BESİYERLERİ
Besiyerleri mikroorganizmaların geliştirilmesi için formülize edilmiş ortamlardır. Bunlar mikroorganizmaların geliştirilmesi, bir ortamdan izolasyonu, identifikasyonu (tanımlanması), sayım, duyarlılık testleri, sterilite testleri, klinik örneklerin incelenmesi, gıda, su ve çevre kontrolleri, biyolojik ürünlerin elde edilmesi, antibiyotik ve vitamin analizleri, endüstriyel analizler gibi çok değişik amaçlarla kullanılmaktadır.
Mikroorganizmaların beslenme istekleri birbirinden farklıdır Mikroorganizmaların beslenme istekleri birbirinden farklıdır. Bazıları bulunduğu ortamda yalnızca inorganik madde varlığı isterken, bazıları ise amino asit, vitamin veya kompleks organik bileşiklere ihtiyaç gösterirler. Besiyerleri çoğunlukla bitki ve hayvan dokularının ezilmesinden veya ekstraksiyonlarının karıştırılmasından elde edilirler. Bu amaçla besiyeri bileşimlerine en çok giren maddeler; pepton, maya ekstraktı, et ekstraktı, malt ekstraktı, beyin ve kalp ekstraktı, agar, karbonhidratlar, tuz, pH indikatörleri ve diğer maddelerdir.
Peptonlar: Proteinlerin hidrolizi ile elde edilen ürünlerin genel ismidir. Mikrorganizmalar yaşayan tüm canlılarda olduğu gibi azot, karbon, tuzlar ve diğer besin maddelerine ihtiyaç duyarlar. Ancak mikroorganizmaların büyük bir kısmı proteinleri azot kaynağı olarak kullanamazlar. Bu nedenle peptonlar temel azot kaynağı olarak kullanılırlar. Peptonlar azot yanında, karbon kaynağı olarak da mikroorganizmalar tarafından kullanılırlar.
Maya ekstraktı: Bira mayasının (Saccharomyces cerevisiae) proteolitik olarak parçalanması ile elde edilir. Özelikle yüksek B vitamini içeriği, ayrıca aminoasit, peptid, vitamin, karbonhidrat ve mineral madde içeriği ile de mikroorganizmaların gelişimini teşvik edici özelliği vardır.
Agar: Besiyerinin katı hale gelmesini sağlamak için kullanılan jelleştiricidir. Karbonhidrat yapıdadır ve “agarophytes” olarak isimlendirilen kırmızı deniz yosunlarından elde edilir. Besiyerine sadece katılaştırma özelliği nedeniyle katılır, mikroorganizmalar tarafından besin maddesi olarak kullanılmaz.
Agar, 85-90°C’de erir, 40-45°C’de jelleşir Agar, 85-90°C’de erir, 40-45°C’de jelleşir. Bu nedenle besiyerleri petri kaplarına dökülerek kullanılacağı zaman kullanım sıcaklığı çok önemlidir. Besiyerinin 40-45°C’nin altında olmaması donmadan dökülebilmesi için gereklidir.
Besiyerleri agar içeriğine bağlı olarak sıvı, katı ve yarıkatı olmak üzere üçe ayrılır. Sıvı besiyerinde agar yoktur. Yarıkatı besiyerinde %0.05-0.3 arasında (hareketlilik testinde kullanılır) Katı besiyerinde ise %1.5-2 arasında agar bulunur
Besiyerinde iki amaçlı kullanımı söz konusudur. Karbonhidratlar: Besiyerinde iki amaçlı kullanımı söz konusudur. Enerji ve karbon kaynağı olarak besiyerine katılabilirler. Bu amaçla en çok glikoz, laktoz, sakkaroz kullanılır. Karbonhidratlardan asit oluşturmaya dayalı identifikasyon testlerinde kullanılabilirler. Glikoz, laktoz, sakkaroz, mannitol gibi bazı karbonhidratlar katı besiyerine ilave edilerek kullanılan karbonhidrattan asit üretiminin olup olamadığı kontrol edilir.
Besiyeri çeşitleri: Besiyerleri kullanım amacına göre genel amaçlı besiyerleri, seçici besiyerleri , ayırt edici besiyerleri, seçici ve ayırt edici besiyerleri zenginleştirici besiyerleri ve identifikasyon besiyerleri olmak üzere sınıflandırılabilir.
Genel amaçlı besiyerleri: Herhangi bir inhibitör madde içermeyen, besin maddelerince yeterli veya zengin, herhangi bir mikroorganizma grubunun gelişimini özel olarak desteklemeyen, bazı zor gelişen mikroorganizmalarında dahil olduğu çok sayıda mikroorganizmanın gelişimini sağlayan besiyerleridir. Nutrient Agar Nutrient Broth Plate Count Agar
Seçici besiyerleri: Karışık bir mikrobiyal floradan gelişmesi istenmeyenleri baskılamak, gelişimi istenenleri destekleyecek veya çok az olumsuz etki edecek şekilde formüle edilen besiyerleridir. Bu amaçla çeşitli inhibitör maddeler besiyerine ilave edilir.
Örn: Mac Conkey Agar. Seçici özellik vermesi amacıyla safra tuzu ve kristal viyole içerir. Kristal viyole Gram pozitiflerin gelişimini önlerken, safrA tuzu da enterik (bağırsak orijinli) olmayan bakterilerin gelişimi önler. Böylece karışık bir populasyondan Gram negatif ve enterik bakteriler seçilebilir.
Ayırt edici besiyerleri: Besiyerinin içerisine belirli kimyasal madde ve boyalar ilave edilerek, belirli mikroorganizmaların üreme şekli ayrı bir özellik kazandırılarak diğerlerinden ayırt edilir. Örneğin Mac Conkey Broth besiyeri içerisinde pH indikatörü olarak brom kresol moru ve karbonhidrat olarak laktoz vardır. Koliform grubu bakteriler laktozu kullanarak asit ve gaz oluştururlar. Oluşan asit etkisi ile besiyerinin rengi mordan sarıya dönüşür.
Bazı durumlarda seçici ve ayırt edici özellikler aynı besiyerinde yer alabilir. Yani besiyeri aynı zamanda hem seçici hem de ayırt edici özellik taşıyabilir. Örneğin Salmonella aranmasında kullanılan Brilliant Green Agar, Xylose Lysine Desoxycholate Agar veya Bismuth Sulphite Agar gibi
Zenginleştirici besiyerleri: Karışık bir florada, incelenmek istenen mikroorganizmayı geliştirmek, sayısını arttırmak, hücrede olası hasarların giderilmesini sağlamak gibi amaçlarla kullanılırlar. Bu besiyerleri ön zenginleştirme ve seçici zenginleştirme besiyerleri olarak ikiye ayrılırlar.
Ön zenginleştirme besiyerleri genel olarak hasar görmüş mikroorganizmaların aktivitelerini kazanmaları için kullanılan, bileşiminde inhibitör bulundurmayan, dolayısıyla aktivite kazanması istenen mikroorganizma yanında diğer mikrofloranın da gelişmesini sağlayan besiyerleridir. Örneğin Salmonella aranmasında kulanılan Lactose Broth besiyeri.
Seçici zenginleştirme besiyerleri ise özel amaçla kullanılan seçici sıvı besiyerleridir. Ortamda karışık olarak bulunan bakterilerden gelişmesi istenmeyenler, çeşitli seçici inhibitörlerin kullanımı ila kısmen veya tamamen engellenir. Salmonella analizlerinde kullanılan Tetrathionate Broth ve Selenite Cystine Broth örnek olarak verilebilir.