URAL, A. ve KELEŞ, Y. (2011). Türkiye’deki Üniversitelerde Çalışan Öğretim Elemanlarının Akademik Özgürlüklerine İlişkin Görüşleri. V. Lisansüstü Eğitim Sempozyumu. Gazi Üniversitesi. 07-08 Ekim. Ankara.

*Dr., Öğretim Üyesi, Gazi Üniversitesi / Ankara / TÜRKİYE TÜRKİYE'DEKİ ÜNİVERSİTELERDE ÇALIŞAN ÖĞRETİM ELEMANLARININ AKADEMİK ÖZGÜRLÜKLERİNE İLİŞKİN GÖRÜŞLERİ Ayhan Ural* urala@gazi.edu.tr   Yasin Keleş** yasinkeles@giresun.edu.tr *Dr., Öğretim Üyesi, Gazi Üniversitesi / Ankara / TÜRKİYE **Doktora Öğrencisi, Öğretim Görevlisi, Giresun Üniversitesi, Giresun / TÜRKİYE

...giriş Akademik özgürlük, “akademik bir çevre üyelerinin tek tek ya da toplu halde bilgiyi araştırma, inceleme, tartışma, belgeleme, üretme, yaratma, öğretme, anlatma ve yazma yoluyla edinmelerinde, geliştirmelerinde ve iletmelerindeki özgürlükleri” anlamına gelmektedir (WUS, 1988). Üniversitelerde çalışan öğretim elemanlarının bilim üretebilmelerindeki en temel koşut, akademik özgürlük olarak düşünülebilir.

…amaç; Türkiye’deki üniversitelerde çalışan öğretim elemanlarının akademik özgürlüklerine ilişkin görüşlerini belirleyebilmek.

…yöntem –katılımcılar ve verilerin toplanması- …betimsel nitelik taşıyan bu araştırma, farklı üniversitelerde çalışan 395 öğretim elemanının görüşüne dayalı olarak gerçekleştirilmiştir. Araştırma kapsamında rastgele seçilen, farklı üniversitelerde çalışan 7000 öğretim elemanının e-posta adresinde internet ortamında 4 Haziran- 15 Temmuz tarihleri arasında yanıtlamaya açık tutulmuş olan anketin bağlantısı gönderilmiş ve bu süreç gönüllülük esasına dayalı olarak gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın verileri, araştırmacılar tarafından geliştirilen Akademik Özgürlük Anketi kullanılarak toplanmıştır. Kullanılan anket formu, Lima Bildirgesi (1988) kapsamında kabul edilen akademik özgürlük alanları ile sınırlı olup, 12 ifadeden oluşmaktadır. Araştırmaya katılan öğretim elemanlarının ankette yer alan her bir ifadeye katılım düzeylerini belirlemek üzere 5’li Likert tipi derecelendirme yapılmış ve “Hiç Katılmıyorum”=1, “Az Katılıyorum”=2, “Orta Düzeyde Katılıyorum”=3, “Çok Katılıyorum”=4 ve “Tamamen Katılıyorum”=5 şeklinde puanlandırılarak bilgisayar ortamına aktarılmıştır.

…yöntem İki bölümden oluşan anketin birinci bölümünde öğretim elemanlarının bazı bireysel özellikleri (kadro durumu, çalışılan okul türü, çalışma alanı, cinsiyeti) yer almaktadır. İkinci bölüm ise öğretim elemanlarının akademik özgürlüklerine ilişkin görüşlerini belirlenmesi amacıyla oluşturulan ve 12 maddeyi içeren anketten oluşmaktadır. Bu araştırmada, ankete yönelik uygulanan faktör analizinde anketin toplam varyansın %60’ını açıklayan tek faktör (boyut) altında toplandığı belirlenmiştir.

…yöntem -verilerin çözümlenmesi- …araştırmanın verileri SPSS programı aracılığıyla çözümlenmiştir, …öğretim elemanlarının akademik özgürlüklerine ilişkin görüşleri, anketteki her bir ifadenin frekans ve yüzde dağılımlarının yanı sıra aritmetik ortalaması ve standart sapmasının hesaplanması ile betimlenmiştir. ankete ilişkin güvenirlik analizi için Cronbach’s Alpha (α) katsayısı kullanılmış olup, α=0.94 olarak hesaplanmıştır.

