Kredi Krizi: Nedenleri ve Türkiye Ekonomisi Prof. Burak Saltoglu Bogazici Universitesi

İçerik Kredi Krizinin Nedenleri ABD Tüketici Kredisi Kredi Skorları Bilanço Fonlama Yapısı Finansal Mühendislik, SYR Makro Riskler Alınan Önlemler ve Etkinlikleri Global Finansal Şartlar Dünya ve Türk Bankacılık Kesimine Yansımaları

Global ve Yerel Finansal Krizler 1929 Büyük Buhran 1980-3 (Savings and Loan crisis) 1994 (Turkiye) 1997 GDA Krizi 1998 (LTCM) 2001 .com balonu 2000 Kasım ve 2001 Şubat (Türkiye) 2006 Mayıs (FED Faizi) 2007-? Kredi Krizi

Kredi Krizi ve Nedenleri: Makro Dünya ekonomisinde düşük enflasyon, yüksek büyümenin (great moderation) kalıcı olduğuna ortak inanış. ABD’de sorun olursa gelişmekte olan ülkeler devreye girecek (Ayrışma:de-coupling). 1998 ve 2001’de olduğu gibi para politikalarının etkin çalışacağı inancı. Aşırı iyimser beklentilerin ve risk iştahının denetim ve düzenleme otoritelerince dizginlememesi. 4

Dünya Ekonomisinde Gerçek GSYİH Enflasyon oranları Kaynak: IMF 5

Kredi Krizi ve Nedenleri:Finansal Konut kesimi ve kredi riski Konut kesiminin finansmanı Aşırı Yüksek Varlık Fiyatları Güven Kaybı ve Likidite Riski 6

ABD Konut kesimi GSE (Government Sponsored Enterprises) Kredi müşterileri dereceleri (prime, Alt-A, subprime,FICO skorları) Hem kredi kalitesi hem de dokumantasyon yeterliliği Kredi ödemeleri (Sabit faizli, değişken faizli, hibrid). Negatif amortizasyon nedeni ile değişken faizli krediler çok maliyetli olabiliyor. Fonlama biçimi: Mevduat ve bilanço içi (Swap’la hedge ama SandL krizi sonrası kaygılar). Covered Bonds (Bilanço içi fonlama) MBS (RMBS) (Bilanço Dışı Fonlama).

Subprıme konut kredileri KREDİ SINIFI ortalama konut fiyatı FICO NOTU PRİME SABİT FAİZLİ KREDİ 499,000 ABD DOLARI 732 ALT A Değişken Faizli Kredi: 321,000 ABD DOLARI 711 ALT A SABİT Faizli Kredi: 225,000 ABD DOLARI 717 Subprime Değişken Faizli Kredi: 200,000 ABD DOLARI 624

Subprime Kredileri

Subprime tanımı Kaynak: Hull FICO<620 (ya da >680 ve %5 peşinat (downpayment). Temmuz 2007’de toplam 1.4 trilyon ABD Dolarlık bir suprime konut kredisi dağıtılmış. Bunların %75’inin seküritizasyonu Hibrid ARM: 2/28: 5% pesinat (%95 LTV), %8 ilk iki yıl, 28 yıl: LIBOR+600 bps

Konut Finansmanı: Conforming ve non-conforming Conforming krediler: Hükümet Garantili Mortgage Firmaları: Government Sponsored Enterprises GSE’ler tarafından onaylanabilecek kalitedeki kredilerdir. Conforming kredi kalitesinde olmayan (private label comforming) krediler ise özel sektör MBS’leri tarafından fonlanmıştır. Private labeling fonlama biçimi ile daha düşük kalitede (nonconforming) alt-a ve subprime krediler finanse edilmiştir.

Hükümet destekli MBS’ler Hükümet destekli Konut Kredilerine Dayalı ihraçlar yaygınlaştı (MBS). Mortgage Backed Securities: konut kredisi alacakları üzerinden çıkarılan tahviller. İkinci el piyasası da olduğu için alınıp satılyor. Fannie Mae, Freddie Mac hükümet destekli firmalar: krediler hazine tarafından garanti ediliyor, Sabit faizli konut kredilerini satın alan bu firmalar sabit faizli ürün ihrac ediyorlardı.

Fonlama Yapısı Bu ürünleri GSE’lerden (government sponsored enterprises) alan yatırımcı normal sartlarda kredi riski degil piyasa riski tasiyorlardi. Kredi riski hükümet garantisi nedeni ile sınırlanmıştır. ABD bankaları tarafından dağıtılan konut kredilerinin 1/3’ünden azı bilançolarda kalmış gerisi MBS’lerle bilanço dışına çıkarılmıştır.

