YARGIDA BİLİRKİŞİLİK “SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ” İBRAHİM DEMİRTAŞ Hâkim Bakanlık İç Denetçisi

Hâkim – Savcı İhtiyacı Ülkemizde hâlen; Kürsüde; 5.280 adlî hâkim ve 4.014 Cumhuriyet savcısı, Yargıtay’da 560 hakim, 169 savcı, Bölge idare mahkemelerinde 120, İdare mahkemelerinde 559, Vergi mahkemelerinde 270, Danıştay tetkik hâkimi 247, Danıştay savcısı 54 olduğu;2 Buna karşılık Almanya’da 20.138 hâkim, 5084 savcı ile buna ilaveten 11.820 hâkim yardımcısının görev yaptığı bilinmektedir.

BİLİRKİŞİYE HANGİ DURUMDA BAŞVURULABİLİR? HUMK.m.275 ve CMK.m.66’ya göre; Genel ve hukukî bilgi ile çözümlenemeyen, özel veya teknik bir bilgi gerektiren konularda bilirkişiye başvurulabilir.

SİSTEMDEKİ SORUNLARIN KAYNAKLARI Hâkim-savcı, avukat ve kolluğun uzmanlaşamaması, Aşırı iş yükü, Eğitim-sertifikasyon ve yeterli teknik araç-gereç eksikliği, Organizasyon yetersizliği, Denetim eksikliği, Mevzuat ve sair hususlar, Ücretlendirme politikasının yanlışlığı, Bilirkişiliğin meslek haline gelmesi, Etik değerlerdeki aşınma, Raporlarlarda kanuni sürelere riayetsizliğin yaptırımsız bırakılması,

Uzmanlaşma Eksikliği-I Tespit: Yargının temel öğeleri olan hâkim / Cumhuriyet savcısı, avukat ve kolluk yetkilileri çalışma alanlarında arzu edilen düzeyde uzmanlığa sahip değildir. Öneri: Avukatlardan başlamak üzere hâkim/savcı ve kolluk görevlileri uzmanlaştırılarak ihtisas alanları dışında çalıştırılmamalıdır.

Uzmanlaşma Eksikliği-II Tespit: Hâkim ve savcıların yetkileri ile iş bölümleri sık sık değiştirilmektedir. Öneri: Hâkim ve savcıların yetkilendirilmesinde önceki yetkileri ve uzmanlık alanları nazara alınmalı, zaruri haller haricinde ihtisas alanları dışında görevlendirilmemesine özen gösterilmeli.

Uzmanlaşma Eksikliği-III Tespit: Takdiri delil olması gereken bilirkişi mütalaası uygulamada kesin delil gibi değerlendirilmekte, bilirkişi raporları adeta karar haline getirilmektedir. Öneri: Hâkim ve savcıların bilirkişi raporunu denetleyip değerlendirecek yeterli zaman ve birikime sahip olması sağlanmalıdır.

Aşırı iş yükü Tespit: Aşırı iş yoğunluğu bulunan adliyelerde, özellikle hukuk mahkemelerinde haftada üç ilâ dört gün duruşma yapılması nedeniyle hâkimler ve taraf vekilleri dosya inceleyecek yeterli zaman bulamamakta, duruşmalara hazırlıksız çıkabilmektedirler. Öneri: Hukuk mahkemelerinde duruşmanın ancak zorunlu hâllerde yapılması, dosyaya gelen belge, bilirkişi raporu ve sair evrakın dosyaya intikaline ilişkin işlemlerin ihdas edilecek hâkim yardımcısı statüsünde bir uzman tarafından yapılması uygun olacaktır.

Aşırı iş yükü Tespit: İhtilafların mahkemeye intikal etmeden alternatif çözüm yollarıyla halli mümkünken, ayrım gözetmeksizin tamamının doğrudan mahkemeye intikal ettirildiği, Sadece vekalet ücreti alabilmek için haksız ve gereksiz davalar açıldığı,

Aşırı iş yükü Öneri: Mahkeme ve savcılıklara başvurmadan önce ihtilafların uzlaşma ve arabuluculuk yolu ile çözümü için tarafların yasal yoldan icbar edilmesi, Dava ve şikâyet dilekçelerinin adliyelerde kurulacak müracaat masalarınca tetkiki ile, önceden tespit edilecek kriterlere göre kabule şayan olup olmadığının incelenmesi, Fuzuli yere dava açıp mahkemeleri meşgul edenlere caydırıcı harç ve cezalar uygulanması, Sağlanmalıdır.