Katılımcıların Demografik Özelliklerine İlişkin Bulgular Cinsiyet f % Çalışma Durumu Kadın 143 36,2 Enstitü 16 4,1 Erkek 252 63,8 Fakülte 294 74,4 TOPLAM 395 100 Yüksekokul 44 10,4 Kadro Durumu Meslek Yüksekokulu 41 11,1 Prof. Dr. 42 10,6 Doç. Dr. Çalışma Alanı Yrd. Doç. Dr. 129 32,7 Fen Bilimleri 122 30,9 Öğr. Gör. Dr./Öğr. Gör 88 22,3 Sağlık Bilimleri 37 9,4 Arş. Gör. Dr. /Arş Gör. 92 23,3 Sosyal Bilimler 236 59,7

(katılım düzeyleri “Hiç=1”, “Az=2”, “Orta=3”, “Çok=4” ve “Tam=5”) Sorulara verilen cevaplara ilişkin ortalama ve standart sapma değerleri Görev yaptığım üniversitede... Ort. s.s 1.Çalışmalarıma müdahale endişesi hissetmem 3,61 1,34 2.İnanç özgürlüğüm ihlal edilmez 3,92 1,17 3.İfade özgürlüğüm sınırlandırılmaz 3,35 1,18 4.Toplanma özgürlüğüm sınırlandırılmaz 3,28 1,21 5.Örgütlenme özgürlüğüm sınırlandırılmaz 3,18 1,15 6.Akademik etkinlikler gereği yapacağım seyahatler sınırlandırılmaz 3,45 1,28 7.Çalışmakta olduğum işten-süreçten çıkarılma kaygısı duymam 3,49 1,31 8.Araştırmalarımı engelleyecek eylemlerle karşılaşmam 1,24 9.Araştırma sonuçlarımı yayınlama özgürlüğüm sınırlandırılmaz 3,97 1.16 10.Kendimi geliştirme çabalarım desteklenir 3,38 11.Öğretimi gerçekleştirme-öğretme özgürlüğüm sınırlandırılmaz. 3,78 1,11 12.Ulusal/uluslar arası akademik işbirliği girişimlerim sınırlandırılmaz 3,77 (katılım düzeyleri “Hiç=1”, “Az=2”, “Orta=3”, “Çok=4” ve “Tam=5”)

Katılımcıların akademik özgürlüklerine ilişkin görüşleri, cinsiyetlerine, çalışma alanlarına (Sosyal Bilimler, Fen Bilimleri, Sağlık Bilimleri) ve çalıştıkları okul türlerine (Fakülte, enstitü, yüksekokul, meslek yüksekokulu) göre anlamlı bir farklılık göstermemektedir (p>0,05).

Cinsiyetlere İlişkin Farklılıklar Kadın-Erkek Görev yaptığım Üniversitede.... p 1.Çalışmalarıma müdahale endişesi hissetmem 0,704 2.İnanç özgürlüğüm ihlal edilmez 0,394 3.İfade özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,932 4.Toplanma özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,570 5.Örgütlenme özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,052 6.Akademik etkinlikler gereği yapacağım seyahatler sınırlandırılmaz 0,467 7.Çalışmakta olduğum işten-süreçten çıkarılma kaygısı duymam 0,235 8.Araştırmalarımı engelleyecek eylemlerle karşılaşmam 0,657 9.Araştırma sonuçlarımı yayınlama özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,606 10.Kendimi geliştirme çabalarım desteklenir 0,538 11.Öğretimi gerçekleştirme-öğretme özgürlüğüm sınırlandırılmaz. 0,623 12.Ulusal/uluslar arası akademik işbirliği girişimlerim sınırlandırılmaz 0,921 p>0,05

