PECS (Picture EXCHANGE Comminacation System) Resim Değiş-Tokuşuna Dayalı İletişim Sistemi

İletişim, bireyler arasında mesaj değiş-tokuş edilmesi sürecidir. İletişim biçimleri, iletişim sırasında dilin sembollerini somutlaştırmak için kullanılan araçlardır. Dil, belli bir toplumda yaşayanlar tarafından üzerinde uzlaşmaya varılmış semboller ve bu sembollerin nasıl bir araya getirileceğini gösteren kurallar bütünüdür.

PECS nedir? UDA’ne dayalı bir alternatif iletişim sistemidir. Normal dil ve iletişim gelişimi aşamalarına göre planlanmıştır. Öncelikle temel iletişim ilkelerini kazandırmayı, daha sonra ise belli mesajları iletmeyi öğretmeyi hedefler. Mesaj iletiminde, önce tek resimler kullanılır. Giderek, birden fazla resmin bir araya getirilmesiyle, cümleler kurulur.

Alternatif iletişim nedir? İletişim, bireyler arasında mesaj değiş-tokuş edilmesi süreci olarak tanımlanmıştı. Geleneksel iletişim biçimi olan konuşmadan yararlanılamayan durumlarda kullanılan iletişim biçimlerine ise alternatif iletişim biçimi denir. Otistik özellik gösteren bireylerle yaygın olarak kullanılan alternatif iletişim biçimleri, işaret sistemleri ve görsel sistemlerdir.

Alternatif iletişim kimler için önerilmektir? On sekiz aydan büyük olan, nesne istemek için sözcük ya da sözcük benzeri ses kullanamayan, ilginç olaylar karşısında görüş bildirmek için sözcük ya da sözcük benzeri ses kullanamayan, basit sorular soramayan, taklit edemeyen ya da yanıtlayamayan, başkalarının dediklerinin çoğunu anlayamayan, en az üç ay süreyle yoğun ses ve sözcük taklidi eğitimi alıp ilerleme gösteremeyen çocuklar için önerilmektedir.

Otistik Özellik Gösteren Çocuklarda İşaret Sistemi Kullanımı Yararları: Konuşma gelişimini engellemez, destekler. Ek-araç gerektirmez. Taşıma zorluğu yoktur. Sınırlılıkları: Gelişmiş ince devinsel beceri gerektirir. Herkes tarafından anlaşılmayabilir.

Otistik Özellik Gösteren Çocuklarda Görsel İletişim Sistemi Kullanımı Yararları: Konuşma gelişimini engellemez, destekler. İnce devinsel becerilerin gelişmiş olmasını gerektirmez. Herkes tarafından kolayca anlaşılabilir. Sınırlılıkları: Ek-araç gerektirir.

Geleneksel Görsel İletişim Sistemlerinin Özellikleri Geleneksel görsel iletişim sistemlerinde, önce resim/sembol ile nesneyi eşleme öğretilir. Bu öğretimin kendisi pekiştirici özellik taşımadığı için, öğretim sırasında pekiştireçler kullanılır. Eşlemede ilerleme gösteren çocukların ise, bu beceriyi iletişimde kullanmaları, yani kendiliklerinden genelleme yapmaları beklenir. Genellemede, çocuğun resme/sembole dokunarak iletişim kurması gerekir. Çoğu zaman, çocuklar genellemede zorlanırlar. Ayrıca, çocuğun hangi resme/sembole dokunduğu da anlaşılmayabilir. Ör., çocuk işaret parmağını kullanmada zorlanıyor olabilir.

PECS PECS, 1980’li yılların ikinci yarısında ABD’de Andy Bondy ve Lori Frost tarafından, pek çok sınırlılık taşıyan geleneksel görsel iletişim sistemlerine bir alternatif olarak geliştirilmiştir. İlk PECS el kitabı ise 1994 yılına yayımlanmıştır. PECS’de mesaj iletiminde, iletişim klasöründe yer alan resimli kartlar kullanılır. Çocuk klasörden resim seçip iletişim ortağına vererek istediği nesnelere ya da etkinliklere ulaşmak amacıyla iletişim başlatır.

PECS öğretimi altı evreden oluşur. Evreler ilerledikçe çocuk, resimleri birbirinden ayırt etmeye ve birden fazla resmi bir araya getirerek cümleler kurmaya başlar. Ayrıca, ilk beş evrede istek bildirme, altıncı evrede ise görüş bildirme becerisi üzerinde çalışılır. Resim değiş-tokuşuyla iletişim geliştikçe, sözel iletişimin de gelişmesi beklenir.

PECS’in Günümüzdeki Durumu Günümüzde PECS, çeşitli gerekçelere dayalı olarak, otistik özellik gösteren bireylere iletişim becerilerinin kazandırılmasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Gerekçeler: Mesajı iletenin, karmaşık devinsel beceriler kullanmasını gerektirmez. Mesajı alanın, işaret sistemlerinde olduğu gibi ek öğrenmeler yapmasını gerektirmez. Maliyeti düşüktür. Kolayca her yere taşınabilir. Uygulamacılara öğretilmesi, göreli olarak, kısa sürer. İşlevsel iletişim becerilerinin öğretilmesiyle, çocuk ve çevresi arasındaki etkileşimler artar. Ayrıca PECS, pek çok alternatif iletişim sistemi için önkoşul olan şu özelliklerin hiçbirini gerektirmez: Yetişkinin yönergesini ya da ipucunu alabilme, hareket ya da ses taklidi yapabilme, göz kontağı kurabilme, sandalyede sessizce oturabilme ve resim ya da nesne eşleyebilme.

Evre 1 İletişim girişiminde bulunmak öğretilir: Çocuk masada duran resimli kartı, karşısında duran iletişim ortağına verip pekiştirece ulaşır.

PECS araçlarının hazırlanması Etkili pekiştireçler belirlenir. PECS klasörü hazırlanır. Çocuğun taşıyabileceği büyüklükte ve ağırlıkta olmalıdır. İletişim kartları hazırlanır. Klasörün içine dayanıklı plastik malzemeden 4-5 sayfa takılır. Çocuğun PECS becerileri geliştikçe klasöre yeni sayfalar eklenir. Klasörün kapağına ve iç sayfalarına üç/dört sıra cırt bant yapıştırılır.

Çocuk için etkili olduğu belirlenen pekiştireçlere karşılık gelen resimli kartlar hazırlanır. Bu resimler elle çizilebilir, fotoğraf ya da dergiden resim olabilir.

Evre 1 İletişim girişiminde bulunmak öğretilir: Çocuk masada duran resimli kartı, karşısında duran iletişim ortağına verip pekiştirece ulaşır.

Amaç Çocuk, çok yeğlediği bir nesneyi (oyuncak, yiyecek-içecek vb.) gördüğünde, nesnenin resimli kartını alır, iletişim ortağına uzanır ve kartı iletişim ortağının eline bırakır. Gerekçe İletişim başlatmak amacıyla bir başka kişiyle temasa geçmek: Kişiye doğru uzanmak. Bu kişiye yönelik bir davranış yapmak: Resimli kartı vermek. İstediğini elde etmek: Pekiştireci almak.

Yapılandırılmış Öğretim Belli oturumlarda art arda çok sayıda deneme gerçekleştirilir. ‘ayrık denemelerle öğretim’ Her denemede yer alan öncül, çocuktan beklenen davranış ve çocuğun davranışına ne tür tepki verileceği bellidir.  

Öğretim Stratejileri Geriye zincirleme: Öğretime, becerinin en son basamağından başlanarak, çocuk bir basamakta ustalaştıkça, bir alt basamağın öğretimine geçilir. Çocuğun görüş alanının dışından fiziksel ipucu sağlama: Çocukla hiçbir sosyal etkileşime girmeden, çocuğun görme alanının dışından fiziksel ipucu sağlanır. İpuçları, geriye zincirleme ile silikleştirilir.