Aşırı iş yükü Tespit: Hukuki ilişkilerin inşası aşamasında koruyucu hukukî danışmanlığın yeterince uygulanmaması nedeniyle dava sayısı giderek artmaktadır. Öneri: Hukukî sonuç doğuran bütün sözleşme ve işlemlerin hazırlanması aşamasından itibaren koruyucu adlî danışmanlık uygulamasına geçilerek adlî müzaheretin işlerlik kazandırılması, belirli davaların ikamesinde ve temyiz aşamasında avukatla takip mecburiyeti getirilmesi sağlanmalıdır.

Aşırı iş yükü Tespit: Usul kanunlarında hukukî ve genel konularda bilirkişiye başvurulamayacağı açıkça belirtilmesine karşın, özellikle iş yoğunluğu olan adliyelerde gereksiz bilirkişiye başvurulmaktadır. Öneri: Hâkim ve savcının makul sayıda davaya bakması şartıyla bu hususa aykırı davrananlara uygulanacak yaptırım kanunlarda açıkça düzenlenmelidir.

Eğitim-sertifikasyon ve araç gereç eksikliği Tespit: Bilirkişilerin; uzmanlık alanlarının kendi beyanları esas alınarak belirlendiği, uygulamada bunun gerçeğe uygun olmayabildiği, ehliyet, deneyim ve güvenilirliğinin dosya kapsamından anlaşılamadığı, dolayısıyla tarafların ve ilgili mercilerin denetimine imkan vermediği görülmektedir .

Eğitim-sertifikasyon ve araç gereç eksikliği Öneri: Bilirkişilerin raporlama teknikleri ile hukukî ve cezai sorumluluklarının, Adalet Akademisi ya da yeni oluşturulacak “Bilirkişilik Kurulu”nca düzenlenmesi, Görevlendirilen birimce eğitimler verilmesi ve sicil kaydı tutulması, Tüm raporların arşivi tutularak raporları aynı dalın en üst uzmanlarınca değerlendirilmesi, Sağlanmalıdır.

Eğitim-sertifikasyon ve araç gereç eksikliği Tespit: Raporlamada bilirkişilerin çağın imkanlarından (fotoğraf, video, teknik araçlar vb.) istifadesi yetersizdir. Öneri: Bilirkişilerin raporları denetime imkan verecek biçimde dizayn edilmeli, araç ve gereç donanımı eksik olanlar sistem dışına çıkarılmalıdır.

Aşırı iş yükü Tespit: Uygulamada çoğu mahkemelerin sınırlı sayıdaki aynı bilirkişilerle çalıştıkları, bu durumun anılan bilirkişilerde dosya yığılmasına yol açtığı görülmektedir. CMK uyarınca adlî yargı adalet komisyonunca oluşturulan listelerdeki bilirkişilerin % 50’sinin hiç atanmamasına karşın bazı bilirkişilere yıllık 1.000 ilâ 2.000 civarında dosya tevdi edilmesi sonucu dosyaların yasal süresinde teslim edilemediği, hatta bu gecikmenin bazen 1-2 yıla ulaşabildiği.

İş yükünün azaltılması ve tevzi suretiyle atama Öneri: Uzun dönemde hâkim-savcı sayısının arttırılması, her bir hâkim-savcı için standart iş sayısının belirlenip, mutlak olarak uygulanması, Meslek örgütleriyle işbirliği yapılarak bilirkişilerin otomatik sistemden tevzi suretiyle atanması, bu kişilere makul sayıda dosyanın verilerek raporlarını süresinde mazeretsiz vermeyenlere tekrar görev verilmemesi ya da bilirkişi listesinden çıkarılması sağlanmalıdır.

