Çevribilim Açısından Metin Türü Metin türlerini kendi aralarında toplumsal iletişim işlevlerine göre bölümlemek, çevirinin hem öğretimi hem de uygulaması açısından önem taşır. Bu amaçla, metin türleri genel olarak "yalın metin türleri", "karmaşık metin türleri", "önceli metin türleri" olarak üç öbekte toplanabilir (Reiss-Vermeer, 1984). Yalın metin türleri, çoğunlukla tek başlarına çevrilmeyi gerektirmeyen örnekleri kapsar: Düğün davetiyesi, hava raporu, ölüm ilanı, doktor reçetesi vb. Genellikle, bir hava raporunu ya da doktor reçetesini çevirmenin hiçbir gereği yoktur. Öte yandan iş, kira, alım satım sözleşmeleri, vaaz gibi metinler, çevrilmeyi gerektirebilecek yalın metinlerdir.

Kimi metinler, tek bir metin türü tanımının kapsamında görülemezler Kimi metinler, tek bir metin türü tanımının kapsamında görülemezler. Sözgelimi, ilan örnekleri, yemek tarifleri, vaaz, sözleşme vb. kurmaca nitelikteki bir romanda ya da öyküde yer alabilir. Bu durumda çevirmen, kaynak dildeki metin türü gelenekleri ile bunların çeviri dilindeki karşılıklarını göz önünde tutmalıdır. Çoğu zaman bu tür yalın metinleri bir dilden bir dile doğrudan doğruya aktarabilmek olanaksızdır. Dolayısıyla, bunların çevirisi söz konusu olduğu durumlarda, çeviri dilinde aynı işlevi sağlayan metin geleneği araştırılarak, iletişimsel bir eşdeğerliliğin kurulması amaçlanmalıdır. Değişik türden yalın metin örnekleri, karmaşık bir metin içinde, sözgelişi bir kurmaca metnin örgüsünde karşımıza çıkarsa, bunların bütün yapı içindeki varlık nedeninin doğru saptanması gerekir. Kuruluşlarında başka tür metinlere de yer veren karmaşık metinler, yalnız yazın metinleri değildir. Dilekçe, günce, mektup, inceleme, tutanak benzeri metinlerde de bu karmaşık nitelik karşımıza çıkabilir.

Yalın metinler Önceli metinler Davetiye, ölüm ilanı, reçete, yemek tarifi, kira sözleşmesi, vaaz, sözleşme metinleri… Karmaşık metinler Kuruluşunda başka türden metinlere yer veren metinler. Sözgelimi yazın metinleri, günce, mektup, dilekçe, tutanak, inceleme yazısı… Önceli metinler Çevrilmesi gerekli olan yalın metinler (yalın metinler kurmaca metin içinde yer alabilirler)

Metin Gelenekleri Dil içindeki metin gelenekleri kültürün akışına göre değişikliklere uğraşabilirler. Gerçekte, sessizce etkilerini yürüten bu gelenekler, yazılı olmayan kurallar gibidir. Gerçi temel dilbilgisi kuralları gibi kesin nitelikte değildirler ama, toplumda belli yazı ya da söz eylemleri bir yola yordama bağlayarak ölçüt oluşturdukları da apaçıktır. Bu ölçütlerdeki değişmeler, toplumsal kültürel değişmenin bir yansıması olabilir. Türkçede bilimsel araştırma metinleri türünde, konunun edilgin bir kipte ya da birinci çoğul kişi ağzından anlatılması Türkçede resmi yazışmalarla dilekçelerdeki yerleşik kalıplar “dilerim”, “saygıyla bilgilerinize sunarım” “rica ederim”, “arz ve rica ederim”

Dilin Değişik Düzeylerinde Metin Geleneği Etkisi Metin türleriyle ilgili gelenekler, dilin farklı düzlemlerinde görülebilir. Sözcük düzlemi (davetiye ve ölüm ilanları) Dilbilgisi düzlemi (bilimsel anlatım dili) Değişmeceli düzlemde (“bir varmış bir yokmuş”, “es war einmal”, “once upon a time” gibi masal girişleri) Metin kuruluş düzlemi (roman, öykü gibi anlatı metinlerinde bölümleme, oyunlarda sahne perde düzenlemesi, yasa metinlerinde maddeler, fıkralar) Metin biçimi düzlemi (sone, koşma, mani gibi belli metinler için belli koşuk ya da uyak düzeni) Noktalama düzlemi

İletişim Açısından Metin Türü Metin türü kavramı, iletişimi üç açıdan etkiler. Bunlardan birincisi, hangi gelenekten bir metin karşısında olduğumuzu gösterecek belirtilerdir. İkincisi, belli bir beklenti durumunun uyandırılması, üçüncüsü de, metni kavrayışımızın yönlendirilmesidir. Birinci etkiye örnek “onlar ermiş muradına biz çıkalım kerevetine” sözleri bir masal karşısında olduğumuzu önceden belirtir. İletişim üzerinde ikincisi etki; belli metin örgülerini gelenekten tanıyan okurun, biçemsel-işlevsel güdüm kurgularıyla belli bir beklentiye yönelmesidir (kısa hayvan öyküsünün sonunda insan yaşamına da uygulanabilecek ders beklentisi). İletişimde, metnin kavranışını yönlendiren üçüncü etki de beklentiler üzerine temellenir. “Son yılların en büyük romanlarından biri” gibi bir tümce, bir romanın arka kapağında yer alıyorsa, bu tümceyi reklam metni olarak, eleştiri yazısında yer alıyorsa bilgilendirici işlev kapsamında bir tanıtma metni olarak değerlendirebiliriz. Belirtilen bu ayrıntılar, metinlerin doğru anlaşılmasını sağladıkları gibi, çevirmence bilincine varıldıklarında, sağlıklı bir çevirinin de temelini oluştururlar.

Metin Türü Geleneği ile Çeviri Metin türü gelenekleri, dil ile kültürün özelliklerine göre, çoğunlukla dile özgü bir biçimde oluşurlar. Bununla birlikte, benzer işlevi yürüten geleneklere ayrı ayrı dillerde de rastlanabilir. Bu açıdan bakılınca metin türleri; Bütün diller için geçerli genel metin türleri (masal, destan, mektup, sözleşme, şiir) Tek dilden daha çok dilde bulunan metin türleri (sone, gazel, balad) Tek dile özgü metin türleri (Japoncadaki “no” oyunları ya da “haiku” şiirleri, Türkçedeki maniler) Metin türü gelenekleriyle ilgili ayrıntılı bilgi, değişik metinlere uygulanacak doğru çeviri yönteminin saptanmasında yarar sağlar. Metin türünün geleneği her yönüyle göz önünde tutulabilirse, hangi metinlerin iletişimsel yöntemle, iletinin aktarılmasına ağırlık verilerek çevrilebileceği, buna karşılık hangi metinlerin dilsel biçimine ağırlık verilmesi gerektiği daha kolay kararlaştırılabilecektir.

Kaynak Göktürk, A. (1994). Çeviri Dillerin Dili. İstanbul: YKY.