Öğretimde Yer Alan Kişiler Öğretimde Kullanılan Araç-Gereçler Çocuk İletişimci öğretmen Yönlendirici öğretmen   Öğretimde Kullanılan Araç-Gereçler Çok yeğlenen nesneler: Pekiştireç Belirleme Formu kullanılarak belirlenen pekiştireçler. Resimli kartlar: Pekiştireçlerin 5 x 5 cm boyutlarında resimli kartları. Resimleri kalın mukavva üzerine yapıştırarak ve üzerlerini şeffaf kaplama malzemesiyle kaplayarak kartlar hazırlanır. Kartların arkasına Amerikan bandı parçaları yapıştırılır. Her kartın yedeği de hazırlanır.

Öğretim Ortamındaki Yerleşim Çocuk ile iletişimci öğretmen karşılıklı oturur; yönlendirici öğretmen çocuğun arkasında durur. İletişimci öğretmen, çocuğun çok sevdiği nesneyi elinde, çocuğun ulaşamayacağı şekilde tutar. Bu nesnenin resimli kartı yerde (masada, halıda, kanepede vb.) durur.

Girişim Başlatma Öğretimi Denemeleri: Oyuncak Kullanarak Çocuğa birkaç saniye nesneyle haşır-neşir olma fırsatı tanınarak, nesnenin çocuk için hala pekiştirici olduğundan emin olunur. 2. İletişimci öğretmen, çocuğun alamayacağı şekilde nesneyi bir elinde tutar. 3. Çocuğun nesneye uzanma/alma girişiminde bulunması beklenir. 4. Çocuk nesneye uzanır uzanmaz: iletişimci öğretmen diğer elini açar, yönlendirici öğretmen, fiziksel ipucuyla, çocuğun yerde duran resmi alıp iletişimci öğretmenin açık eline bırakmasını sağlar. 5. Çocuk resimli kartı iletişimci öğretmenin eline bırakır bırakmaz, iletişimci öğretmen hemen (yarım saniye içinde) nesneyi çocuğa verir ve sosyal pekiştirme yapar. Çocuğun nesneyle 15-20 saniye oynamasına izin verilir. 6. İletişimci öğretmen çocuğun elindeki nesneyi yavaşça alır ve bir sonraki denemeyi başlatır.

Fiziksel İpucunun Silikleştirilmesi Denemeler seri şekilde gerçekleşmeye başladıktan sonra, ipuçları silikleştirilmeye başlanır. Silikleştirme aşamaları: İletişimci öğretmenin eline resimli kartı bırakma Resimli kartı vermek üzere öğretmenin eline uzanma Resimli kartı yerden alma ! Yönlendirici öğretmen, ipucu sağlamadığı zamanlarda çocuğa dokunmamaya çalışır. Yönlendirici öğretmen, çocuktan etkileşim girişimi geldiğinde tepkisiz kalır.

Olası Sorunlar ve Çözümleri 1. Eğer çocuk ilk denemede pekiştirece uzanmazsa, pekiştireci bir süreliğine çocuğa verip, tepkilerini gözleyin. Çocuk pekiştireçle ilgilenmez görünürse, pekiştireci değiştirin.  2. Çocuk birkaç denemeden sonra pekiştireçten sıkılırsa, pekiştireci değiştirin. 3. Çocuk resimli kartı eline almakta zorlanırsa, kartı kalın bir nesnenin üzerine yapıştırma ya da karta tutamak takma gibi uyarlamalar yapın. 4. Eğer çocuk pekiştirece uzanmak için bir sinyal bekler gibiyse, yavaşça çocuğun ismini söyleyerek ya da ‘Benim şekerlerim var’ gibi bir cümleyle bir sinyal verin. Ancak, ‘Ne istiyorsun?’ ya da ‘Bana resmi ver’ gibi doğrudan yönergeler kullanmaktan kaçının.  5. Nesne geri alındığında çocuğun çok mutsuz olacağını tahmin ediyorsanız, çalışmaya, daha az sevilen bir nesneyle başlayın. Çocuk bu nesneyi elde ettiğinde, elinden almaksızın, biraz daha çok sevilen nesneyi gösterin. Bir sonraki aşamada, en çok sevilen nesneyi kullanın.  6. Eğer resimli kart çocuğun fazlaca ilgisini çekiyorsa ve elinden bırakmak istemiyorsa, kartın çekiciliğini ortadan kaldırmaya çalışın. Örneğin; şeklini, rengini ya da malzemesini değiştirin. 7. Eğer deneme sırasında beklenmedik bir sorun olursa, bir önceki basamağa geri dönerek denemeyi sürdürün. Örneğin, çocuk resimli kartı yere düşürürse, yönlendirici öğretmen kartı alıp yerine koysun ve daha yoğun fiziksel ipucu sağlayarak denemenin tamamlanmasını sağlasın.

PECS Evre I’in Planlanması Gün içinde, farklı oturumlarda en az 30-40 denemeye yer verin. Bir oturumda kaç denemeye yer vereceğinize, çocuğun performansına ve sıkılma durumuna bakarak karar verin. Çocuk sıkıldığında, oturumu sona erdirin ya da başka bir pekiştirece geçin. İletişimci öğretmen ile yönlendirici öğretmenin yer değiştirmesini sağlayarak, genellemeye katkıda bulunun. Evre I’de tüm pekiştireçlerle çalışın.

Yapılandırılmamış Öğretim Çocuğun bir şeyler isteyebileceği tüm ortamlarda PECS çalışması yapılabilir. Genellemeyi baştan itibaren sağlayabilmek amacıyla, yapılmalıdır da! Bir iletişim fırsatı yakaladığınızda hemen PECS çalışmasına yer verin! Örneğin, çocuğun, arkadaşının yediği krakerlere gözünü diktiğini fark ettiğinizde: hemen arkadaştan birkaç tane kraker ödünç alın, bir yönlendirici öğretmen bulun, uygun bir resimli kart çıkarın ve PECS denemelerine yer verin.   Fırsatları kaçırmamak için... Her zaman yanınızda (örneğin, önlüğünüzün ceplerinde) birkaç basit resimli kart ve pekiştireç bulundurun. Sınıfınızda bulunan herkesi (örneğin, stajyerleri) PECS hakkında bilgilendirin. Gün içinde hangi etkinliklerde fırsatlar yakalayabileceğinizi düşünün.

PECS Evre 2: Uzaklık ve Kararlılık İletişim girişimini; farklı ortamlarda, farklı kişilerle ve farklı pekiştireçlerle gerçekleştirmek öğretilir: Çocuk iletişim klasöründeki resimli kartı, uzağında duran iletişim ortağına verip pekiştirece ulaşır.

Amaç Çocuk iletişim klasörüne gider, resimli kartı klasörden çıkarır, iletişim ortağına gider, iletişim ortağının dikkatini çeker, resimli kartı iletişim ortağının eline bırakır. Gerekçe Otistik özellik gösteren çocuklar, genellikle, iletişim girişimlerinde kararlı davranmazlar; çabuk pes ederler. Ayrıca, başarısızlıkla sonuçlanan iletişim girişimlerinde, daha önceden kullandıkları uygun olmayan yollara (ör., öfke nöbetleri) geri dönme eğilimi gösterirler. Dolayısıyla, otistik özellik gösteren çocuklara kararlı şekilde iletişim girişiminde bulunmayı öğretmek için, iletişim girişimlerinin giderek zorlaştırılması gerekmektedir. Bu gerekçelerden hareketle, Evre 2’ nin amacı, otistik özellik gösteren çocuklara, gerçek ortamlarda iletişim kurmayı öğretmektir.