Organizasyon yetersizliği - I Tespit: Bilirkişiye neden başvurulduğu ve raporda nelerin açıklığa kavuşturulacağı belirtilmeden “iddia ve savunmalar kapsamında rapor alınması” şeklinde müphem ve yetki devri anlamına gelebilecek ifadelerle bilirkişiye başvurulduğu,

Organizasyon yetersizliği - I Öneri: Bilirkişiye hangi amaçlarla gidildiğinin ara kararında belirlendikten sonra, istenilen hususların ayrıntılı olarak yazılması, Zorunlu olmadıkça heyet hâlinde bilirkişi atamasına başvurulmaması, Raporda eksik veya çelişkili görülen hususların, duruşmada hazır edilecek bilirkişiye sözlü olarak sorulmak suretiyle giderilmesi, Temin edilmelidir.

Organizasyon Yetersizliği - II Tespit: Uzmanlık ve tecrübesi yeterli olmayan kişilerin yargı mercilerince bilirkişi olarak atandıkları, Bazı bilirkişilerin raporlarını taraf vekilleriyle beraberce hazırladıkları, İfade edilmektedir.

Organizasyon Yetersizliği - II Öneri: Bilirkişilik hizmetlerinin resmi bir kurum bünyesinde toplanarak kurumsal ve denetlenebilir olması sağlanmalı, bu birimin cevap veremediği hususlarda resmi listelerden otomasyon yolu ile bilirkişi atanmalıdır.

Denetim eksikliği Tespit: Raporların içeriği incelenmeden, sadece sonuç kısmına bakılarak değerlendirme yapıldığı ya da bilirkişi raporlarındaki eksiklikler giderilmeden yeni bir rapor alınması nedeniyle yargılamanın uzayıp maliyetinin artığı. Öneri: Tarafların beyanları ile hâkimin açıklanmasını istediği hususlar doğrultusunda önceki bilirkişiden duruşmada şifai açıklama istenmeden ve konu yeterince irdelenmeden ikinci ya da ek rapora başvurulmamalıdır.

Denetim eksikliği Tespit: Bazı bilirkişilerin, kanıtları değerlendirerek ya da hukukî tavsifte bulunup hâkim yerine geçerek rapor düzenledikleri, Uygulamada genellikle; heyet hâlindeki bilirkişiliklerde raporun tek kişi tarafından hazırlandığı, Bilinmektedir.

Denetim eksikliği Öneri: Bilirkişinin kendisine verilen görevin sınırlarını aşıp hâkim yerine geçmesi durumunda, söz konusu raporun geçersiz kılınması ve bu değerlendirmeyi yapan kişilerin bilirkişilikten men edilmesi, Dosya kapsamı zorunlu kılmadıkça, bilirkişi incelemesinin heyet hâlinde yaptırılmaması,

Denetim eksikliği Tespit: Özellikle talimat ve icra dosyalarında bilirkişilerin yazı işleri müdürleri ya da daha ehliyetsiz kişiler arasından seçildikleri, Öneri: Bilirkişi tarafından incelenme zorunluluğu bulunan dosyaların tümünün işin ehli olan uzmanlara yaptırılması için adalet bilirkişilik kurumu biçiminde teşkilâtlanmaya gidilmelidir.

Denetim eksikliği Tespit: Özellikle devletin taraf olduğu davalarda ilgili kamu kurumu müfettişlerinin ya da uzman kişilerin hazırladığı ve davaya dayanak teşkil eden raporlarla, yargılama aşamasında aldırılan bilirkişi raporları arasındaki çelişki giderilmeden hüküm verildiği,

Denetim eksikliği Öneri: Bakanlık müfettişlerince veya kurumlarca uzmanlara düzenlettirilen raporları ile mahkeme aşamasındaki bilirkişi raporları arasındaki çelişkinin anılanların sözlü olarak beyanları alınarak giderilmesi, bunun mümkün olmaması halinde yeni bilirkişiye başvurulması.

Denetim eksikliği Öneri: Tespit: Bir kısım bilirkişilerin meslek odalarının disiplin kurullarınca mesleklerini yapmalarının süreli ya da süresiz yasaklanmasına karşın bilirkişilik yapmaya devam ettikleri. Öneri: Meslek odalarınca etik ilkelere aykırı davranış veya gerçeğe aykırı rapor tanzimi gibi gerekçelerle bilirkişi hakkında verdikleri kararların atamayı yapacak mercilerce dikkate alınmasını sağlayacak ve buna kayıtsız kalan yargı görevlilerinin sorumluluğunu gerektirecek bir sistem geliştirilmelidir.

