Türk Sanatı Tarihi Ders I

Orta Asya Türk Devletlerinin Sanatı Türklerin ana yurdu, Orta Asya adı ile bilinen; doğuda Kingan dağları, batıda Hazar Deni­zi, kuzeyde Sibirya, güneyde Hindikuş ve Karanlık Dağlarıyla çevrili olan bölgedir.

Hun Sanatı Hunlar; Ötüken başkent olmak üzere Orhun ve Selenga ırmakları çevresinde kuru­lan ilk Türk Devletidir (MÖ MS 216). En güçlü dönemini Mete Han zama­nında yaşayan Hun Devleti; onun ölümünden sonra önce ikiye ayrıldı, daha sonra dağıldı. Hun sanatına ilişkin eserlere kurgan­larda yapılan kazılarda rastlanmıştır. Bozkır kültüründe, genellikle üzerine toprak yığılarak yapılan karakteristik mezar yapılarına “kurgan” denir. Arkeolojik kazılar sonucunda bulunan Türklere ait en eski kurganlar, Pazırık Kurganı ve Noin Ula Kurganıdır. Pazırık, M.Ö. 3. yüzyıla, Noin-ula ise, M.Ö. 1. yüzyıla tarihlenir. Pazırık kurganları, 1929 yılında Rus arkeolog Rudenko tarafından keşfedilmiştir. Pazırık bölgesinin iklimi ve kurganların tamamen donmuş olması, korunmasına katkı sağlamıştır.

Kurganlar; Güney Sibirya'da Altay Dağları eteklerindeki Pazırık Vadisinde, Kaza­kistanın başkenti Astana, lşıkgölü yakınların­daki Esik'te ve Noin-Ula'da yer almaktadır. Pazırık Kurganı kesiti.

Pazırık Kurganlarında insan ve hayvan ölüleri, ahşap ve madenden birçok eşya, el dokuma ürünleri bulunmuştur. Selenga nehrinin Baykal Gölüne aktığı yerin yakınında bulunan Noin Ula bölgesinde üç grup halin­de 212 kurgan vardır. Kurganlarda yapılan kazılarda mezar odalarının tavan ve zeminlerinin ipek, keçe ve yün örtülerle kaplandığı görülmüştür. Volga'nın Selenga nehrine aktığı yerde bulunan Ulan Ude'de etrafı surla çevrili bir yerleşim ortaya çıkarılmıştır. Bu yerleşimde bulunan evlerde, zeminlere yerleştirilen boruların içinden sıcak hava ve duman geçirilerek ısıtma yapıldığı görülmüştür. Hipokaust adı verilen bu sistem esasında Romalılar tarafından hamam yapılarında kullanılmıştır.

Pazırık kurganları, irili ufaklı 40 mezardan oluşur. Bunlardan yalnızca beş tanesi büyüktür. 1. Pazırık Kurganı Üzerinde bir taş yığını olan tepelik, onun altında bulunan kare bir çukur, üzeri ağaç kütükleri ile kaplı tabaka ve altında ise iç içe geçmiş iki odadan oluşmaktadır. Odalar aynı boyutta olmamakla birlikte, mumyalanmış ceset, ağaçtan oyulmuş bir lahitte yer almaktadır. Lahit kapağı üzerinde, horoz şeklinde deriden kesilmiş süslemeler vardır. Mezar odasının etrafı karaçam kütükleri ile kaplandıktan sonra, odanın döşemesi, duvarı ve tavanı keçe ve halılarla süslenmiştir. Lahit odasının dışında, mezar çukurunun ağız kısmında kurban edilen atlar, koşum takımlarıyla birlikte yerleştirilmiş olup ikisinin başında maske yer alır.

At İçin Kullanılan Bir Maske

Pazırık Kurganında atların kuyruk, yele ve topuk saçaklarının yas alameti olarak kesilmesi ve atların erkek olması, eski Türk geleneğidir. Kurganda yer alan 10 adet atın sekizi, iki sıra halinde kafaları doğuya doğru döndürülmüş olarak; batıda bulunan geri kalan iki at ise, başları güneye döndürülmüş olarak bulunmuştur. 2. Pazırık Kurganı Defin odasında, kadın ve erkek mumyası bulunmuştur. Erkeğin omuz ve kolları üzerinde hayvan üslubuna uygun dövmeler yer alır.

