeyi hesaplanarak değerlendirilmiştir. Proje Sahasında güncel olarak elde edilmiş olan mevcut durum verilerinin değerlendirilmesi ile inşaat ve işletme aşamalarında izlenmesi gereken çevresel ve sosyal etkileri azaltma önlemleri belirlenmiştir.

ÇED Raporunda, Avrupa Birliği (AB) Direktif ve Yönetmeliklerinden yararlanılmıştır. Projenin inşaat ve işletme aşamasında fiziksel, biyolojik ve sosyo-ekonomik çevre üzerine etkilerini irdelemek, bu etkileri önlemek, en aza indirmek ve iyileştirmek için alınacak yasal, idari ve teknik önlemleri içeren uluslararası standartlar ve mevzuatlar doğrultusunda, IFC Çevresel ve Sosyal Sürdürebilirlik Performans Standartlarına uygun bir Çevresel Etki Değerlendirme Raporu (ÇED) hazırlamış ve Basra Çevre İdaresi tarafından onaylanmıştır.

Basra Üniversitesi Hastanesi Atık Yönetim Planı Basra Üniversitesi Hastane Projesi Atık Yönetim Planı, Avrupa Komisyonunun atık direktiflerine uygun olarak atıkların toplanması, depolanması, işlenmesi ve/veya bertarafını süreçlerini içermektedir. (Polat & Saklar, 2013) Atık yönetimi hiyerarşisi gereği max. geri kazanım min. bertaraf hedeflerine uyumlu çalışılmış, geri kazanılabilecek atıkların doğru toplanması hedeflenmiştir. Tıbbi atık Eurostat 2010 tüm Avrupa ortalaması baz alınarak, her bir atık türü için oluşacak atık miktarları hesaplanmıştır. Atık miktarlarına uygun atık toplama ekipmanları sayısı belirlenmiş ve depolama süreleri göz önüne alınarak atık depoları tasarlanmıştır. Hastanede atık yönetim sürecinden sorumlu personele ait organizasyon şeması oluşturulmuş ve sorumlulukları belirtilmiştir.

Türkiye’de Planlanan Şehir Hastaneleri Dünya Sağlık Örgütü (WHO) hastaneleri, “müşahede, teşhis, tedavi ve rehabilitasyon olmak üzere gruplandırılabilecek sağlık hizmetleri veren, hastaların uzun veya kısa süreli tedavi gördükleri yataklı kuruluşlar” şeklinde tanımlamıştır. Günümüzde hastaneler, sadece yataklı sağlık hizmetlerinin verildiği kurumlar olmaktan çıkarak ileri düzeyde özellik arz eden teşhis ve tedavi hizmetlerinin verildiği, tedavi ve bakım fonksiyonlarının yanı sıra doktorlara ve sağlık personeline eğitim veren bir eğitim kurumu, tıbbi araştırmaların yapıldığı bir araştırma birimi, birçok meslek grubundan kişilerin çalıştığı bir örgüt ve sosyal kurum haline gelmiştir.

Türkiye’de Sağlık Bakanlığınca Kamu Özel İş Birliği Modeli İle Tesis Yaptırılması, Yenilenmesi ve Hizmet Alınması İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun 21.02.2013 tarihinde kabul edilmiş olup, 09.03.2013 tarih ve 25582 sayılı resmi gazetede yayımlanmıştır. Bu kapsamda 25 ilde 35 Şehir Hastanesi Projesi planlanmaktadır. Bunlardan 14 ilde(Adana, Ankara-Bilkent, Ankara-Etlik, Elazığ, Gaziantep, İstanbul, Kayseri, Mersin, Yozgat, İzmir, Konya, Manisa, Bursa, Kocaeli ve Isparta) kamu-özel işbirliğiyle yapılacak 15 şehir hastanesi kesinleşmiş olup, bazılarının inşaat sürecine başlanmıştır.

Bu hastanelerin ilk etabı tamamlandığında 24 bin, projeler tamamı ile 45 bin yeni nitelikli yatak kapasitesi Her bir hastane kampüsü için 50-100 hektar alan kullanımı olacak, Şehir hastaneleri kampüslerinde, genel hastanelerin yanı sıra kadın doğum ve çocuk hastalıkları, kalp damar hastalıkları, fizik tedavi ve rehabilitasyon, onkoloji, ruh sağlığı, yüksek güvenlikli adli psikiyatri gibi dal hastaneleri Sağlık Bilimleri Üniversitesi, kongre merkezleri, yüksek teknoloji ve Ar-Ge merkezleri ile sosyal aktivitelerin yapılacağı birçok merkez ve alış-veriş merkezleri bulunacaktır.

Sonuç ve Öneriler Bilindiği üzere Türkiye’de planlanan şehir hastanelerinin planlandığı illerde belirlenen alanların bazılarının SİT alanı, DSİ’nin sulama alanları kapsamında kalması, alanın jeolojik ve depremsellik yönünden uygun olmaması vb. durumlarla karşılaşılmıştır. Hastane, klinik, tıp merkezi, laboratuvarlar vb. sağlık kuruluşlarının planlandığı alanlar seçilirken; Jeolojik, Depremsellik, Kentsel nüfus ve trafik yoğunluğu, Kurulacağı ülke mevzuatında belirlenmiş koruma alanları ve duyarlı yöreler açısından değerlendirilmelidir.

Hastanelerden kaynaklanan tıbbi atıklar özel atık statüsündedir. Hastanelerden kaynaklı atıkların toplanması, depolanması, taşınması ve imhası konusunda bilinçli bir planlama ve atık yönetim planlarının yapılması gerekmektedir. Hastanelerin Çevresel Etki Değerlendirmesinin yapılması ile hastanelerden kaynaklı çevre kirliliğinin belirlemesi, enerji ve su kullanımının yanı sıra atık bertaraf maliyetlerinin azaltılması, tehlikeli maddelerin kullanımının kontrol altına alınması ve hava emisyonlarının sınırlanması mümkün olacaktır.

Amerika ve Avrupa’da sağlık endüstrisinden kaynaklı enerji, su ve kimyasal kullanımının azaltılması için çalışmalar yapılmakta olup, atık yönetim planlarını da içeren hastane yönetim planları hazırlanmaktadır. Amerika’da 2006 yılında sürdürülebilir sağlık kapsamında, hastanelerde tehlikeli kimyasalların kullanımını azaltmak ve sürdürülebilir uygulamaları geliştirmek amacıyla Pennsylvania bölgesinde Yeşil Hastaneler Pilot Projesi için hibe verilmiştir.

Şehir hastanelerinin Türkiye için gerekliliği ve sağlık sektöründeki uygulama değişikliklerine ilişkin tartışmalar hala kamuoyunda devam ederken bir başka boyutta, Hastanelerden kaynaklı atıkların belirlenmesi ve kaynağında azaltılması, Hastanelerin kurulacağı alanların; Depremsellik, Kentsel nüfus ve trafik yoğunluğu, Koruma alanları ve duyarlı yöreler dikkate alınarak Çevresel Etki Değerlendirilmesi yapılmasının gerekliliği bir kez daha gözler önüne serilmiştir.

BİLDİRİDE EMEĞİ GEÇENLER Özcan PİRİ Uğur USTA Feray POLAT

TEŞEKKÜRLER