Fluvyal Jeomorfoloji Yrd. Doç. Dr. Levent Uncu

Akarsu sekileri (taraçalar) Vadilerin yamaçlarında veya tabanlarının yüksek kısımlarında görülen sahanlığa benzer eski vadi tabanlarına seki veya taraça denir. Bir topoğrafya unsuru olarak sekiler şekillerini, esas itibarıyla, aşınıma borçludurlar. Çünkü, canlanan derine aşındırma sonucunda akarsu, önceleri yana aşındırma ile genişlettiği ve üzerine alüvyonlarını yaydığı vadi tabanının içine gömülür. Böylece eski taban gömülen akarsuyun iki tarafında sahanlığa benzer karşılıklı iki seki meydana getirmek üzere yüksekte kalır. Gömülme, safhalar halinde ise vadinin iki tarafında basamaklar halinde seki serileri meydana gelir.

Sekilerin gelişimi

Bazı vadi tabanlarında anakaya yüzeye yakındır ve üzerinde ince bir alüvyon örtüsü vardır. Bazı yerlerde ise alüvyal dolgular çok kalındır ve anakaya çok derindedir. Bu durum sekilerin yapısını belirler. Anakaya yüzeye yakın olduğu ve üzerinde ince bir alüvyon örtüsünün bulunduğu bir vadi tabanı yarıldığı zaman oluşan sekiler yerli kayadan oluşur. Bu özelliğe sahip olan sekilere yerli kaya sekileri denir. Buna karşın kalın bir alüvyon tabakası ile doldurulmuş bir vadi tabanı yarıldığında oluşan sekiler tamamen alüvyonlardan meydana gelir. Akarsu depolarından oluşan bu tür sekilere alüvyal sekiler veya dolgu sekiler denir.

Buna göre; Sekiler, vadilerde fluvyal sürecin birikim ve yalnız yana doğru aşınım olduğu bir safhayı, derine doğru aşındırmanın canlandığı bir yarılma safhasının izlemesi sonucunda meydana gelirler. Bu koşullar, bir aşınım döngüsünün kesintiye uğraması ve yeni bir döngünün başlaması halinde gerçekleşir. Bu nedenle, sekiler çoğunlukla, gençleşmeye bağlı olarak meydana gelmiş dönemli sekiler karakterindedir. Fakat, sekilerin oluşumuna yol açan yarılmalar, bazen dönemli bir nitelikte değildir. Bu yolla oluşan sekilere ise dönemsiz sekiler denir.

Meydana geliş tarzlarına ve aşınım döngülerine göre sekiler iki büyük gruba ayrılır: 1- Dönemsiz sekiler (siklik olmayan taraçalar) 2- Dönemli sekiler (siklik taraçalar) 1- Dönemsiz sekiler (siklik olmayan taraçalar) Bu gruba giren sekilerin ortak özelliği, genel taban seviyesindeki değişikliklere bağlı olmadan, aynı aşınım döngüsü esnasında meydana gelmiş olmalarıdır. Vadinin iki tarafındaki seki seviyeleri biribirini tutmaz. Sekiler karşılıklı değil tam tersi vadinin iki tarafında nöbetleşedir.

Başlıca çeşitleri: Menderes yeniği sekileri: Alüvyonlar içinde menderesler çizerek akan bir ırmak bir taraftan denge profiline ulaşmak için yatağını derinleştirirken bir taraftan da menderes büklümlerinin sağa sola yer değiştirerek ağza yönünde kayar. Bu yer değiştirmeler sırasında akarsuyun yamacın belirli bir noktasına ikinci defa sokulması arasında bazen uzun bir zaman geçebilir. Sonuçta, akarsu ikinci sokuluşu sırasında vadinin bu kısmında yüksekte kalmış olan eski taşkın ovasını kısmen tahrip ederek geriye kalan kısmının taşkın ovası üzerinde yükselen bir seki haline dönüştürür. Böylece bu sekiler, fluvyal sürecin aynı aşınım döngüsü esnasında normal gidişi sırasında oluşmuşlardır.

Kayma yamacı sekileri: Bazı kaymış gömük mendereslerin dış bükey yamaçları adeta merdiven basamaklarını andıran bir takım sekiler halinde vadi tabanına doğru alçalır. Bunlara kayma yamacı sekisi denir. Benzer sekilere monoklinal yapılar üzerinde bir gömülme esnasında akarsuların tabaka eğimi yönünde kayması sonucunda da meydana gelebilir. Yerel taban seviyesi sekileri: Sonradan ortadan kaldırılan yerel taban seviyelerine bağlı olarak meydana gelirler. Dağiçi ovaları ve piedmond ovalarının yarılması sonucunda oluşan sekiler bu gruba girer. Dağlardan depresyonlara geçiş sahasındaki ilksel eğim kırıklıkları genelde akarsuyun hızını azaltarak, yükünü biriktirmesine neden olur. Akarsu daha sonra bunları yararak sekiler halini almasına neden olur.

Statik gençleşme sekileri: Taban seviyesinin yerinde değişiklik olmadan meydana gelen gençleşmeler sonucunda eski vadi tabanlarının yarılması sonucunda oluşurlar. Statik gençleşme bir akarsuyun aşındırma gücünü arttıran olaylarla gerçekleşir: 1- Yükün azalması 2- Yağış artışı 3- Bitki örtüsünden tahribiyle koruyucu etkisinin azalması 4- Kapma neticesinde debideki artış Bu sekiler diğer siklik olmayan sekilerden farklı olarak, vadinin iki tarafında eşit yüksekliklerde ve karşılıklı olarak bulunurlar. Bu özellikleriyle dönemli sekilere benzerler.

2- Dönemli sekiler (siklik taraçalar) Taban seviyesinde meydana gelen değişikliklere bağlı olarak, akarsuların yatakları içinde gömülmeleri sonucunda meydana gelen sekilerdir. Sekinin şekli, negatif bir hareket sonucunda meydana gelen gençleşme ve sonuçta yarılmaya bağlıdır. Bu nedenle bu gruba giren sekiler, gençleşmiş topoğrafyaların başlıca göstergesidir. Vadinin iki tarafındaki seki seviyeleri, eğer sonradan tektonik hareketlerle sonradan bozulmamışlarsa biribiriyle uyumludur. Dönemli sekilerin yapısı türedikleri vadi tabanının özelliklerine bağlıdır.

Bu nedenle, dönemli sekiler ya yerli kaya sekileri veya alüvyal dolgu sekileri şeklinde gelişirler. Taban seviyesinde aralıklarla değişiklerin meydana geldiği yerlerde, biribiri içine geçmiş, birden fazla seki meydana gelir. Bu şekilde bazı vadilerin yamaçlarında merdiven şeklinde seki basamakları meydana gelir. Bu tip vadilere “vadi içinde vadi topoğrafyası” adı verilir.

Yerli kaya ve alüvyal sekiler

Seki oluşumları

Dönemli alüvyal sekiler

Seki (Kırgızistan’daki Kızılsu)

Seki basamakları

Seki sistemleri

Yerli kaya sekisi

Alüvyal seki

Anakaya üzerinde alüvyal depolar

Alüvyal seki dolguları

Aşınım sekileri