Süreç Evre 2’de hedeflenen amaca ulaşmak için: İletişim girişiminde bulunmaya zemin hazırlayan ve çevreden ya da iletişim ortağından kaynaklanan ipuçları sistematik olarak silikleştirilir. İletişim ortağının tepkisi hemen gelmese bile pes etmeyip iletişim girişimini kararlı biçimde sürdürmeyi öğretmek hedeflenir.  Evre 2’nin amacını gerçekleştirmek için aşağıdaki öğeler sırasıyla öğretilir:   1. Olası iletişim ortağına yaklaşmak ve resmi değiş-tokuş etmeden önce bu kişinin dikkatini çekmek. 2. İletişimde kullanılan resimlerin, gerekli oldukları durumlarda kendiliklerinden ortaya çıkıvermediklerini; dolayısıyla, iletişim kurmak için bu resimleri çocuğun kendisinin bulup alması gerektiğini fark ettirmek. 3. Resimlerin kullanımının belli ortamlarla, durumlarla, etkinliklerle ya da kişilerle sınırlı olmadığını fark ettirmek.

Yapılandırılmış Öğretim Belli oturumlarda önceden planlanmış denemelerin gerçekleştirilmesidir.

Öğretim Stratejileri Şekil verme: Çocuğun, iletişim klasörünü ve iletişim ortağını, ne kadar bir yol kat ederek bulacağı saptanır. Ör., dersliğin öbür ucu, yan oda, araç-gereç odası vb. İletişim klasörüne ve iletişim ortağına ulaşmak için çocuğun kat etmesi gereken uzaklık, her denemede giderek arttırılır. Yapılan değişiklik, uygulamacının fark edebileceği kadar büyük; ancak, çocuğun fark edemeyeceği kadar küçük olmalıdır. Çocuğun görüş alanının dışından fiziksel ipucu sağlama: Çocukla hiçbir sosyal etkileşime girmeden, çocuğun görme alanının dışından fiziksel ipucu sağlanır. İpuçları, geriye zincirleme ile silikleştirilir.

Öğretimde Yer Alan Kişiler Çocuk İletişimci öğretmen Yönlendirici öğretmen   Öğretimde Kullanılan Araç-Gereçler İletişim klasörü: Üzerine ve içine Amerikan bandı şeritleri yapıştırılmış küçük boy bir klasör. Pekiştireçlerin resimli kartları: Her kartın arkasına Amerikan bandı yapıştırılır ve kartlar klasörün içindeki Amerikan bandı şeritlerinin üzerine tutturulur. Pekiştireçler: Resimli kartlara karşılık gelen pekiştireçler hazırlanır. Öğretim Ortamındaki Yerleşim Çocuk ile iletişimci öğretmen karşılıklı oturur; yönlendirici öğretmen çocuğun arkasında durur. Pekiştireçler ve resimli kartlar kolay ulaşılır bir yerde bulundurulur.

Kararlı Biçimde İletişim Girişiminde Bulunma Öğretimi Denemeleri 1. Kartı klasörden çıkart. 2. İletişimci öğretmen ile çocuk arasındaki uzaklığı arttır. 3. Klasör ile çocuk arasındaki uzaklığı arttır. 4. Ek ipuçlarını değerlendir ve ortadan kaldır.

1. Kartı klasörden çıkart. Tüm pekiştireçler çocuğun önüne konur. Çocuğun bir pekiştireç seçmesine ve seçtiği pekiştireçle 10-15 saniye oynamasına fırsat verilir; diğer pekiştireçler ortamdan uzaklaştırılır. Çocuğun seçtiği pekiştirecin resimli kartı klasörün kapağına tutturulur. Pekiştireç çocuktan alınır. Üzerinde pekiştirecin kartı bulunan klasör çocuğun önüne konur. Çocuğun, kartı klasörden çıkarması, iletişimci öğretmene uzanması ve kartı iletişimci öğretmenin eline bırakması beklenir. Eğer gerekirse, yönlendirici öğretmen kartın klasörden çıkarılması için fiziksel ipucu sağlar. Ancak, ipucu sağlamadan önce, çocuğun karta ya da klasöre uzanma girişiminde bulunmasını bekler.

2. İletişimci öğretmen ile çocuk arasındaki uzaklığı arttır. İletişimci öğretmen ellerini, kendi gövdesine yakın bir yerde tutar. Böylece çocuğun, kartı iletişimci öğretmenin eline bırakmak için biraz uzanması gerekir. Çocuk kartı iletişimci öğretmenin eline bırakır bırakmaz, iletişimci öğretmen sözel pekiştirme yapar ve pekiştireci çocuğa verir. Bir sonraki denemede, iletişimci öğretmen çocuktan biraz daha uzakta durur. Daha sonraki aşamalarda ise, iletişimci öğretmen, çocuğun kartı bırakmak için ayağa kalkmasını gerektirecek kadar uzakta durur. İletişimci öğretmen ile çocuk arasındaki uzaklık giderek arttırılır ve son aşamada 2-3 metreye çıkarılır. Bu süreçte klasör çocuğun önünde bulundurulur.

Yönlendirici öğretmen, çocuk iletişimci öğretmene doğru giderken duraksadığında hemen devreye girerek fiziksel ipucuyla çocuğu iletişimci öğretmene yönlendirir. Bu müdahaleden sonraki denemede iletişimci öğretmen uzaklığı biraz azaltır. Eğer çocuk duraksadığında fiziksel ipucunun verilmesinde gecikme olursa, yönlendirici öğretmen hata düzeltmesine yer verir; çocuğu denemenin başına geri döndürür ve tüm denemeyi, fiziksel ipucuyla tamamlatır. Hata düzeltmeli denemelerde pekiştireç daha az miktarda sağlanır (ayrımlı pekiştirme). Evre 2 denemelerinde iletişimci öğretmen sözel ya da jestsel hiçbir ipucu sağlamaz; çocuk duraksadığında konumunu değiştirmez. Bu aşamadaki denemeler, çocuk 2-3 metre uzaklıktaki iletişimci öğretmene kolayca ulaşıp kartı eline bırakır duruma gelinceye kadar sürdürülür. Her denemeden sonra kart, öğretmenlerden biri tarafından klasörün üzerine tekrar takılır.

3. Klasör ile çocuk arasındaki uzaklığı arttır. İletişimci öğretmen çocuğun yakınında dururken, iletişim klasörü çocuktan biraz uzaklaştırılır. Klasör ile çocuk arasındaki uzaklık giderek arttırılır. Ör., klasörün üzerine konduğu sandalye ya da sehpa giderek çocuktan uzaklaştırılır. Giderek, klasör odanın bir yanına doğru çekilir. Yönlendirici öğretmen, çocuk klasöre doğru giderken duraksadığında hemen devreye girerek fiziksel ipucuyla çocuğu klasöre yönlendirir. Bu müdahaleden sonraki denemede, klasörün çocuğa olan uzaklığı biraz azaltılır. Eğer çocuk duraksadığında fiziksel ipucunun verilmesinde gecikme olursa, yönlendirici öğretmen hata düzeltmesine yer verir; çocuğu denemenin başına geri döndürür ve tüm denemeyi, fiziksel ipucuyla tamamlatır. Fiziksel ipucuyla tamamlanan denemelerde pekiştireç daha az miktarda sağlanır (ayrımlı pekiştirme). Eğer çocuk, klasöre yönelmeden önce iletişimci öğretmene yönelmeye kalkışırsa, bu durumda da hata düzeltmesine yer verilir; denemenin başına geri dönerek tüm deneme fiziksel ipucuyla tamamlatılır. Çocuk 2-3 metre uzakta duran klasöre gidip kartı alıp iletişimci öğretmene götürmeyi kararlı biçimde yapar duruma geldiğinde, iletişimci öğretmen ile arasındaki uzaklık tekrar arttırılmaya başlanır.

4. Ek ipuçlarını değerlendir ve ortadan kaldır. Evre 2’de tüm ipuçlarını ortadan kaldırmak büyük önem taşımaktadır: Dramatik öğeler: İletişimci öğretmen, Evre I’de kullandığı kışkırtıcı yöntemleri (beklentili yüz ifadesi, göz kontağı vb.) tümüyle terk etmeli ve pekiştireci elinde nötr bir ifadeyle tutmaya çalışmalıdır. Fiziksel öğeler: Denemelerdeki oturuş biçimini farklılaştırmaya özen gösterilmeli (ör., masada, yerde, dolabın üzerinde vb.) ve farklı fiziksel ortamlarda çalışmanın yolları aranmalıdır.   Ayrıca… İletişimci öğretmen, uzaklığı arttırırken, giderek çocuğa arkasını dönmeye de başlamalıdır. Gerektiğinde, yönlendirici öğretmen, iletişimci öğretmenin dikkatini çekmek için omzuna vurma vb. davranışları fiziksel ipucuyla çocuğa yaptırmalıdır. Dikkati çekilen öğretmen, hemen çocukla göz kontağı kurmalıdır.

