Osmanlı Tarihi Katip Çelebi İsmail AYBAK B

Kâtip Çelebi 1609 yılında İstanbul’da doğmuştur. Hayatına ait orijinal bilgiler bizzat kaleme aldığı otobiyografilerine ve yeri geldikçe öteki eserlerine serpiştirdiği kısa notlara dayanmaktadır. Asıl adı Mustafa, babasının adı Abdullah’tır. Ulemâ arasında Kâtib Çelebi, Dîvân-ı Hümâyun mensupları arasında Hacı Halîfe diye tanınır.

Osmanlı cephanesinin baş kâtibi olan babası onu sarayda okutmak istemesine rağmen bu isteği geri çevrildi. Oğlunun geleceğine değer veren babası neredeyse tüm mal varlığını satarak onu Fatih Medresesi’nde okuttu ve birçok hocadan da özel ders aldırttı.

El yazısının güzelliğiyle hat sanatında ustalaşan Abdullah Kâtip Çelebi 15 yaşında maliye katipliğinde işe girdi. Böylece, Kâtip Çelebi Divan Kalemlerinden Anadolu Muhasebesi Kalemine stajyer olmuş ve burada hesap kaidelerini, “erkam” ve “siyakat” yazısını da öğrenmiştir.

Anadolu Muhasebesi kalemi Anadolu’da padişah ve vezirlere ait vakıfların hesaplarının kayıt edildiği, Anadolu ve Rumeli’deki beylerbeylerinin beratlarının tezkirelerinin (tımar tezkireleri) verildiği kalemdir. Mukabele kalemi ise kapıkulu yaya ve atlı askerlerinin maaş defterlerinin hazırlandığı ve ana defter ile karşılaştırılarak çıkacak ulufe miktarının tespit edildiği büro idi.

1630'da Hüsrev Paşa'nın maiyetinde bulunarak, Hemedan ve Bağdat seferine katılan Kâtip Çelebi bu seferle ilgili olarak, Cihannüma 'da ve Fezleke 'de uğradığı şehir ve bölgelerle birlikte, ordu tarafından ele geçirilen şehir, kale ve menzillerin bilgilerini vermektedir. Savaş alanındaki görevi ölüler arasında dolaşıp kaç Osmanlı askerinin hayatını kaybettiğini hesaplayarak dul kalan eşlerinin alacağı ulufeyi belirlemekti.

Yeni seferi Suriye’nin Halep şehrineydi. Bu fırsatla hac ibadetini yerine getirdikten sonra VI. Murat’a Revan Seferi’nde danışmanlık yaptı. Genç padişah Kâtip Çelebi’nin notları olmadan kesinlikle savaş taktiği çizmiyordu. Seferler sırasındaki boş zamanında yazdığı Fezleke milattan 1630 yılına kadar kurulmuş devletleri ve devletler hakkındaki kitapların anlatıldığı bir bibliyografyaydı. Fezleke o tarihten sonra tarih eğitimi veren medreselerin başucu kitabı haline geldi.

1645 senesinde Girit Seferi'ne gittiği için haritaların nasıl yapıldığını inceleme fırsatını buldu ve bu konuyla ilgili eserlerde çizilen haritaları gördü.

İstanbul’a döndüğünde ordu baş katipliğine getirilen Kâtip Çelebi Molla Mustafa Medresesi’nde hocalık yapmaya başladı. O devri “Cihad-ı asgar”dan (İslâm müdâfaası için silahla savaşma) “cihad-ı ekber”e (Nefis ile savaşma) dönüş olarak tarif etmiştir. Tüm maaşını sahaflarda harcadığı için küçük evindeki devasa kütüphanesi padişahından sonra en geniş kütüphaneydi.

Kâtip Çelebi’nin görevi yeniçerilerin ulufelerini kontrol etmekti. Ancak hazineden çıkan parayla dağıtılan ulufe arasındaki farkı üst makamlara şikâyet etmesine rağmen ciddiye alınmayınca memuriyetten istifa etti.