MBS ABD’deki toplam konut kredisi miktarı 11 trilyona yakındır. Toplam seküritizasyon 6.5 trilyon ABD Dolarıdır. OECD ya da AB’de MBS uygulaması çok sınırlıdır. AB’de MBS oranları %20’yi aşmamaktadır.

konut kredilerinin fonlanması

Sorunlu krediler

Sorunlu krediler

CDO Nedir Riskler Nasıl Oluştu? Konut borcu alacakları (ya da RMBS’ler) satın alınarak kredi kalitelerine göre havuz içinde toplanıyor. Bu havuzlar kredilerin geri ödenme önceliklerine göre, tranşlara ayrılıyor. En tepede en kaliteli krediler (Senior) aşağısında biraz düşük (mezanine) son ikisi ise mezanine ve en kötüsüsü ‘equity’ Bu bonolar kredi risklerine bağlı olarak AAA, AA,.. BBB gibi derecelerle ihrac edilmektedir. En düşük tranş equity yatırım bankalarında kalıyor. CDO ödemelerinde öncelik AAA’da. Sonra aşağı doğru iniyor. Eğer diğer ödemlerde çok büyük kayıp olursa AAA dereceli CDO’lar da paralarını alamıyabiliyor. http://www.portfolio.com/interactive-features/2007/12/cdo

19

20

21

22

23

24

Kredi krizinin tetiklenmesi Düşen ev fiyatları (negative equity ve walking away) Artan faiz oranları ve ARM nedeni ile artan maliyetler

Ev Fiyatları Düşmeye Devam Ediyor 26 26

Aktif Pasif ve likidite riski SIV’ler ve likidite riski Vade uyumsuzluğu ABCP piyasası

Kredi Riski Mikro Nedenler: Likidite riski vade uyumsuzluğu 1960’larda İngiliz Bankacılık kesiminde likit aktiflerin toplam aktiflere oranı %30’larda 2007’de bu oran %0.5’e düşmüştür

ABD Ticari Bankacılık Kesimi Nakit Aktif/Toplam Aktifler

Likidite Daralıyor: Özel Sektör Tahvil Piyasası 31

Güven Kaybı,Teminatlandırmada Sorunlar:Haircut

Güven kaybı ve likidite riski

Kredi Krizi Nedenleri Derecelendirme Firmalarının Notlandırma Sorunları (Ürünü alana değil satan gruba derece verilmesi.) Dikkate Alınamayan Sistemik Risk Olasılığı ve Panik. Eyaletlerin ve çeşitli çevrelerin konut kesimine ilişkin kaygılarının ABD Hazinesinin dikkate almaması. Düzenleme Boşlukları ve Bazı İhmaller Basel I Çerçevesi Altında Sekürizitasyon Uygulamalarının Sermaye Yeterliliği Avantajları Sağlaması 34

Diğer Nedenler: FED ve Düzenleme İhmalleri Mayıs 17, 2007 “Subprime Probleminin Ekonomiye ve Finans Kesimine Ciddi Bir Etkisi Olacağını Düşünmüyoruz’) Ben Bernanke, FED Başkanı 2007 ilkbaharı: FED Kredi Zararları 50 milyar ABD Dolarını aşmayacaktır. 2007 sonbaharı: FED Kredi Zararları 150 milyar ABD Doları aşmaz. 2008 Şubat: G7’ler. Kredi Zararları 400 milyar ABD Dolar 2008 Ağustos: Zarar 500+ Milyar ABD Doları 2009 3 +trilyon ABD Doları (mart 2009 Geithner: 700 milyar ABD doları banka kurtarma için yeterli değil!) 35

Resmi otoriteler ve kriz yonetimi eskisi kadar kolay algıladı 1998 ve 2001 krizlerindeki önlemler ve para politikalarının kredi krizinde yetersizliği LTCM’in kaldirac düzeyi 20 kurtarmanın maliyeti 3.65 milyar ABD Doları Lehman (Bear Stearns) kaldiraci %30+ bilanço büyüklüğü LTCM’in 7-8 katı. FED Deleveraging’i mi yoksa resesyonu mu fonluyor.

Lehman Bilançosu: Özkaynak %3

Kredi Krizi ÖZET Risk Yönetimi Süreçlerinin Düzenleme ve Denetleme eksikleri Likidite Sıkışıklığında Muhasebe ve Değerleme Sorunları Bazı Önemli Bankalarda Risk Yönetimi Uygulama ve Yönetişim Sorunları (önemli bazı bankaların CRO pozisyonlarındaki kişilerin uyarılarının dinlenmemesi). Düzenlemede koordinasyon eksikliği, Yat. Bankaları, sigorta şirketleri, eyalet bankaları,.. 38 38

BASEL III 2008 Global Kredi Krizi ve BASEL II? Neler Calisti Neler Calismadi? BASEL III Ne Tür Sorunları Çözecek?