Çalışma Alanlarına ilişkin Farklılıklar Sosyal Bilimler-Fen Bilimleri-Sağlık Bilimleri Görev yaptığım Üniversitede p 1.Çalışmalarıma müdahale endişesi hissetmem 0,840 2.İnanç özgürlüğüm ihlal edilmez 0,980 3.İfade özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,830 4.Toplanma özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,839 5.Örgütlenme özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,905 6.Akademik etkinlikler gereği yapacağım seyahatler sınırlandırılmaz 0,823 7.Çalışmakta olduğum işten-süreçten çıkarılma kaygısı duymam 0,299 8.Araştırmalarımı engelleyecek eylemlerle karşılaşmam 0,964 9.Araştırma sonuçlarımı yayınlama özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,555 10.Kendimi geliştirme çabalarım desteklenir 0,372 11.Öğretimi gerçekleştirme-öğretme özgürlüğüm sınırlandırılmaz. 12.Ulusal/uluslar arası akademik işbirliği girişimlerim sınırlandırılmaz 0,907 p>0,05

Çalışılan Kuruma İlişkin Farklılıklar Enstitü-Fakülte-YO-MYO Görev yaptığım Üniversitede p 1.Çalışmalarıma müdahale endişesi hissetmem 0,348 2.İnanç özgürlüğüm ihlal edilmez 0,932 3.İfade özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,077 4.Toplanma özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,072 5.Örgütlenme özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,163 6.Akademik etkinlikler gereği yapacağım seyahatler sınırlandırılmaz 0,438 7.Çalışmakta olduğum işten-süreçten çıkarılma kaygısı duymam 0,907 8.Araştırmalarımı engelleyecek eylemlerle karşılaşmam 0,712 9.Araştırma sonuçlarımı yayınlama özgürlüğüm sınırlandırılmaz 0,550 10.Kendimi geliştirme çabalarım desteklenir 0,801 11.Öğretimi gerçekleştirme-öğretme özgürlüğüm sınırlandırılmaz. 0,787 12.Ulusal/uluslar arası akademik işbirliği girişimlerim sınırlandırılmaz 0,836 p>0,05

Katılımcıların akademik özgürlüklerine ilişkin görüşleri, kadro durumlarına göre bazı ifadelerde anlamlı bir farklılık göstermektedir (p<0,05).

İfade özgürlüğüm sınırlandırılmaz Katılımcıların Akademik Özgürlüklerine İlişkin Görüşlerinin Kadro Durumlarına Göre Karşılaştırılması Görev yaptığım Üniversitede, Kadro n Ort. s.s F p Çoklu karşılaştırma Çalışmalarıma müdahale endişesi hissetmem Arş. Gör./Arş. Gör. Dr. 92 3,61 1,33 1,751 0,138 Doç. Dr. 44 3,70 1,37 Prof. Dr. 42 3,93 1,40 Yrd. Doç. Dr. 129 3,67 Öğr. Gör. /Öğr. Gör. Dr. 88 3,32 1,21 İnanç özgürlüğüm ihlal edilmez 3,88 1,13 0,365 0,834 4,02 1,09 4,05 1,17 3,83 1,23 İfade özgürlüğüm sınırlandırılmaz 3,28 1,18 4,224 0,002* a 3,73 1,15 b 3,81 1,11 3,31 3,07 *p<0,05

Katılımcıların Akademik Özgürlüklerine İlişkin Görüşlerinin Kadro Durumlarına Göre Karşılaştırılması Görev yaptığım Üniversitede, Kadro n Ort. s.s F p Çoklu karşılaştırma Toplanma özgürlüğüm sınırlandırılmaz Arş. Gör./Arş. Gör. Dr. 92 3,28 1,22 2,582 0,037* a Doç. Dr. 44 3,43 1,19 b Prof. Dr. 42 3,71 1,04 Yrd. Doç. Dr. 129 3,27 1,30 Öğr. Gör. /Öğr. Gör. Dr. 88 3,02 1,08 Örgütlenme özgürlüğüm sınırlandırılmaz 3,08 1,14 2,576 3,34 3,55 0,94 3,26 1,23 2,94 1,10 Akademik etkinlikler gereği yapacağım seyahatler sınırlandırılmaz 1,26 0,046* 3,66 1,18 3,93 1,37 3,33 *p<0,05

