Bilgi Okuryazarlığı Öğr. Gör. Seda AKIN GÜRDAL

Bilgi Erişim Sistemleri Bilgi erişim sistemlerini temel alan arama motorları, konu rehberleri, literatüre yönelten veri tabanları ve çevrimiçi kütüphane katalogları ise bilgi erişim araçları olarak nitelendirilebilmektedir.

Arama Motorları Web üzerinde bilgi aramak için tasarlanmış araçlardır. Bu araçlar, araştırmacıların aradıkları web sayfalarını bir araya getirerek ilgili sayfaları listelenmekte; web sayfalarının içeriklerini web ortamında temsil etmekte; erişim algoritmaları kullanarak arama sorgularıyla ilgili bilgi kaynaklarına erişerek araştırmacılara sunmaktadır.

Arama motorları, kullanıcıların çeşitli arama stratejileri kullanarak yaptıkları arama işlemlerinin sonucunda bilgi gereksinimlerinin hangi bilgi kaynaklarından karşılanabileceğine yönelik olarak listeler sunmaktadır. Google, yahoo, msn, bing ve yandex evrensel boyutlarda hizmet veren arama motoru örnekleri arasında yer almaktadır. Google Scholar ve Microsoft Academic Search gibi arama motorları ise sadece bilimsel çalışmaları ve konuları dizinlemektedir.

Google, İnternet araması, çevrim içi bilgi dağıtımı, reklam teknolojileri ve arama motorları için yatırımlar yapan çok uluslu Amerikan anonim şirketidir. İnternet tabanlı hizmet ve ürünler geliştirir, ek olarak bunlara ev sahipliği yapar. Vikipedi Kuruluş tarihi: 4 Eylül 1998, Menlo Park, Kaliforniya, ABD CEO: Sundar Pichai (2 Eki 2015–) Genel merkezi: Mountain View, Kaliforniya, ABD Üst kuruluş: Alphabet (2015–) Yan kuruluşlar: YouTube, Dialogflow, AdMob, DoubleClick, DAHA FAZLA Kurucular: Larry Page, Sergey Brin

Google Scholar, Kasım 2004 yılında Google tarafından hizmete alınan ve sadece akademik makaleler ve konularda arama yapan bir arama motorudur. Konuların altındaki atıflar bölümünde makaleye atıfta bulunan diğer makalelerin sayısını ve o makalelerin listesini verir. Vikipedi Sunulduğu tarih: 20 Kasım 2004 Site türü: Bibliographic database Sahip: Google

Konu Rehberleri Bilgi kaynaklarının sınıflandırıldığı ve arama sorgularının belirlenmiş konu başlıklarından yararlanılarak gerçekleştirdiği sistemlerdir. Bu sistemlerde hangi bilgi kaynaklarının listeleneceği yetkili kişiler tarafından belirlenmektedir. Konu rehberlerinde yer alması istenilen bilgi kaynakları, editörlerin uygun gördüğü şekillerde tanımlanmakta, arama işlemleri yapıldığında ise tanımlanan bilgi kaynağının listelenmesi için editörlerin yapmış olduğu tanımlamalara uygun sorgu cümlelerinin yöneltilmesi beklenmektedir.

Konu rehberlerinde bilgi kaynaklarıyla ilgili değişikliklerin editörler tarafından yapılıyor olması güncelliğin sağlanması bakımından ve arama işlemlerinin editörler tarafından belirlenmiş konu başlıklarıyla yapılıyor olması ise erişim açısından sorun oluşturmaktadır. Yahoo ve dmoz konu rehberleri için örnek olarak gösterilebilir.

Veri Tabanları Veri tabanı üreticileri tarafından elektronik olarak yayınlanan, geniş bir arama ve bilgi erişim olanağı sunan, çeşitli disiplinler veya konulara göre ayrılmış bilgi dermeleri olarak nitelendirilmektedir. Veri tabanları; elektronik kitaplar, elektronik dergiler, elektronik tezler, elektronik danışma kaynakları, sesli kitaplar, açık erişim kaynakları gibi farklı biçimlerdeki dijital bilgi kaynaklarının bünyesinde bulundurabilmektedir.