Yapılandırılmamış Öğretim   Yapılandırılmamış Öğretim Ortamdaki bir iletişim ortağı, çocuğun ilgisini çekebilecek bir yiyecek-içecek ya da nesne pekiştireciyle haşır-neşir olsun. Çocuk iletişim ortağından pekiştireci eskiden kullandığı yöntemlerden biriyle (ör., çekiştirerek) istemeye kalkarsa, görmezden gelsin. Çocuk kendiliğinden klasörden bir resim alıp iletişim ortağına getirirse, hemen pekiştireçle değiş-tokuş etsin ve sosyal pekiştirme yapsın. Çocuk resmi kendiliğinden getirmezse, klasörden resim alıp iletişim ortağına vermesi için fiziksel ipucuyla yönlendirsin. Çocuk elinde pekiştireci tutan kişiye değil de başka bir kişiye (ör., daha tanıdık olan kişiye) resmi götürürse, hata düzeltmesine yer verilsin; klasörden resim alma basamağına geri dönülsün ve tüm deneme fiziksel ipucuyla tamamlatılsın. Ardından, yeni deneme fırsatları yaratılarak, çocuğun bağımsız olarak aynı basamakları gerçekleştirmesi sağlansın. İletişim ortağının her zaman aynı ortamda bulunmasının gerekmediğini göstermek için; iletişim ortağının kapının dışında, koridorda, başka bir odada vb. bulunduğu durumlarda da denemelere yer verilsin.

Evre 3 Birden fazla resimli kart arasından seçim yapmak öğretilir: Çocuk iletişim klasöründeki resimli kartlar arasından, elde etmek istediği pekiştirecin kartını seçip iletişim ortağına vererek pekiştirece ulaşır.

PECS Evre 3: Resim Ayırt Etme Amaç Çocuk, iletişim klasörüne gidip, ilişkili resmi seçip, iletişim ortağına gidip, resmi vererek, arzuladığı nesneye ilişkin istek bildirir. Gerekçe Evre 3’e kadar çocuk iletişimin bir başkasına yaklaşıp bir şekilde değiş-tokuş yapmak olduğunu fark etmiş olmalıdır. Evre 3’te ise, belli iletileri biçimlendirmeyi öğrenecektir. Dolayısıyla, resimleri birbirinden ayırt etmesi gerekmektedir. Geleneksel görsel iletişim sistemlerinde, önce resim ile nesneyi eşleme öğretilir. Bu öğretimin kendisi pekiştirici özellik taşımadığı için, öğretim sırasında pekiştireçler kullanılır. Eşlemede ilerleme gösteren çocukların ise, bu beceriyi iletişimde kullanmaları, yani kendiliklerinden genelleme yapmaları beklenir. PECS Evre 3: Resim Ayırt Etme

PECS sisteminde resimle öğretimi, en baştan itibaren, iletişim bağlamında yürütülür. Resim ayırt etme öğretimine, iki resim ile başlanır. Öğretime hangi iki resim ile başlanacağı büyük önem taşır. Eğer öğretime eşit derece arzulanan iki nesnenin resmi ile başlanırsa, çocuk hangi resmi verirse versin, elde ettiği nesneden hoşnut kalacaktır. Oysa, ayırt etme aşamasının amacı, farklı resimlerin farklı sonuçlara yol açacağını göstermektir. Bu nedenle, iki sonucun birbirinden çok farklı olmasını sağlamak gerekir. Öyleyse, ayırt etme çalışmalarına, çok istenen ve hiç istenmeyen iki nesnenin resmiyle başlanmalıdır. Bu evrede tek öğretmen yeterlidir.

Yapılandırılmış Öğretim Öğretmen ve çocuk masada karşılıklı otururlar. Önlerinde, istenen nesnelerin, istenmeyen nesnelerin ve ilişkisiz nesnelerin resimleri durur.   İlkeler Bu evrede de hiç sözel ipucu kullanılmaz. Sık sık pekiştireç değerlendirmesi yapılır. Farklı öğretmenlere yer verilir. Her gün işlevsel etkinlikler sırasında kendiliğinden istek bildirme fırsatları yaratılır. İletişim klasöründeki resimlerin yerleri sürekli değiştirilir. Hedef beceri, resmi öğretmenin eline bırakmak değil, doğru resmi seçmektir.

Öğretim Basamakları 1. Öğretmen iletişim klasörünün kapağına iki resim takar ve elindeki nesneleri göstererek çocuğun dikkatini çeker. 2. Çocuk resimlerden birini seçer ve öğretmene verir. 3. Çocuk resme karşılık gelen nesneyi elde eder. 4. Çocuk pekiştireçle kısa bir süre etkileştikten sonra ikinci denemeye geçilir.

Evre 3-A Arzulanan ve Arzulanmayan İki Nesnenin Resimlerini Ayırt Etme Süreç Çocuğun belli bir şeyi isteme olasılığının yüksek olduğu, tanıdık bir ortam yaratın. İletişim klasörünün kapağına iki resim takın. Bu resimlerden biri, ortama uygun ve çocuk için sevdiği bir nesneye ait olsun. Diğeri, ortama uygun olmayan ve çocuğun sevmediği bir nesneye ait olsun. Bir elinizde iki nesneyi birden tutun, diğer elinizi, resmi kabul etmek amacıyla serbest bırakın. Unutmayın, hedef beceri, resmi öğretmenin eline bırakmak değil, doğru resmi seçmek. Bu nedenle, çocuk doğru resme dokunur dokunmaz sözel pekiştireç sağlayın. Çocuk resmi verir vermez, nesnel pekiştireç verin. Çocuk pekiştireçle bir süre etkileştikten sonra, pekiştireci alıp, resmi geri takarak, yeni bir deneme başlatın. Her denemede resimleri iletişim klasörü kapağının farklı yerlerine takın: yan yana, alt alta, çaprazlama vb. Çocuk yanlış resme dokunduğunda, tepki vermeyin. Çocuk yanlış resmi verdiğinde, bu resme karşılık gelen nesneyi çocuğa verin. Yanlış nesneyi verdiğinizde çocuğun gösterdiği tepkileri gözleyin. Eğer, çocuk olumsuz tepkiler gösterirse, bu iyiye işarettir! Demek ki, artık, çocuğa istediğini elde etmenin yolunu öğretebiliriz. Bu durumda, dört aşamalı hata düzeltmesine yer verin. Hata düzeltmesinin amacı, ipuçsuz doğru tepkide bulunmayı öğretmektir.

Dört Aşamalı Hata Düzeltmesi Çocuk istemediği nesneyi protesto ettiğinde, iletişim klasöründe duran doğru resmi gösterin. Elinizi resme yakın bir yerde açık olarak tutun ve çocuğun resmi vermesi için fiziksel ya da jestsel ipucu sağlayın. Çocuk resmi verdiğinde, sözel pekiştirme yapın ama nesneyi vermeyin. Çocuğa ilişkisiz bir şey yaptırarak ya da iletişim klasörünü ters çevirerek, birkaç saniyelik bir ara verin. Denemeyi, resimlerin yerini değiştirmeksizin, tekrar başlatın. Çocuk doğru resmi verirse, pekiştirin (dokunma için sözel, resmi verme için nesnel pekiştirme yapın). Çocuk yine yanlış resmi verirse, yine hata düzeltmesine yer verin. Hata düzeltmesini üst üste en fazla üç kez tekrarlayın. Üçüncü kereden sonra, iletişim klasörünün üzerine garantili bir pekiştirecin resmini takıp, çocuğun doğru resmi seçmesini sağlayın. Çocuğun başarıyla tamamladığı bir denemeden hemen sonra bu oturumu sonlandırın.  