İşsiz kalınca evdeki kitapları satmamak için Fransız bir arkadaşıyla İslam eserlerini yabancı dillere çevirip limanlardaki zengin armatörlere satıyordu. Bu vesileyle tanıştığı Şeyhülislam Abdürrahim Efendi onu tekrar memuriyete aldı.

Dünyanın yuvarlaklığıyla ilgili Fransızca ve Latince makalelerin ışığında üç yıl uğraşarak bir coğrafya kitabı yazdı. 1648’de tamamladığı kitabı Cihannümanın yayınlanan ilk kısmı sadece İslam coğrafyasını anlatıyordu. Bununla yetinmeyen Kâtip Çelebi 6 yıl daha uğraşarak yayınladığı ikinci cihannüma yedi kıtayı da anlatan ilk coğrafya eseriydi.

İyi seviyede Arapça, Farsça yanında Latince bilen Kâtip Çelebi, 6 Ekim 1657’de kalp krizi geçirerek 48 yaşında yaşamını yitirdi. Padişah VI. Mehmet’inde dahil olduğu büyük bir kalabalığın katıldığı cenaze namazından sonra Unkapanı semtinde taştan sade bir mezara toprağa verildi senesinde Kâtip Çelebi’nin 400. Yıldönümü nedeniyle Unesco tarafından tekrar basılan Cihannüma 14 Nisan 1912’de batan Titanik’in kütüphanesinde bile kendine yer bulmuştur. Batı ve Doğu bilimlerini sentezleyerek çalışmalarda bulunan ilk Türk bilim insanlarından biridir.

BAŞLICA ESERLERİ Keşfü’z-zunûn an esam’l-kütüb ve’l-fünûn (Arapça eser) Bibliyografya çalışmasıdır. Kâtip Çelebi’nin 1633’de 26 yaşında Halep’te incelemeye başladığı kitapları kaydetmekle başladığı bu eser 1653 senesine kadar süren bir çalışmadır. Fezleketü akval’il-ahyâr fi ilm-i’t-tarih ve’l-ahbar (Arapça eser) Genel bir tarih kitabıdır. 150 kadar devletten bahseder

Takvimü’t-Tevarih (Türkçe eser) Kronoloji çalışması. Fezleke isimli Arapça tarihin Türkçe özetidir. Dünya tarihi kronolojisidir. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakati’l-fühûli (Arapça eser) Türk, Yunan ve Arap ulemâsının derli toplu biyografilerini içeren eserdir

Cihannüma (Türkçe eser) Bu önemli coğrafya eserini 1648’de tamamlamıştır. Fakat yabancı devletlere ait bilgileri yetersiz bulduğundan, Avrupa kaynaklarını inceledikten sonra 1653’te bunları da eklemiştir. Bu eser, ilk matbaa olan Müteferrika Basımevinde bazı ilavelerle 1732 senesinde basılmıştır. Levâmiu’n-nur fi tercemet-i Atlas-ı Minor (Türkçe eser) Avrupalı Mercator ve Handios’un meşhur “Atlas Minor” isimli coğrafya kitabının tercümesidir.

Tuhfetü’l-kibar fi esfâri’l-bihar 1656 senesinde Osmanlı donanmasının mağlup olmasına üzülerek, geçmişte Osmanlı’nın denizlerdeki üstünlüğü hakkında kaleme aldığı eserdir. Bu kitapta Barbaros Hayreddin Paşa zamanına kadar Osmanlı’nın deniz Barbaros’la yaşanan başarıları ve sonraki olayları incelemiştir. Kısaca kuruluş döneminden 1656'ya kadar Osmanlı denizciliğinin bir tarihçesi.

Kâtip Çelebi’nin denizcilere yardım için yaptığı rüzgarlar ve yönleri şeması.

Kâtip Çelebi’ye göre dünya.

Kaynakça 1.eprints.ugd.edu.mk/8456/1/KATIP-CELEBI-BAL-TAM pdf ktp.isam.org.tr/pdfdrg/D00072/2000_18/2000_18_KUTLUERI.pdf 5. downloadhttps:// download 6. said-ozturkhttps:// said-ozturk 7.