Beynəlxalq ərzaq və istehlak malları bazarı Müəl. Elşən BAĞIRZADƏ Nigar Məmmədova Di-4

Plan: Ərzaq və istehlak malları anlayışı və təsnifatı Ərzaq və istehlak mallarının iqtisadi və sosial əhəmiyyəti Ərzaq və istehlak mallarının istehsal olunduğu başlıca sektorların qısa xarakteristikası Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının və ticarətinin müasir vəziyyəti Dayanıqlı istehlak mallarının istehsalının beynəlxalq ticarətin müasiz vəziyyəti Ərzaq məhsulları və dövlətin siyasəti Beynəlxalq ərzaq və istehlak malları bazarında dövlətin/şirkətlərin/beynəlxalq təşkilatların rolu Azərbaycan Resbuplikasında ərzaq və istehlak malları bazarının vəziyyəti

Ərzaq və istehlak malları anlayışı və təsnifatı Ərzaq: bədən üçün qida dəstəyi təmin etmək üçün sərf edilən istəniləm maddədir. Əsasən bitki və heyvan mənşəli qida məddələridir. Məsələn: yağ, protein, vitamin, minerallar, karbohidratlar. Qədim dövrlərdən insanlar ərzağı ov, yığım və kənd təsərrüfatı vasitəsilə əldə edirlər. Müasir dövrdə əhali tərəfindən istehlak olunan ərzaqlar yeyinti sənayesi və TMKlar tərəfindən təmin olunur. Ərzaq təhlükəsizliyi ilə məşğul olan təşkilatlar: Beynəlxalq Ərzaq Təhlükəsizliyi Assosaiyası, Dünya Ərzaq Proqramı, Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı, Beynəlxalq Ərzaq İnformasiya Şurası. Ərzaq təhlükəsizliyi üzrə təşkilatlar bu məsələlərin həlli ilə məşğul olurlar: Dayanıqlıq, biolojik müxtəliflik, iqlim dəyişikliyi, yeyinti iqtisdiyyatı, əhali artımı., su təchizatı, ərzaq təchizatı.

Ərzaq mənbələri: Qidalar əsasən heyvan və bitki mənşəli olur. Bir qism məhsullar isə bakteriya, göbələk , yosundan hazırlanır. (alkoqollu içkilər, pendir, qatıq və.s) Dənli taxıl bütün məhsullardan daha çox tələb olunan lifli bitkidir. Qarğıdalı, düyü, buğda ümumi dənli bitkilərin 87%-i təşkil edir.

Yeyinti sənayesi – dünya əhalisi üçün istehlak, ərzaq məhsullarını istehsal edən müxtəlif biznes sahələrinin kollektiv şəkildə birliyidir. Yeyinti sənayesi – mürəkkəb və qlobal sənaye sahəsidir. Yalnız öz istehlak mallarını istehsal edən fermerlər müasir yeyinti sənayesindən kənarda qalmış hesab olunurlar. Yeyinti sənayesinə daxildir: Tənzimlənmə: ərzaq istehsalı və satış sahəsində yerli, regional, milli və beynəlxalq qanunlar, qaydalar. Daxildir: ərzağın keyfiyyəti, təhlükəsizliyi və.s Təhsil: Akademik, peşə, məsləhət Araşdırma (tədqiqat) və inkişaf: istehlak texnologiyası Maliyyə xidmətləri: kredit, siğorta İstehsal: toxum, kənd təsərrüfatı maşın və avadanlıqları, aqrar tikinti, gübrələr Ərzaq emalı: Bazar üçün təzə məhsulların hazırlanması, hazır ərzaq məhsullarının emalı. Marketinq: Ümumi, yeni məhsulların tanıtmaq, cəmiyyətin rəyini reklamlar, qablaşdırma, ictimai əlaqələr vasitəsilə öyrənmək Topdansatış və paylaşdırma: anbarlar, nəqliyyat, maddi-texniki bazalar.