Katılımcıların Akademik Özgürlüklerine İlişkin Görüşlerinin Kadro Durumlarına Göre Karşılaştırılması Görev yaptığım Üniversitede, Kadro n Ort. s.s F p Çoklu karşılaştırma Çalışmakta olduğum işten-süreçten çıkarılma kaygısı duymam Arş. Gör./Arş. Gör. Dr. 92 3,21 1,36 6,355 0,000* a Doç. Dr. 44 4,05 1,14 b Prof. Dr. 42 4,10 1,06 Yrd. Doç. Dr. 129 3,29 1,40 Öğr. Gör. /Öğr. Gör. Dr. 88 3,50 Araştırmalarımı engelleyecek eylemlerle karşılaşmam 3,36 1,21 2,459 0,045* 3,84 1,18 4,00 1,23 3,62 1,26 3,56 Araştırma sonuçlarımı yayınlama özgürlüğüm sınırlandırılmaz 3,83 1,19 1,198 0,311 4,14 1,17 4,24 3,95 3,92 1,11 *p<0,05

Katılımcıların Akademik Özgürlüklerine İlişkin Görüşlerinin Kadro Durumlarına Göre Karşılaştırılması Görev yaptığım Üniversitede Kadro n Ort. s.s F p Çoklu karşılaştırma Kendimi geliştirme çabalarım desteklenir Arş. Gör./Arş. Gör. Dr. 92 3,20 1,19 1,073 0,370 . Doç. Dr. 44 3,57 1,27 Prof. Dr. 42 1,25 Yrd. Doç. Dr. 129 3,35 1,32 Öğr. Gör. /Öğr. Gör. Dr. 88 3,43 1,14 Öğretimi gerçekleştirme-öğretme özgürlüğüm sınırlandırılmaz 3,63 1,11 2,404 0,049* a 3,98 b 4,19 0,86 3,70 1,16 3,78 1,03 Ulusal/uluslar arası akademik işbirliği girişimlerim sınırlandırılmaz 3,62 1,18 1,312 0,265 4,00 0,99 3,77 3,72 0,96 *p<0,05

…sonuç Öğretim elemanlarının akademik özgürlük alanlarına ilişkin ifadelere katılım düzeyleri orta düzeyde yoğunlaşmıştır. Öğretim elemanları örgütlenme özgürlüklerinin sınırlandırıldığını düşünmektedir. Öğretim elemanlar araştırma sonuçlarını yayınlayabilme konusunda kısıtlanmadıklarını düşünmektedir. İfade özgürlüğünün sınırlandırılması, Çalıştıkları süreçten çıkarılma kaygısı, Toplanma ve Örgütlenme özgürlüklerinin sınırlandırılması, Akademik etkinlikler gereği yaptıkları seyahatlerin sınırlandırılması... konularında Profesör ve Doçent dışındaki kadrolarda görev yapan öğretim elemanlarının daha olumsuz görüş bildirmişlerdir

…öneri uygulayıcılara... …özellikle öğretim üyesi dışındaki kadrolarda bulunan öğretim elemanlarının akademik özgürlüklerine ilişkin görüşlerinin, öğretim üyesi kadrosundaki öğretim elemanlarının görüşlerine göre olumsuz yönde farklı olması ve katılımcıların genelinin akademik özgürlüklere ilişkin görüşlerin çok olumlu olmaması, ilgili kurumlar tarafından dikkate alınmalıdır.

…öneri Araştırmacılara, …her bir akademik özgürlük alanı, öğretim elemanlarının kadro durumlarına göre ayrı ayrı incelenmelidir.

…kaynakça Büken, N. Ö. (2006). Türkiye Örneğinde Akademik Dünya ve Akademik Etik. Hacettepe Tıp Dergisi, 37, s.164-170. Malche, A. (1939). İstanbul Üniversitesi Hakkında Rapor. İstanbul, Devlet Basımevi. Ortaş, İ. (2004). Öğretim Üyesi ya da bilim insanı kimdir? Pivolka, 3(12), s.11-16. WUS (1988). Lima Bildirgesi. 6-10 Eylül 1988, Lima, Peru. http://yogm.meb.gov.tr/LimaBildirgesi.htm). Erişim Tarihi: 04.04.2010.

…teşekkür ederiz Ayhan Ural Yasin Keleş urala@gazi.edu.tr yasinkeles@giresun.edu.tr