BASEL III Sistemik Riske Konu olan bankalara ek sermaye Daha Nitelikli Sermaye: çekirdek sermaye (common equity) bünyesinde en kaliteli sermaye eklenecek. Likidite Riski eklenecek Bilanço dışı risklere sınır (Kaldıraç oranı) Sistemik Riske Konu olan bankalara ek sermaye

BASEL III Video http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=CVsjFVEZnCE

BASEL III Döngü karşıtı politikalar (PROCYCALITY) Sermaye Tamponu Olusturulması: Ekonomik çevrimlee (business cycle) göre sermaye oranı %0-%2,5 arasında artırılabilir.

BASEL III: Likidite riski Likidite Düzenlemeleri: Asgari seviyeleri %100 olacak sekilde Likidite Karsılama Oranı (Liquidity Coverage Ration) Bankanın likit varlıklarının, 30 gün içerisinde gerçeklesecek net nakit çıkıslarına tampon yaratması şart Likidite Karsılama Oranının minimum %100 olması gerekmektedir. .

BASEL III Net İstikrarlı Fonlama Oranı (Net Funding Ratio) düzenlemelere dâhil edilmesi planlanmaktadır. 2018’e kadar süren bir uyum süreci hedeflenmektedir

KREDİ KRİZİ SONRASI DÜNYA EKONOMİSİ

Dünya Ekonomisi AB ABD Turkiye 28/12/2018

Euro birliği sonuçları Ortak Para Birimi Almanya için Alman Mark’ına oranla daha ucuz bir para birimi Güney Avrupa ülkelerine değerli kur ve düşük kredi riski oluşturdu. Almanya “ihracata yönelik büyüme” Diğer ülkeler “kredi genişlemesi” Sonuç varlık balonu

Sonuç: Kredi büyümesi Konut Fiyat Artışları

Sonuç: AB’de Global Dengesizlik Cari Açık

Yapısal Sorunlar: AB’de Birim Ücretler

İtalyan Faizleri

Yunan Tahvil Faizleri

FED Faiz Oranı

ABD Konut kredisi milyar $

ABD Konut Kredisi Faizleri (30 yıllık)

FED bilanço aktifler

FED bilanço pasifler

Turkiye Ekonomisi 28/12/2018

Kamu Borç Yükü

Bütçe/Kamu Dengesi

Dış ticaret ve Cari Açık

TCMB, Para Politikası ve Makro Riskler

Para Politikası:TCMB 28/12/2018

Enflasyon

Bankacılık Kesimi Karşılaştırması (2008) 67

Bankacılık Kesimi (2013) Karşılaştırması

Türkiye Bankacılık Bilançosu (2013) AKTİFLER PASİFLER Likit Aktifler 184,974 Mevduat 847,008 MDC 260,000 Mevduat Dışı Kaynaklar 227,054 Krediler 852,640 İhraç Edilen Menkul Kıymetler 33,461 Takipteki alacaklar 22,952 Diğer Pasifler 80,191 Duran Varlıklar 32,326 Özkaynaklar 168,165 Toplam Aktifler 1,358,576 Toplam Pasifler

Bankacılık Kredi Temerrütleri: NPL

Faiz kur beklentiler Faiz yurtdışı şartlar ve ekonomideki beklentiler nedeni ile düşük seyredebilir. Kur TCMB ve diğer şartlar nedeni ile daha az dalgalı. Kredi büyümesinde belki ihracat ve ticari kredisi ayrışması olabilir. 28/12/2018

Gösterge TL Faizi 28/12/2018

Turk Bankacılık Aktifleri

Türk bankacılık pasifler

Kredi dağılımı

Mevduat Vadelerinde Degisim

Dünyada Bankacılık Populasyonu Dünya’da Bankacılık yapılmayan nüfüs Gelişmekte olan ülkeler 2.4 milyar. (62%) gelişmiş 95 mill. (12%)

Sonuç Önlemler ABD’de de tekrar sistemik finansal kriz olasılığını sınırlamıştır. AB AMB Sorunları Dondurdu ama somut çözüm net değil. Derece artışı ve düşük faiz Türkiye’de büyümeyi kontrol edecektir. 2013 büyümesi %4’e yakın olabilir. 79