İstehsal: Ənənəvi olaraq ərzaq təminatı kənd təsərrüfatı vasitəsilə əldə edilir. Müasir dövrdə ərzaq təminatını TMK geni dəyişdirilmiş ərzaq patentləri, yerli özünü doğrultma, orqanik kənd təsərrüfatı metodları ilə öz əllərində cəmləşdirirlər. Ərzaq istehsalına təsir edən amillər: Beynəlxalq təşkilatlar ( ÜTT və.s) Dövlətlər Milli qanunvericilik Müharibələr

Kənd təsərrüfatı məhsullarının ticarətinin müasir vəziyyəti: Beynəlxalq idxal və ixrac: Dünya Bankının statistikasına əsasən əsas idxalçılar: Avropa İttifaqı ABŞ Yaponiya 1994-cü il 100-dən çox ölkə ticarət in liberallaşdırılması sahəsində Uruqvay Raundunda Tarif və Ticarətin ümumi razılaşmanı imzaladılar. Razılaşamada nəzərdə tutulan məsələlər: Fermerlərə ödənilən subsidiyaların azaldılması ÜTT tərəfindən təyin olunan tarif, kvota, subsidiyaların qəbul edilməsi 2 ölkənin razılığa gələ bilmədikləri məsələlərin nəzərdən keçirilməsi

İxrac ölkələri: Sıra Ölkə $ mln Faiz % 1. Avropa İttifaqı 79.64 10.2 2. ABŞ 69.21 9.2 3. Braziliya 34.34 4.5 4. Çin 27.86 3.7 5. Kanda 27.10 3.6 6. Argentina 20.74 2.7 7. Avstraliya 17.94 2.4 8. Tayland 14.71 1.9 9. Meksika 13.69 1.8 10. İndoneziya 11.95 1.6

İdxal ölkələri: Sıra Ölkə $ mln Faiz % 1. Avropa İttifaqı 96.16 12.0 ABŞ 80.28 10.0 3. Yaponiya 52.17 6.5 4. Çin 22.92 2.9 5. Rusiya 21.78 2.7 6. Kanada 20.03 2.5 7. Meksika 15.00 1.9 8. Cənubi Koreya 13.04 1.6 9. Hong Kong 9.47 1.2 10. Səudiyyə Ərəbistan 8.55 1.1

Topdansatış və bölüşdürmə: Ərzaq məhsullarının müxtəlif ərazilərə çatdırılması üçün qlobal geniş nəqliyyat şəbəkəsi tələb olunur. Bura daxildir: təchizatçılar, emal edənlər, anbarlar, pərakəndə satıcılar və istehlakçılar. Bəzi kompaniyalar hazırlanma mərhələsində itirilmiş vitamin, mineral və digər ehtiyac duyularn komponentləri əlavə edir. İƏT ölkələrinin topdansatış bazarlarında (Latın Amerika, Asiya ölkələri) supermarketlərin sayının artması nəticəsində təzə yeyinti məhsullarının əhəmiyyəti azalmağa meyl göstərir.

Marketinq və pərakəndə satış Ərzaq marketinqi: istehsalçıları və istehlakçıları bir araya gətirir. Ərzaq marketinqi ABŞda ən böyük bilvasitə və dolayı qeyri-hökümət biznes sahəsidir. Reklamlar, elanlar qida məhsulları haqqında informasiyanın çatdırılmasında əsas yollardır. Əsas kateqoriya isə hazır qida məmulatlarındadır. XX əsrdə Supermarketlər yarandı. Aşağı qiymətə yüksək keyfiyyətli məhsul satışı təqdim edirdi. İstehlak xərclərinin sadəcə 10%i fermerlərə gedir. Qalan hissəsi reklam, nəqliyyat və koorperasiya xərclərinə gedir. Əhalinin böyük qisminin şəhər ətrafə ərazilərdə toplanması hazır qidaları tələbi artırır. Supermarketlər pərakəndə satışın əsas mərkəzlərindəndir, orada minlərlə məhsul növünü tapmaq olur. Restoranlar, Kafelər, şirniyyat mağazaları ərzaq məhsullarını əldə etmənin müasir yollarıdır. Qida hazırlanması sahəsi son illərdə dramatik dəyişikliyə məzur qalmışdır. Müasir dövrdə,2 ərzaq sektoru pərakəndə satış üzrə mübarizə aparır. Ərzaq mağazaları təzə və xam məmulatların ev şəraitində hazırlanması üçün istehlakçılara təqdim edir. Ərzaq xidmət sənayesi fərqli olaraq hazır , tam və ya qismən hazır məhsulların istehlakçılara təqdim edilməsi ilə məşğul olur.

Ərzaq və istehlak bazarında qiymət.. 2008-ci ildə Dünyada ərzaq məhsullarının qiyməti qalxdı. Buna səbəb iqlim və qlobal iqtisadiyyatın vəziyyəti idi (yüksək neft qiyməti, aşağı ərzaq təminatı, Çin və Hindistanda artan tələb) Bu vəziyyəti stabilləşdirmək üçün ABŞ, Kanada və Avropada istehsalın həcmini artırdılar. Ərzaq və Kənd təsərrüfatı Təşkilatı layihələri ərzaq xərclərini 2018-ci ilə qədər stabilləşdirməyə yönəlib. Ərzaq çatışmazlığı zamanı qiymətləri aşağı saxlamaq üçün bir neçə dövlət ərzaq ehtiyatı saxladı, lakin bu da kömək etmədi. 3-cü Dünya dövlətləri ehtiyacları qarşılamaq üçün çətinlik çəkir.