Mevzuat ve sair hususlar Tespit: Uzman bilirkişi eksikliği nedeniyle keşfe çıkılamamakta ya da duruşmalar ertelenmek zorunda kalınmaktadır. Öneri: Büyük adliyelerde adli bilirkişilik şubesi kurularak adlî tıp uzmanı gibi adlî mühendis, adlî tercüman gibi kişiler ihdas edilmelidir.

Mevzuat ve sair hususlar Tespit: Bilirkişilikle ilgili müstakil mevzuat bulunmadığı gibi bilirkişilerin sicil ve raporlarının tutulduğu sorumlu birim de yoktur. Öneri: Bilirkişilerle ilgili müstakil bir mevzuat yapılmalı, görevini ihmal veya sûistimal eden bilirkişiler hakkında disiplin cezası uygulayan bir kurum faaliyete geçirilmelidir.

Etik sorunları Tespit: Bazı bilirkişilerin davanın tarafları ya da vekilleri ile iletişime geçip ücretlerinin az olduğundan ya da işlerinin çokluğu ve zorluğundan yakınarak ekstra ücret talep edebildikleri. Öneri: Mümkün olduğunca resmi kurumlardan rapor alınması, özellikle yüksek miktarlı davalarda tarafların isimleri kapatılarak aynı anda iki ayrı bilirkişiden ya da heyetten rapor alınması gibi bir yöntem benimsenebilir.

Etik sorunları Sorun: Bilirkişilerin bazıları hakkındaki olumsuz söylentiler yargıya olan güveni azaltmaktadır. Öneri: Bilirkişililerin sorumluluk bilinciyle görev yapmasını sağlayacak bir sistem oluşturulmalı bu bağlamda bilirkişiler hakkında paydaşlar üzerinde memnuniyet ve performans anketi yapılmalıdır.

Ücretlendirme Tespit: Bilirkişi ücretlerinin yapacağı işle mütenasip olmayacak şekilde alması gereken ücretin çok altında takdir edilmesi nedeniyle işin ehli olanlarca bu görevler talep görmemektedir. Öneri: Yapılan işin niteliği, harcanan emek ve mesai ile davanın değeri göz önüne alınarak ücretlendirmenin yapılacak bir tarife üzerinden belirlenmesi daha yararlı olacaktır. Örneğin dava değerine göre nispi ücret takdir edilebilir.

Sürelere riayetsizliğin yaptırımsız bırakılması Tespit: Kendilerine verilen sürede raporlarını ibraz etmeyen bilirkişiler hakkında yasada öngörülen ihtarat ve müeyyidelerin uygulanmadığı, buna rağmen görevi ihmalde ısrar suretiyle suç işleyen bilirkişiler hakkında hâkimlerin gereğine tevessül etmedikleri. Öneri: Bilirkişilerin raporu sunmakta ihmallerinin önlenmesi için Yasada öngörülen mekanizmalar işletilmeli, gerekirse süresinde ibraz edilmeyen raporu yok saymalı ve bilirkişiden yapılan masraflar ve ayrıca para cezası tahsil edilmeli, ayrıca savcılığa ihbar yazılmalıdır.

İnsan Kaynakları Tespit: Öneri: Aynı uyuşmazlıkla ilgili alınan bilirkişi raporları arasında % 100 farklılık olduğu için çelişkinin giderilmesi uzun süre almaktadır. Öneri: Hatası tespit edilen bilirkişiler hakkında yetkili kurumlarca tasarrufta bulunmayı sağlayacak bir sistem kurulmalıdır.

Bilirkişiliğin meslek haline gelmesi Tespit: Büyük merkezlerde bilirkişilik yeterli denetimden uzak, müstakil bir meslek ve gelir kapısı haline gelmiştir. Öneri: Bilirkişilerin deneyimli ve yenilikleri takip eden kişiler arasından seçilmesine imkan tanıyan bir sistem kurulmalıdır.

TEŞEKKÜRLER