Öneriler Bir oturum süresince kullandığınız arzu edilen ve edilmeyen nesneleri farklılaştırın. Pekiştireci değiştirdiğinizde, denemeyi başlatmadan önce çocuğun kısa bir süre pekiştireçle etkileşmesine izin verin. Hata düzeltmesindeki ara verme basamağında yer alan etkinlikleri farklılaştırın. Ayırt Etme Öğretiminde Alternatif Stratejiler Resimler arasındaki görsel farklılıkları arttırmak Yanlışsız öğretime (uyaran uyarlamalarına) yer vermek Nesne ile resmi birbirine yakın tutmak İçinde nesne, üzerinde resimli kart olan şeffaf kutu kullanmak Üç boyutlu kart kullanmak  

Örneğin, iki nesneyi farklı renklerde seçin. Resimler Arasındaki Görsel Farklılıkları Arttırmak Renk, fotoğraf, boyut, logo vb. kullanarak arzu edilen ve edilmeyen nesnelerin resimlerinin birbirinden ayırt edilmesini kolaylaştırın. Örneğin, iki nesneyi farklı renklerde seçin.   Yanlışsız Öğretim: Uyaran Uyarlamalarına Yer Vermek Arzu edilen nesnenin resimli kartının bir özelliğini (boyut, renk vb.) abartın. Abartılan özelliği giderek silikleştirin. Son aşamada, iki resmin (arzu edilen ve edilmeyen nesnelere ait) benzer özellikte olmasını sağlayın. Nesne ile Resmi Birbirine Yakın Tutmak Resimleri klasörün birer köşesine takın. İlişkili nesneleri resimlerin yakınına koyun. Giderek, nesneleri birbirine yaklaştırın. Yerleştirme ipucunu giderek silikleştirin.

İçinde Nesne, Üzerinde Kart Olan Şeffaf Kutu Kullanmak Resimli kartları, kapaklı şeffaf kutuların üzerine iliştirin. Nesneleri ilişkili kutuların içine koyun. Giderek kutuların içini görünmez hale getirin. Son aşamada, resimli kartları iletişim klasörünün kapağına takın. Üç Boyutlu Kart Kullanmak Nesnelerin birer örneğini (ör., şeker, silgi vb.) ya da maketini kartların üzerine yapıştırarak üç boyutlu kartlar hazırlayın. Çocuğun doğru tepkileri artınca, üç boyutlu kartları birkaç aşamada iki boyutlu hale getirin.

Evre III-B: Arzulanan İki Nesnenin Resimlerini Ayırt Etme Evre III-A’nın amacı gerçekleştikten sonra, Evre III-B’nin amacı üzerinde çalışılmaya başlanır. Evre III-B denemelerinin başında, iletişim klasörünün kapağına çocuk için pekiştirici özellikte olan iki nesnenin resmi takılır. Dolayısıyla, çocuğun ilk denemede elde edeceği nesnenin gerçekten istediği nesne olup olmadığını anlamak çok zordur. Bu nedenle, karşılık kontrolü yapmak gerekir.   Karşılık Kontrolü 1. Çocuğa, üzerinde iki pekiştirecin yer aldığı bir tepsi gösterilir. Tepsiye yakın bir yerde de iletişim klasörü bulundurulur. 2. Çocuk resimlerden birini verince, ‘iyi’, ‘güzel’ ya da ‘tamam’ gibi bir onay ifadesi ile birlikte, tepsiden istediği nesneyi alması söylenir. 3. Evre III-B’de öğretilmesi planlanan davranış, verilen resme karşılık gelen nesneyi almaktır. Bu nedenle, çocuk doğru nesneye uzanır uzanmaz sözel pekiştirme yapın ve nesneyi almasına izin verin. 4. Eğer çocuk yanlış nesneye uzanırsa, nesneyi almasını engelleyin ve dört aşamalı hata düzeltmesine yer verin.

Çocuk resmi verdiğinde, sözel pekiştirme yapın ama nesneyi vermeyin. Dört Aşamalı Hata Düzeltmesi Çocuğun uzandığı nesneyi elde etmesini engelleyerek, iletişim klasöründe bu nesneye karşılık gelen resmi gösterin. Elinizi resme yakın bir yerde açık olarak tutun ve çocuğun resmi vermesi için fiziksel ya da jestsel ipucu sağlayın. Çocuk resmi verdiğinde, sözel pekiştirme yapın ama nesneyi vermeyin. Çocuğa ilişkisiz bir şey yaptırarak ya da iletişim klasörünü ters çevirerek, birkaç saniyelik bir ara verin. Tepside duran nesneleri göstererek çocuğu kışkırtın. Çocuk doğru resmi verirse, ‘tamam’, ‘devam et’, ‘hadi bakalım’ gibi bir onay ifadesinde bulunun. Çocuk doğru nesneyi alma girişiminde bulunursa, sözel pekiştirme yapın ve nesneyle etkileşmesine izin verin.   Öneriler Karşılık kontrolü yaparken, nesnenin adını söylemeden ‘alabilirsin’ gibi bir ifade kullanın. Eğer nesnenin adını söylerseniz, çocuğun, adını duyduğu için mi (işitsel ayırt etme) yoksa resimle eşlediği için mi (görsel ayırt etme) doğru nesneyi aldığını bilemezsiniz. Bu aşamanın amacı, görsel ayırt etmeyi öğretmektir. Bu nedenle, nesnenin adını, çocuk nesneyi aldıktan sonra söyleyin. Hata düzeltmesinden sonra yeni bir karşılık kontrolüne yer verin. Ayırt etmeyi kolaylaştırmak için, iki farklı nesne kategorisinden nesne seçin. Ör., yiyecek ve oyuncak. Tepsideki nesnelerin kaymasını önlemek için, bölmeli tepsi kullanın.

Çoklu Resimleri Ayırt Etme Evre III-B’de ilerleme kaydedildikten sonra, resim sayısını üçe çıkarın. Önce iki arzulanan bir arzulanmayan nesnenin resimlerini kullanın. Çocuk bunu başardıktan sonra, üç arzulanan nesnenin resimlerini kullanarak karşılık kontrolü yapın. Gerektikçe, hata düzeltmesine yer verin.  Resim Sayısını Artırma Bir sonraki aşamada resim sayısını, önce dörde, sonra beşe çıkarın. Beş resimden dördünü birer köşeye, beşincisini ortaya takın. Çocuk beş resim arasından ayırt etmeyi başarırsa, iletişim klasörünün içinden resim bulmayı öğretin. İletişim Klasöründen Resim Bulma Kapaktaki bütün resimleri klasörün içine aktarın. En üst sayfaya bir ya da iki pekiştireç resmi takın ve klasörü açık tutun. Çocuğu bu resimlere karşılık gelen pekiştireçlerle kışkırtın. Çocuk resimlere uzanınca klasörü yavaşça kapatın. Resmi alabilmek için çocuğun klasörü açmasını bekleyin. Eğer yapmazsa, fiziksel ipucuyla yaptırın. En kısa zamanda ipucunu silikleştirin. Daha sonra, üst sayfada bir ya da iki resim bulundurup diğer resimleri arka sayfalara takın ve resimlerin yerlerini değiştirin. Bu düzenlemeden sonra, sayfa çevirip resim bulma üzerinde çalışın.

Resimleri Sınıflama Çocuk resim bulmakta ustalaşınca, tüm resimleri belli bir sınıflama sistemine göre klasörün sayfalarına yerleştirin. Sınıflamada, nesne kategorilerini ya da günlük planı dikkate alabilirsiniz. Belli bir sınıf için belli bir kod kullanın. Örneğin, sayfaların renklerini farklılaştırın: Yiyecek-içecek: Kırmızı Oyuncak: Sarı Yap-boz: Mavi Ya da, sayfaların kenarlarına etiket takın. Klasöre yeni resim eklemeden önce, yeni resimle birlikte birkaç eski pekiştireç resmini de kapağa takarak karşılık kontrolü yapın. Son aşamada kapakta resim tutulup tutulmayacağına; eğer tutulacaksa, hangi sık kullanılan nesnelerin resimlerinin tutulacağına karar verin.  