2. Pazırık Kurganında deri bir kese içinde bulunan çeşitli madeni eşyalar ve ahşap oyma tekniğiyle yapılmış hayvan üslubunu yansıtan figürler bulunmuştur.

Ayrıca ahşap masalar ve kaplar, deriden kesilerek yapılmış bir sığın (geyik) figürü, telli saz ve davul mezarda bulunmuştur.

Küçük el sanatları: Hun el sanatlarına ait önemli örnekler, Altay Dağları eteklerindeki kurganlarda yapılan araştırmalarda bulunmuştur. Ağaç, kemik, maden, taş, deri, keçe ve dokuma eşyalar üzerindeki figürler gerçekçi, hareketler canlıdır. Figürlerin başlıcaları; geyik, kartal, dağ keçisi ve aslan gibi hayvanlar ya da grifon (gryphon) denilen kartal başlı, aslan gövdeli, kanatlı mi­ tolojik yaratıklardır.

Noin Ula'da bulunmuş aplike tekniğindeki keçe örtüde, bir grifonla geyik mücadele sahne­si işlenmiştir (Aplike; kumaş veya deriden kesilen şekillerin başka kumaş, keçe veya deri üzerine yapıştırılması ile oluşan süsleme). Dokuma ürünleri üzerinde gerçekçi işlenmiş insan figürleri, su içinde bitkisel motifler arasına yerleştirilmiş kaplumbağa ve balıklar gösterilmiştir.

Gryphon ve dağ keçisi mücadelesi sahnesi

Pazırık'ta beşinci kurganda bulunan halı; inceliği, kalitesi ve motiflerinin zenginliği ile bilinen en eski (M.Ö. 3. yüzyıl) düğümlü halıdır. St. Petersburg Ermitaj Müzesi'nde bulunan halının üzerinde sü­vari ve geyiklerden oluşan bordürler vardır.

Beşinci Pazırık kurganında ayrıca ahşap dört tekerlekli bir araba, atlarla birlikte bulunmuş ve üzeri keçe ile örtülmüştür.

Dördüncü Pazırık Kurganında bulunmuş bir dizgin

Maden işlemede usta olan Türklerin bu sanatta uyguladıkları teknikler ve seçtikleri figürler­le ilgili bilgileri, kurganlardan çıkan eşyalardan öğrenmekteyiz. Esik kurganından çıkarılan buluntular arasında altından bir elbise ve başlık vardır (M.Ö yüzyıllar). Esik Kurganı, 1969 yılında Kazakistan’da, Kemal Akişev başkanlığındaki Kazakistan Tarih, Etnografya ve Arkeoloji Enstitüsü'nün arkeoloji ekibi tarafından keşfedilen bir İskit/Saka kurganıdır. Altın Elbiseli Adam Zırhı Esik Kurganı’nın en önemli buluntusudur ve bir İskit prensine ait olduğu düşünülmektedir. Esik Kurganı İskitlerin Eskiçağ’daki yaşayışları hakkında bizlere fikir vermektedir.

Orta Asya kurganlarında bulunan koşum takımları, kemer tokaları, silahlar, süs eşyaları, çadır süsü levhalar, ağaç ve madenden yapılan birçok eşya üslup birliği gösterir. Bunlar, konularına göre iki grupta incelenebilir: 1. Hayvan üslubu: Geyik, keçi, at, kurt, kaplan ve kuşlar tek tek, grup halinde ya da birbirleriyle mücadele ederken gösterilmişlerdir.

Altın kemer tokası, Ermitaj Müzesi

2. Kıvrık dal - bitki üslubu: Stilize (şematize) edilmiş bitkisel motiflerin, kendi başlarına veya hayvan figürlü kompozisyonlara fon olarak kullanılması ile oluşan üsluptur.