Farklı disiplinlere yönelik olarak oluşturulan veri tabanları, tüm bu bilgi kaynaklarına yönelik olarak kullanıcılarına basit ve ileri düzeyde arama olanağı sunmaktadır. Bu kapsamda kullanıcılar, binlerce bilgi kaynağına tek bir arama noktasından arayabilmekte ve bilgi kaynaklarına daha kolay erişebilmektedir.

Çevrimiçi Kütüphane Katalogları(OPAC-Online Public Access Catalogue) Kütüphane dermelerinde yer alan bilgi kaynaklarına erişmek için kullanılan önemli bilgi erişim araçlarından biridir. OPAC’lar, kullanıcılar tarafından uzaktan erişim terminalleri kullanılarak erişilen, bilginin bir veri tabanında nerede bulunduğunu gösteren araçlar olarak tanımlanmaktadır.

Bu araçlar sayesinden bilgi kaynaklarının bibliyografik bilgilerine ve tam metinlere çevrimiçi olarak zaman ve mekan sınırlaması olmadan erişilebilmektedir.

Kütüphane katalogları günümüzde ise bilgi ve iletişim teknolojilerinin etkisiyle «ayarlanabilen ilgililik sıralaması», «konu etiket haritaları/bulutları sunma», «arama sonuçlarının genişletilmesi ve filtrelenmesi için kümeleme/görüntüleme», «ödünç verme verileri», «diğer kataloglar ve veri tabanları gibi farklı kaynaklardan gelen verileri indeksleme», «yetkeli konu başlıklarıyla ek arama tavsiyelerinde bulunma», «kullanıcı görüşü/ etiketleri» ve «doğru hecelenişleri verme» gibi özellikleri taşımaktadır.

Çevrimiçi kütüphane katalogları bahsedilen tüm özellikleriyle genel olarak kütüphanelerin sahip oldukları dermeleri dijital ortamda listelemekte, kullanıcılara çeşitli erişim noktaları ( konu, eser adı, yazar adı, anahtar sözcükleri, ISBN, ISSN VB.) sunarak çevrimiçi kataloğunun birleşiminden oluşan toplu kataloglar, gereksinim duyulan bilgi kaynaklarının hangi kütüphanelerde bulunduğu bilgisi bakımından önem taşımaktadır. Toplu kataloglara ULAKBİM örnek olarak gösterilebilir.

Dijital bilgi kaynaklarının ve erişim araçlarının gelişim, geleneksel olarak verilen bilgi hizmetlerinin boyut değiştirmesini ve dijital ortamlarda yeni hizmetlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu kapsamda danışma, eğitim, sağlama ve ödünç verme hizmetlerinde yeni modeller ve uygulamalar kullanılmaya başlanmıştır.

Kütüphanelerde kullanıcıların bilgi gereksinimlerinin karşılanmasına yönelik olarak sunulan danışma ve eğitim hizmetleri, kütüphane dermelerinde yer alan bilgi kaynaklarının bulunmasını, çeşitli araştırma sorularının ve cevaplandırılmasını, kullanıcılar için çeşitli arama işlemlerinin gerçekleştirilmesini, kütüphane ile ilgili yönlendirmelerin yapılmasını, kişiselleştirilmiş hizmetlerin sunulmasını, güncel duyuru hizmetlerinin verilmesini, çevrimiçi kütüphane katalogları ve literatüre yönelten veri tabanları gibi çeşitli bilgi erişim araçlarının kullanımının öğretilmesini kapsamaktadır.

Önceleri sadece basılı kaynaklara dayanan ve yüz yüz verilen bu hizmetler, bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişmesine ve bilgi kayıt ortamlarının değişmesine bağlı olarak günümüzde dijital ortamlardan karşılanmalarına ve bu hizmetlerden yararlanabilmek için kütüphanelere fiziksel olarak gelen kullanıcıların sayısının azalmasına neden olmaktadır.