Yeyinti sənayesinin həcmi: Emal olunmuş ərzaq məhsullarının satışı dünya üzrə təxminən $3.2 trl (2004) ABŞda hər il əhali ərzaq məhsullarına təxminən $1 trl yəni ÜDMun 10%i xərcləyirlər. 16.5 mlndan çox adam yeyinti sənayesində çalışır. Birləşmiş Krallıqda yeyinti sənayesi çox böyükdür: təxminən yarım milyon əhali bu sahədə çalışır və illik gəlir £70 mlrd.dır. Bu Bkda ən böyük emal sektorudur və bütün emal səneyesinin 15%ini əhatə edir. Bkda emal sənayesində çalışan əhalinin 13%i yeyinti və içki sahəsinə Kənd təsərrüfatı: ərzaq,yem, lif istehsalı, tələb olan müəyyən bitkilərin becərilməsi, əhəlləşdirilmiş heyvanların artırılması prosesidir. Kənd təsərrüfatı praktikada fermaçılıq olaraq da bilinir. Dünyada çox insan qabaqcıl iqtisadi məşğulliyəti olarq kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur, lakin dünyanın ÜDMın sadəcə 20%i kənd təsərrüfatının payına düşür.

Əmək və təhsil: Son 100 ilə qədər kənd təsərrüfatı intensiv əmək tələb edən sahə idi. Fermaçılıq isə əsas hissəni tuturdu. İllər boyunca bu sahə ilə maraqlanan və məşğul olanların sayı azalmağa başladı. Məsələn, bir neçə nəsil öncə ABŞda əhalinin təxminən 50%i fermaçılıqla məşğul olurdusa bugün təxminən 1-2%i bu sahədə çalışır və əhalinin 80%i şəhərlərdə yaşayır. Tədqiqat (araşdırma) və inkişaf: Kənd təsərrüfatında və yeyinti sahəsində tədqiqatların böyük qismi universitetdəki tədqiqat mühitlərində aparılır. Layihələr əsasən yeyinti sənayesində olan şirkətlər tərəfindən maliyyələşdirilir. Bu səbəbdən də, akademik və ticarət sahələri arasında birbaşa əlaqə mövcududur.

Ərzaq emalı: Xam məhsulların əhalinin istehlakı üçün yararlı hala gətirilməsi metod və texnikasının məcmusudur. Ərzaq emalı təmiş, yığılmış, doğranmış, kəsilmiş komponentləri götürür və onlardan bazar çıxarılması üçün məhsul istehsal edir. Özəl sifariş əsasənda istehsal: Bu metodda istehlakçı öz zövqü və istehlakı üçün məhsulu sifariş edir. Bu istehsal dizayn və işçilərin iş qabliyyətindən asılı olaraq bir neçə gün çəkə bilər. Seriyalı istehsal: Bu istehsal növündə müəyyən məhsuldan sadəcə bir qədər istehsal olunur və bazara buraxılır. Bu metod istehlakçıların sayını müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Kütləvi istehsal: Bazarda geniş yerə və istehlakçı tələbinə malik məhsulların istehsalı bura aiddir. Məsələn: şokoladlar, hazır yeməklər, səhər yeməkləri, konservlər Yerində istehsal: Bu metod əsasən qida sahəsində istifadə olunur. Məsələn, sendviç istehsalçıları. Məhsul üçün bütün komponentlər hazırlanır və seçim istehlakçıya buraxılır.

Yeyinti sənayesinin liderləri: Nestle – Dünyanın ən böyük qida və ərzaq şirkətidir. Yer: İsveçrə, Vevey, 1866, Henri Nestle Gəlir: 10.43 trl İşçi sayı 280.000-dən artıq 86 ölkə PepsiCo – Nyu York, Purchase,ABŞ Hazır yemək və içki istehsalı, marketinqi və bölüşdürülməsi. 1965-də Frito-Lay şirkəti ilə birləşdi. Ən gəlirli brendləri: Tropicana, Quaker Oats (Gatorade) 200-dən çox ölkədə məhsul satışı var Gəlir: 43.3 trl İşçi: 285.000