Altın Levha, Ermitaj Müzesi

Göktürk Sanatı Tarihte Türk adıyla bilinen ilk devlet olan Göktürkler, 552 yılında Bumin Kağan tarafından, Ötüken'de kurulmuştur. 582 yılında; doğu, batı olarak ikiye ayrılmış, 659 yılında Çinliler tarafından yıkılmıştır. 681 yılında kurulan II. Göktürk Devleti, 744 yılında Uygurların Göktürk hakimiyetindeki topraklarda devlet kurmalarına kadar varlıklarını sürdürmüştür. Gök Tanrı'ya inanan Göktürkler, gö­çebe yaşam tarzlarına uygun olarak kalıcı mimarlık yapıtları inşa etmemişlerdir. Son yıllarda yapı­lan araştırmalarda mezar anıtları yanında sunak olarak kullanılan bir yapı ile tapınak olduğu sanı­lan kalıntılar, Yenisey Vadisi'nde ortaya çıkarılmıştır.

Göktürklerde heykelcilik gelişmiştir. İnsan figürlü balbal ve anıtlar Göktürk heykel sanatının önemli ürünleridir. (Balbal; kahraman, soylu kişi ya da hükümdarların mezarlarına veya anıtların ya­nına dikilen insan figürü şeklindeki taş heykeller.) Güney Sibirya ve Yakutistan'a kadar olan bölgelerde, bu dönemde ayrıca kaya resimlerine de rastlanmıştır. Bu resimlerde av ve süvari tasvirleri yer almaktadır.

Göktürk Heykel Sanatı Türk heykel sanatının en önemli örneklerine Orhun Vadisi'nde yapılan araştırma ve kazılar­da rastlanmıştır. Burada Türk yöneticisi ve kahramanı Kül Tigin'in iki parça halindeki başı, eşine ait heykel parçaları ile koç, kaplumbağa heykelleri ve balballar bulunmuştur. Kül Tigin, devleti, ağabeyi Bilge Kağan ile birlikte yöneten devlet başkanıydı. Esasen devletin askeri kanadını yönetiyordu.

Kül Tigin büstü cepheden gösterilmiş olup başındaki taç üzerine kartal figürü işlenmiştir. Yüz hatları Orta Asya resimlerinde görülen tipleme ile benzer­lik gösterir.

Kül Tigin’in eşine ait heykel ise oturur durumda yapılmış fakat sadece gövdesi sağlam kalabilmiştir.

Balbal örneği

Orhun Anıtları: Orhun Anıtları, 8. yüzyılda Orhun Vadisi ile Baykal Gölü çevresine dikilmiştir yılında Danimarkalı bilim adamı Wilhelm Thomsen tarafından okunan anıtlardaki yazıtlar Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.

Tonyukuk Anıtı ( ): Vezir Tonyukuk tarafından yaptırılan bu anıt iki ayrı taştan oluşur. Dikdörtgen şeklindeki bu yazıtta Çin'e karşı girişilen bağımsızlık savaşı ve vezirin kısa yaşam öyküsü anlatılır. Kül Tigin Anıtı (732): Bilge Kağan tarafından kardeşi adına diktirilmiştir. Kaplumbağa şeklinde bir kaide üzerinde oturan dikdörtgen formundaki taşın üst kısmı kemerle bitirilmiş ve üze­rine çift başlı ejder figürü yerleştirilmiştir. Taşın bir yüzünde Çin, diğer üç yüzünde ise Göktürk alfabesi ile yazılmış metinler bulunmaktadır. Etrafı duvarla çevrili anıta giden yolun girişin­de karşılıklı iki koç heykeli, iki tarafında soylu kişilerin heykelleri yer almaktadır.

Köl Tigin anıtının doğu yüzünün Kök Türkçe yazıları yerleştirilmemiş pozitif ve negatif tasarımı.

Köl Tigin Anıtının batı yüzünün sağ alt köşesinde yer alan bitkisel motifler

Köl Tigin anıtının batı yüzünün tasarımı

Köl Tigin anıtının batı yüzünün pozitif ve negatif tasarımı

Köl Tigin anıtının batı yüzünün renkli tasarımı

Kül Tigin anıtının kaidesi.

Bilge Kağan Anıtı (735): Kül Tigin anıtının yakınlarındaki eser, Bilge Kağan'ın oğlu tarafından ölümünden sonra yaptırılmıştır. Anıtta; çağın olayları, savaşları, zaferleri Çince yazılmış ve üzerlerinde Türkçe açıklamalarına da yer verilmiştir.