Bu gelişmelerin etkisiyle önem kazanan dijital kazanan dijital danışma hizmetleri elektronik posta, web formları, kılavuzlar, sohbet/video konferans yazılımları ve sosyal medya araçları yardımıyla, eş zamanlı veya eş zamanlı olmayan yapıda, sesli ve görüntülü olarak sanal ortamlarda verilmektedir. Bu hizmetler kullanılan dijital araçlara bağlı olarak, sanal danışma, dijital danışma, canlı danışma, gerçek zamanlı danışma, etkileşimli danışma, web tabanlı danışma gibi terimlerle adlandırılmaktadır. Question point, ask a quest,on a librarian, ınternet public library, yahoo answer ve google answer gibi danışma sorusu yöneltme siteleri, meebo, msn, skype ve google hangout gibi sohbet/video konferans yazılımları dijital ortamda sunulan danışma hizmetlerine örnek gösterilebilir.

Sağlama hizmetleri, kütüphaneler ve diğer bilgi merkezleri için kitap ve diğer kaynakların sağlanması süreçlerini ifade etmektedir. Bu kapsamda, kullanıcıların özellikleri ve bilgi gereksinimleri doğrultusunda her türlü bilgi kaynağının yurt içi veya yurt dışında bulunan farklı bilgi sağlayıcılarından temin edilerek kütüphane dermelerinin geliştirilmesi ve desteklenmesi mümkün olmaktadır. Kütüphaneler, kütüphane dermesinde bulunmayan bilgi kaynaklarını yayıncılar aracılığıyla doğrudan satın alabilmekte, bu kaynakların “kütüphaneler arası ödünç verme hizmeti “ yoluyla belirli bir süreliğine ödünç alınarak kullanılmasını sağlayabilmekte ve “belge sağlama hizmeti” kapsamında çeşitli çoğaltma yöntemiyle temin edilebilmektedir.

Tüm bu hizmetlerin yönetilmesi dijital ortamlarda gerçekleştirilmekte, kullanıcıların gereksinimleri geçmişe oranla daha hızlı bir şekilde ve daha etkin hizmetler gerçekleştirilmektedir.

Ödünç verme hizmetleri açısından bakıldığında ise bilgi ve iletişim teknolojilerinin ve dijital dermelerin gelişimine bağlı olarak bu hizmetlerin de farklılaştığı görülmektedir. Kütüphaneler, sahip oldukları dermelerdeki basılı bilgi kaynaklarını ise veritabanı sağlayıcıları ve kütüphaneler arasında geliştirilen anlaşmalar doğrultusunda veri tabanı sistemleri üzerinden kullanıcılarına ödünç verebilmektedir.

Ödünç verme hizmetlerinin yönetimi otomasyon sistemleri üzerinden gerçekleştirilmektedir. Kullanıcılar kütüphanelerin ödünç verme politikaları kapsamında bu sistemler aracılığıyla kolaylıkla bilgi kaynaklarını ödünç alabilmekte, iade edebilmekte, web veya mobil araçlar yardımıyla ödünç aldıkları bilgi kaynaklarının sürelerini uzatabilmekte ve istedikleri bilgi kaynaklarını daha sonra ödünç almak için ayırtabilmektedir.

Bilgi ve iletişim teknolojilerinin ortaya çıkardığı dijital kütüphaneler ve kütüphanelerin sahip olduğu dijital dermeler sayesinde bilgi farklı biçimlerde daha kolay ve hızlı bir şekilde oluşturulabilmekte, güncellenebilmekte, paylaşılarak herkesin erişimine sunulabilmektedir. Dijital bilgi hizmetleri ile bu kütüphaneler ve dermeler daha etkin biçimde kullanılabilmektedir. Tüm bu gelişmeler, toplumların çağın gerektirdiği özelliklere sahip olabilmesi ve bilgi toplumu olarak nitelendirilmesi açısından oldukça önem taşımaktadır.