Yapılandırılmamış Öğretim Gün içinde iletişim klasörünün kapağından resim seçip iletişim ortağına vererek istediği bir şeye ulaşmasına fırsat yaratın. Ör., kahvaltı salonunda klasörün kapağına yiyecek-içecek resimleri takın; bir kenarda da bu resimlere karşılık gelen yiyecek-içecekleri hazır bulundurun. Ya da grup çalışmasında klasörün kapağına çeşitli araçların resimlerini takın. Ayrıca, okulun ve evin çeşitli bölümlerine iletişim panoları takın. Unutmayın, klasör ve panolardaki resimler, pekiştireçlere karşılık geldikleri sürece kullanılacaktır.

Ek Çalışma Evre III ile eşzamanlı olarak ‘Evet’ ve ‘Hayır’ deme öğretimi üzerinde de çalışılabilir. ‘Evet’ ve ‘Hayır’ için resimli kartlar yerine evrensel jestler kullanılabilir: Evet: ? Hayır: ? Önce ‘Evet’in mi yoksa ‘Hayır’ın mı öğretileceğine karar verilir. ‘Araştırmacılar, ‘Hayır’dan başlanmasını önermektedir çünkü otistik özellik gösteren çocukların önemli bir bölümünün davranış sorunları ‘Hayır’ı ifade edememekten kaynaklanmaktadır.

‘Hayır’ Demeyi Öğretmek İletişimci öğretmen çocuğun karşısında, yönlendirici öğretmen çocuğun arkasında oturur/durur. Çalışmada çocuğun yeğlemediği ya da ilişkisiz nesneler kullanılır. Öğretmen birinci nesneyi gösterip ‘… (çorap) istiyor musun?’ diye sorar. Yönlendirici öğretmen fiziksel ipucuyla çocuğa hayır anlamındaki baş sallama hareketini yaptırır. İletişimci öğretmen, ‘Peki, bunu istemiyorsun’ gibi bir ifadeyle o nesneyi kenara koyup, diğer bir nesneyle yeni bir deneme başlatır. Bir oturumda her nesne bir kere kullanılır. Fiziksel ipucu giderek silikleştirilir. Sorular arada bir ‘Bunu istiyor musun?’ şeklinde sorulur. Gün içinde farklı ortamlarda, farklı uygulamacılarla ve farklı nesnelerle çalışılır.

‘Evet’ Demeyi Öğretmek Aynı süreç, yeğlenen nesnelerle ve ‘Evet’ anlamındaki baş hareketiyle gerçekleştirilir. Her denemede çocuğun nesneye ulaşmasına izin verilir.   ‘Evet’ ve ‘Hayır’ Fırsatlarını Karıştırmak Çocuk bağımsız olarak ‘Evet’ ve ‘Hayır’ jestlerini yapar duruma gelir gelmez, aynı oturumda hem istenen hem de istenmeyen nesneleri kullanın. Tüm ortamlarda çocuğun ‘Evet’ ya da ‘Hayır’ demesi için fırsatlar yaratın.

Evre 4 Resimli kartlarla cümle kurmak öğretilir: Çocuk iki ya da daha fazla resimli kartı cümle şeridi üzerine takıp cümle şeridini iletişim ortağına vererek iletişim kurar.

PECS Evre IV: Cümle Yapıları Çocuk çok sözcüklü bir cümlecik kullanarak; yani, iletişim klasörüne gidip, ‘... istiyorum’ kartını alıp, bu kartı cümle şeridine takıp, istediği nesnenin/etkinliğin kartını alıp, bu kartı da cümle şeridine takıp, cümle şeridini klasörden çıkarıp, iletişim ortağına yaklaşıp, cümle şeridini vererek, ortamda olan ya da olmayan nesneleri ister. Gerekçe Normal çocuklarda istek ve görüş bildirme becerileri eşzamanlı olarak gelişir. PECS ile iletişim öğrenen otistik özellik gösteren çocuklara ise, istek ve görüş bildirmenin farklarını öğretmek gerekir. Bu amaçla, cümlecik başı (İngilizce’de) ya da sonu (Türkçe’de) kartları kullanılır.   İngilizce için örnekler: ‘I want ...’ ‘I see ...’ ‘It is ...’ Türkçe için örnekler: ‘... istiyorum’ ‘... görüyorum’ ‘... var’ ! Evre IV’e geçmek için Evre III’ün tümüyle sona ermesini beklemeye gerek yoktur. Evre III-B’de belli bir ilerleme gözlendikten sonra, eşzamanlı olarak Evre IV üzerinde de çalışmaya başlanabilir.

Araç-Gereçler İletişim klasörü Amerikan bandıyla klasöre takılabilen ve üzerinde Amerikan bandı olan cümle şeridi ‘... istiyorum’ kartı Arzu edilen nesneler/etkinlikler ve bunların kartları   Öğretim Stratejileri Geriye zincirleme: Zincirleme davranış öğretimine davranışın son basamağından başlanır ve o basamak öğrenildikten sonra bir önceki basamağın öğretimine geçilir. Öğretilmemiş basamaklar ipucuyla yaptırılır. Cümle Şeridini İletişim Ortağına Verme Becerisinin Basamakları İletişim klasörüne gider. ‘... istiyorum’ kartını klasörden çıkarır. Bu kartı cümle şeridine takar. İstediği nesnenin/etkinliğin kartını klasörden çıkarır. Bu kartı da cümle şeridine takar. Cümle şeridini klasörden çıkarır. İletişim ortağına yaklaşır. Cümle şeridini iletişim ortağına verir (Öğretime bu basamaktan başlanır).

Süreç 1. Cümle şeridine pekiştireç (istenilen nesne ya da etkinlik) kartını takmak 2. ‘... istiyorum’ kartıyla işlem yapmak 3. Cümle şeridindeki cümleciği okumak*

1. Cümle şeridine pekiştireç (istenilen nesne ya da etkinlik) kartını takmak: Oturumun başında masada çocukla karşılıklı oturun. Klasörün kapağına 3-4 pekiştirecin kartını takın. Bu kartlarla ilişkili pekiştireçleri sol elinizle uzanabileceğiniz uzaklıktaki bir masanın üzerine koyun. ‘... istiyorum’ kartını, klasörün üzerindeki cümle şeridinin sağ tarafına takın. Çocuğun pekiştireç kartlarından birini eline almasını bekleyin. Çocuk kartı alır almaz, fiziksel ipucuyla kartı cümle şeridinin sol tarafına taktırtın. Üzerinde iki kart bulunan cümle şeridini, yine fiziksel ipucuyla, kendinize verdirtin. Kartlar çocuğa dönük olacak şekilde cümle şeridini çocuğun önüne koyun ve hızlıca resimleri göstererek cümleciği okuyun: ‘Top istiyorum’. Bu arada, sol elinizle kartla ilişkili pekiştireci alıp çocuğa verin. Zamanla ipucunu silikleştirin. Çocuk bağımsız olarak kartı cümle şeridine taktığında, sosyal pekiştirme sağlayın. Çocuk cümle şeridini verdiğinde ise, çocuğun istediği pekiştirece ulaşmasını sağlayın. Bu aşamanın becerisi, pekiştireç kartını cümle şeridine takmaktır.

2. ‘... istiyorum’ kartıyla işlem yapmak: ‘... istiyorum’ kartını klasörün kapağının sağ tarafına takın. Çocuk pekiştireç kartına uzandığında, çocuğu durdurun. Fiziksel ipucuyla, çocuğun ‘... istiyorum’ kartını alıp cümle şeridine takmasını sağlayın. Birinci aşamadaki basamaklarla devam edin. Bu aşamanın becerisi, önce ‘... istiyorum’ kartına uzanmaktır. Dolayısıyla, çocuk önce ‘... istiyorum’ kartına uzandığında, sosyal pekiştirme yapın. Çocuk cümle şeridini verdiğinde ise, çocuğun istediği pekiştirece ulaşmasını sağlayın.

3. Cümle şeridindeki cümleciği okumak: Çocuk bağımsız olarak cümle şeridini hazırlayıp size getirmeye başladıktan sonra, fiziksel ipucuyla, siz cümleciği okurken, onun da elleriyle resimleri işaret etmesini sağlayın. Giderek ipucunu silikleştirin. Çocuk resimleri bağımsız olarak işaret eder hale geldikten sonra, bu işlemi yaparken aynı zamanda konuşması için teşvik edin. Bu amaçla, sabit bekleme süreli öğretime ve ayrımlı pekiştirmeye yer verin. Hiçbir zaman çocuğa konuşması için ısrar etmeyin. Yalnızca, konuşurken değiş-tokuş yaptığında, konuşmadan yaptığından daha fazlasını elde etmesini sağlayın. Daha fazlanın anlamı, ‘daha çok’ ya da ‘daha uzun süreyle’ olabilir.

Hatalarla Başa Çıkma Çocuk arada bir cümle şeridine kartları yanlış sırayla koyarsa, şeridi geri verirken çaktırmadan düzeltin. Çocuk sıklıkla cümle şeridine kartları yanlış sırayla koyarsa, anlamamış gibi yapıp şeridi geri verin ve düzeltmesini bekleyin.   Hata Düzeltmesi Çocuk cümle şeridine kartları yanlış sırayla koymaya devam ederse, çocuğun en son doğru tamamladığı basamağa geri dönün ve geri kalan basamakları fiziksel ipucuyla tamamlatın. Ayrımlı pekiştirmeye yer vererek, çocuğun bağımsız tamamladığı denemelerde yaptığınızdan daha az pekiştirme yapın. ! Çocuk cümlecikleri seri şekilde oluşturmaya başladıktan sonra, sırası doğru olduğu sürece, önce hangi kartın takıldığını önemsemeyin.

Yapılandırılmamış Öğretim Evre II’deki önerileri anımsayın: farklı iletişim ortaklarına yaklaşma, farklı ortamlarda iletişim başlatma vb. İletişim klasörünün kapağındaki kart sayısını arttırın ve ‘... istiyorum’ kartını kapağın sağ tarafına takın. Diğer kartları iç sayfalara takın. Sayfaların her iki yüzünü de kullanın. Cümle şeridinin klasörün iç kapağının alt kısmında ve sürekli görünür konumda olmasını sağlayın. Birden fazla pekiştireç talebini öğretin. Kartların boyutlarını küçültün. Bu işleme, en çok kullanılan birkaç kartla başlayın.  

‘HAYIR’ Demek Artık, çocuk belli bir zaman ya da durum için isabetsiz olan bir istek bildirdiğinde, ‘Hayır’ diyebilirsiniz. Çocuğun ‘Hayır’ı anlayışla karşılaması için, şu önerilerden yararlanabilirsiniz:   Boş kaplar kullanın: İstediği şeyin bitmiş olduğunu gösterin. Alternatif önerin: ‘Ondan yok ama bundan verebilirim’. Pazarlık yapın: ‘Sen önce şunu yap...’ Hemen olamayacağını belirtin: İlgili kartı ‘Yoklar’ sayfasına koyarak ya da kartın üzerine ‘Hayır’ işareti iliştirerek. Pekiştirece ulaşma zamanını çocuğa iletin: ‘Dersimiz bitince…’ Beklemeyi öğretin; tabi eğer çocuk makul bir zaman sonra gerçekten pekiştirece ulaşabilecekse! ‘Hayır’ deyin. Bunu derken öfke nöbetlerine hazırlıklı olun. Hayır dediğinizde çocuğun anlayışlı davranmasını pekiştirin. Ancak, hiçbir zaman, resimleri çocuktan uzaklaştırmaya ya da saklamaya kalkışmayın. Neden? Çünkü, onlar çocuğun sözcükleridir. Çocukların zihninden sözcük silmeye kalkabilir miyiz?

Evre 5 ‘Ne istiyorsun?’ sorusuna yanıt vermek; yani, istek bildirmek öğretilir. Gerekçe Otistik özellik gösteren çocuklarda sosyal pekiştireçlerin yeterince etkili olmamasından hareketle, öncelikle, somut bir pekiştireçle sonuçlanan ‘Ne istiyorsun?’ sorusuna yanıt verme becerisi üzerinde çalışılır. Ayrıca, sorulan soruya yanıt verme becerisi kazandırılmaya çalışılırken, kendiliğinden istek bildirme becerisinin körelmemesi de büyük önem taşımaktadır. Dolayısıyla, Evre V’de her iki beceri de ele alınmaktadır.

Yapılandırılmış Öğretim Öğretim Stratejileri Süreç Artan bekleme süreli öğretim: Doğal uyaranın hedef davranışı başlatmadığı durumlarda, doğal uyaranla eşzamanlı olarak ipucu verilir. Giderek, doğal uyaranı verdikten sonra kısa bir süre beklenmeye başlanır. Bu süre içinde doğru tepki gelmediğinde ipucu verilir. Doğal uyaran ile ipucu arasındaki süre giderek artırılır. İpuçsuz doğru tepkiler daha fazla pekiştirilir (ayrımlı pekiştirme). Evre V’deki: Doğal uyaran: ‘Ne istiyorsun?’ sorusu. Hedef davranış: Soru sorulur sorulmaz yanıt vermek. İpucu: ‘… istiyorum’ kartını işaret etmek.

1. Sıfır sn. bekleme süresine yer vermek Bekleme süresini artırmak Sorulduğunda ve kendiliğinden istek bildirmeler üzerinde çalışmak 1. Sıfır sn. bekleme süresine yer vermek Ortamda pekiştireç; iletişim klasörünün kapağında ise ‘… istiyorum’ kartı ve çeşitli pekiştireç kartları bulundurulur. Çocuğa ‘Ne istiyorsun?’ diye sorulur ve hemen ‘… istiyorum’ kartı işaret edilir. Çocuğun ‘… istiyorum’ ve pekiştireç kartlarını alıp cümle şeridine takıp öğretmene vermesi ve pekiştireci alması beklenir. Bu değiş-tokuş gerçekleşmezse, fiziksel ipuçları kullanılarak, çocuğun cümle şeridini hazırlaması ve öğretmene vermesi sağlanır.

2. Bekleme süresini artırmak Çocuğa ‘Ne istiyorsun?’ diye sorma (doğal uyaran) ile ‘… istiyorum’ kartını işaret etme (ipucu) arasında 1-2 sn. süreyle beklenir. Bu bekleme süresi giderek artırılır. Doğru tepkiler, istenen pekiştirecin verilmesiyle pekiştirilir. Çocuk ipucundan önce doğru tepkide bulunursa; yani cümle şeridini hazırlayıp öğretmene verirse, daha fazla pekiştirilir. Bekleme süreleri giderek artırılırken, ipucunu silikleştirmeye de yer verilebilir; ‘… istiyorum’ kartı giderek daha hafif şekilde işaret edilebilir.

3. Arada bir kendiliğinden istek bildirme üzerinde de çalışmak ‘Ne istiyorsun?’ sorusu üzerinde çalışılan oturumlarda arada bir, çocuğun çok isteyebileceği pekiştireçleri ortamda bulundurarak, çocuğun soru sorulmaksızın kendiliğinden istek bildirmesine fırsat yaratın.  

Yapılandırılmamış Öğretim Çocuğa ‘Ne istiyorsun?’ sorusu sorulabilecek tüm ortamlar için pekiştireçler düşünün ve bu pekiştireçlerin kartlarını iletişim klasörüne takın. Çocuğun Evre IV’de edindiği niteleme kullanımı becerilerini Evre V’de de kullanabileceği fırsatlar yaratın. Bu evreye gelindiğinde, çocukla çalışan tüm öğretmenlerin ve diğer uzmanların şu becerileri yerine getiriyor olduğundan emin olun: İletişim klasörlerinin her an ulaşılabilir olması Öğrenciler için işlevsel etkinlik fırsatları yaratılması Ortamın iletişime zemin hazırlayıcı özellikler taşıması Çocukla çalışanların iletişim beklentisi içinde olması Çocuğun kendiliğinden istek bildiriyor olması (Günde en az 10 kez!) İşlevsel yönergeleri yerine getirme becerisi öğretimine yer verilmesi Uygun ipucu sistemlerinin kullanılması Uygun hata düzeltme sistemlerinin kullanılması

Evre V’i Bitirirken: Amaç Çocuk kendiliğinden çeşitli nesneleri ister ve ‘Ne istiyorsun?’ sorusuna yanıt verir.   Evre V’de Sık Rastlanan Yanlışlar Soru sormaya çok fazla yer verip, kendiliğinden iletişim başlatma becerisini köreltmek

PECS Evre VI: Görüş Bildirme Nesne ve etkinliklerle ilgili görüş bildirmek öğretilir. Amaç Çocuk ‘Ne istiyorsun?’, ‘Ne görüyorsun?’, ‘Ne duyuyorsun?’ ‘Burada ne var?’ vb. soruları yanıtlar; ayrıca, kendiliğinden istek ve görüş bildirir. Gerekçe Otistik özellik gösteren çocuklara görüş bildirmeyi öğretmek, istek bildirmeyi öğretmekten daha zordur çünkü: İstek bir gereksinime karşılık olarak bildirilirken; görüş ilginç bulunan bir olaya karşılık bildirilir. İstek bildirmek somut pekiştireç sağlarken; görüş bildirmek sosyal pekiştireç sağlar..

Öğretim Stratejileri Artan bekleme süreli öğretim: Doğal uyaranın hedef davranışı başlatmadığı durumlarda, doğal uyaranla eşzamanlı olarak ipucu verilir. Giderek, doğal uyaranı verdikten sonra kısa bir süre beklenmeye başlanır. Süreç İlk görüş sorusunu yanıtlamak Cümle yüklemlerini birbirinden ayırt etmek Kendiliğinden istek bildirmeyi sürdürmek Kendiliğinden görüş bildirmek

1. İlk görüş sorusunu yanıtlamak Normal gelişim gösteren çocukların görüş bildirme olasılığının yüksek olduğu durumları düşünün. Bu durumlar genellikle şu özelliklerden birine sahiptir: Yenidir Beklentilere aykırıdır Şaşırtıcıdır İlk görüş bildirme oturumunda, bu özelliklerden en az birine yer vermeye çalışın: Örneğin bir çuvalın içini çocuk için orta derecede pekiştireç özelliği gösteren ve daha önceki çalışmalarda kullanılmış olan bir-kaç nesneyle doldurup, her denemede bu nesnelerden birini çekip ‘Ne görüyorsun?’ sorusunu sorabilirsiniz.

Bu çalışmada çocuğun pekiştirece ulaşması olası olmayacağından, çok pekiştirici olan nesneler kullanmak çocuğun protestolarına yol açabilir. Oturumu başlatmadan önce, ‘… görüyorum’ kartını iletişim klasörünün kapağının sağ tarafına; kullanacağınız nesnelerin kartlarını da sol tarafına takın. Denemenin başında, çuvaldan bir nesne çekip, aynı anda ‘… görüyorum’ kartını işaret edin. Eğer çocuk işaret edilen ‘… görüyorum’ kartını alıp cümle şeridine takmazsa, fiziksel ipucu kullanarak kartı cümle şeridine taktırın. Ardından çocuğun kendiliğinden gösterilen nesnenin kartını cümle şeridinin başına takmasını bekleyin.

Eğer çocuk nesne kartını cümle şeridine kendiliğinden takmazsa, en hafifinden başlamak üzere, ipucu kullanın. Çocuk tamamladığı cümle şeridini size verdiğinde, coşkulu bir şekilde ‘Evet, o bir …’ gibi bir ifadeyle sosyal pekiştirme yapın. Bu denemeleri farklı nesnelerle defalarca yineledikten sonra, bekleme süresini arttırmaya başlayın: ‘Ne görüyorsun?’ sorusunu sorduktan sonra ‘… görüyorum’ kartını işaret etmeden önce giderek artan sürelerle bekleyin. İpucundan önceki doğruları daha fazla, ör., sözelin yanı sıra sarılarak, pekiştirin (ayrımlı pekiştirme).

2. Cümle yüklemlerini birbirinden ayırt etmek İletişim klasörünün kapağının sağ tarafına ‘… istiyorum’ ve ‘… görüyorum’ kartlarını; birinci basamakta kullandığınız pekiştireç kartlarını da sol tarafına takın. Çuval etkinliği gibi ilginç bir etkinlik planlayın. Bir denemede nesneyi gösterip ‘Ne görüyorsun?’ diye sorun; bir denemede ise aynı nesneyi kışkırtıcı şekilde gösterip ‘Ne istiyorsun?’ diye sorun. Çocuk doğru yüklem kartına uzanır uzanmaz sosyal pekiştireç sağlayın. Çocuk cümle şeridini doğru olarak tamamlayıp size verdiğinde, uygun pekiştirmeyi yapın: ‘… görüyorum’ cümlesinde sosyal pekiştirme, ‘… istiyorum’ cümlesinde nesnel pekiştirme. Eğer çocuk yanlış yüklem kartını kullanırsa, hata düzeltmesine yer verin.

Hata Düzeltmesi Yanlış yüklem kartını iletişim klasörünün kapağına geri takın. Doğru yüklem kartını işaret edin. Sorunuzu yineleyin. Gerekirse ipucu kullanarak doğru yüklem kartını cümle şeridine taktırtın. Çocuğa ilişkisiz bir şey yaptırarak ya da iletişim klasörünü ters çevirerek, birkaç saniyelik bir ara verin. Yüklem kartını iletişim klasörünün kapağına geri takarak, denemeyi tekrar başlatın.

3. Kendiliğinden istek bildirmeyi sürdürmek Soruların yer aldığı ikinci basamaktaki denemelerin arasında, kendiliğinden istek bildirme fırsatları da yaratın.

4. Kendiliğinden görüş bildirmek Sorunuzu silikleştirin. İlginç bir etkinlik sırasında: Önceleri ‘Ooo, ne görüyorsun?’ diye sorun. Giderek ‘Ooo, ne?’ diye sorun. Daha sonra ‘Ooo?’ deyip bekleyin. Son aşamada yalnızca bekleyin. Ek Görüşler Öğretmek Benzer çalışmaları, iletişim klasörünün kapağına yeni yüklem kartları ekleyerek sürdürün. Ör: ‘Ne duyuyorsun?’: ‘… duyuyorum’ ‘Burada ne var?’: ‘… var’

Yapılandırılmamış Öğretim Her fırsatta yeni kartlar tanıtın. Çeşitli derslerde ve etkinliklerde kullanılmak üzere iletişim panoları hazırlayın. Ör: Müzik dersi için ‘Ne söyleyelim?’ sorusuna karşılık olarak ‘… söyleyelim’ kartı ve çeşitli şarkıların kartları ile bir iletişim panosu hazırlanabilir.

Öneriler Her ders için iletişim panoları hazırlayarak bunları dersin araç-gereçleriyle bir arada tutun. Normal gelişim gösteren çocukların hangi konularda görüş bildirdiklerini gözleyin ve not alın. Evre VI’yı Bitirirken: Amaç Çocuk ‘Ne istiyorsun?’, ‘Ne görüyorsun?’, ‘Ne duyuyorsun?’ ‘Burada ne var?’ vb. soruları yanıtlar; ayrıca, kendiliğinden istek ve görüş bildirir. Evre VI’da Sık Rastlanan Yanlışlar Araç-gereç ve etkinliklerin yeterince ilginç ve çekici olmaması Etkinliklerdeki süreçlerin kestirilebilir olması: Sürprizlere yer verin!