HIZLAR YAŞAM ÖLÇÜTLERİ (4) Epidemiyoloji Dersi (EBE 211-AHE 307) Prof. Dr. Ömer R. ÖNDER Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi 2017-2018 Güz

HIZLAR, YAŞAM İSTATİSTİKLERİ(İNDEKSLER) Mortalite (ölüm) indeksleri, Fertilite (doğurganlık) indeksleri, Morbidite (hastalık) indeksleri,

HIZLAR 1.MORTALİTE(ÖLÜM) HIZLARI 1.Kaba Ölüm Hızı(KÖH), 2.Yaşa Özel Ölüm Hızı, 3.Cinsiyete Özel Ölüm Hızı, 4.Nedene Özel Ölüm Hızı, 5.Cinse, Yaşa ve Nedene Özel Ölüm Hızı, 6.İle Özel Ölüm Hızı, 7.Bebek Ölüm Hızı(BÖH), 8.Neonatal Bebek Ölüm Hızı, 9.Erken Neonatal Bebek Ölüm Hızı, 10.Geç Neonatal Bebek Ölüm Hızı, 11.Post Neonatal Bebek Ölüm Hızı, 12.Perinatal Ölüm Hızı, 13.Anne Ölüm Hızı, 14.Yaşa Özel Orantılı Ölüm Hızı(0-4 Yaş), 15.Yaşa Özel Orantılı Ölüm Hızı(50 Yaş ve Üzeri), 16.Nedene Özel Orantılı Ölüm Hızı, 17.Fatalite(Letalite) Hızı,

MORTALİTE (ÖLÜM) İSTATİSTİKLERİ (İndeks) a. KABA ÖLÜM HIZI (KÖH): Bir bölgede bir yıl içinde her 1000 kişiden kaç kişinin öldüğünü gösterir, Kaba bir ölçüdür, bir bölgede bir yıl içinde olan tüm ölümleri, ölüm nedeni, yaş ve cinsiyet ayrımı yapmadan incelediğinden bölgedeki ölümlere ilişkin fazla bilgi vermez, Ülkeler ve bölgeler arası karşılaştırma yapmak her zaman doğru değil (Ölüm olayı tüm yaşlarda aynı olmadığından), Karşılaştırma yapılacak ülkelerin nüfus yapısı benzer olmalı, değilse standardize edildikten sonra kullanılabilir, Nüfus yapısı Türkiye’de olgun, İsveç’de yaşlı, İsveç (KÖH)‰5-6, Türkiye (KÖH)‰6.3, İki ülke hızları birbirine yakın, ancak Türkiye’de bebek, çocuk ve genç ölümleri, İsveç’de yaşlı ölümleri çok, Kaba Ölüm Hızı: Toplam Ölen Sayısı / Yıl ortası Nüfus X 1000

MORTALİTE (ÖLÜM) İSTATİSTİKLERİ (İndeks) b.ÖZEL ÖLÜM HIZLARI: 1.YAŞA ÖZEL ÖLÜM HIZI: Yaşa Özel Ölüm Hızı(5-14): 5-14 Yaşlarda Ölüm Sayısı / 5-14 Yaş Nüfus X 1000 2.CİNSİYETE ÖZEL ÖLÜM HIZI: Cinsiyete Özel Ölüm Hızı(Erkek): Ölen Erkek Sayısı / Tüm Erkek Sayısı X 1000 3.NEDENE ÖZEL ÖLÜM HIZI: Nedene Özel Ölüm Hızı(Kanser): Kanserden Ölen Sayısı / Yıl Ortası Nüfus X 1000

MORTALİTE (ÖLÜM) İSTATİSTİKLERİ (İndeks) b.ÖZEL ÖLÜM HIZLARI: 4.İLE ÖZEL ÖLÜM HIZI: İle Özel Ölüm Hızı (Sivas): Sivas’da Ölenlerin Sayısı / Sivas’ın Yıl Ortası Nüfusu X 1000 5.CİNSE, YAŞA VE NEDENE ÖZEL ÖLÜM HIZI: Kanserden Ölen Erkek Hızı (20-29) : 20-29 Yaş Kanserden Ölen Erkek Sayısı / 20-29 Yaş Erkek Sayısı X 1000 Cinse, yaşa ve nedene özel ölüm hızı; Topluma teşhis koydurur, Toplumun sorunları ve öncelik sıralaması yapılabilir, Sağlık hizmetlerinin planlanmasında önemli bir hızdır,

MORTALİTE (ÖLÜM) İSTATİSTİKLERİ (İndeks) c. BEBEK ÖLÜM HIZI(BÖH) : Doğumun ilk gününden 365. güne kadar birey bebektir. (0-365 günlük) Canlı doğum: Bebeğin doğduğu zaman herhangi bir canlılık belirtisi göstermesidir. Canlılık Belirtileri (abskar değerlendirmesi); Ağlama, Çırpınma, Pembe renk, Göbek kordonunda nabız palpasyonu, Bebek Ölüm Hızı(Total) : Bir yaşını doldurmadan(0-365 Gün) Ölenler / Canlı Doğum Sayısı X 1000

MORTALİTE (ÖLÜM) İSTATİSTİKLERİ (İndeks) Bebeklik Dönemleri: Neonatal Dönem : 0-28 günlük, Erken neonatal : 0-7 günlük, Geç neonatal : 8-28 günlük, Post neonatal Dönem : 29-365 günlük, Bebek ölümlerinin 1/3’ü neonatal, 2/3’ü post neonataldir. Neonatallerin nedenleri daha çok konjenital biyolojik bozukluklardır, önlenemeyebilir, Neonatal ölümler genellikle sosyo-ekonomik ve kültürel (çevresel) nedenlerden ileri gelmektedir. Bu nedenle sistemli, periyodik iyi bir sağlık hizmeti ile önlenebilmektedir.

MORTALİTE (ÖLÜM) İSTATİSTİKLERİ (İndeks) Neonatal BÖH : 0-28 Gün İçinde Ölen Bebek Sayısı / Canlı Doğum Sayısı X 1000 Erken Neonatal BÖH : 0-7 Gün İçinde Ölen Bebek Sayısı / Canlı Doğum Sayısı X 1000 Geç Neonatal BÖH : 8-28 Gün İçinde Ölen Bebek Sayısı / Canlı Doğum Sayısı X 1000 Post Neonatal BÖH : 29-365 Gün İçinde Ölen Bebek Sayısı / Canlı Doğum Sayısı X 1000 d. PERİNATAL ÖLÜM HIZI: Ana sağlığını gösteren bir ölçüttür. Gebeliğin 28. haftasından önceki doğumlar düşük, 28. haftadan sonrakiler doğumdur. Perinatal ölüm hızı hesaplanırken; ister ölü, ister canlı olsun, gebeliğin 28. haftasından sonraki doğumlar kullanılır. Perinatal Ölüm Hızı : Ölü doğan ve Canlı Doğup 0-7 Günlükken Ölen Bebek Sayısı / Toplam Doğum Sayısı (Ölü+Canlı Doğum) X 1000

MORTALİTE (ÖLÜM) İSTATİSTİKLERİ (İndeks) e. ANNE ÖLÜM HIZI(AÖH): Anne sağlığı düzeyini ve sağlık hizmetlerinin etkinliğini gösteren bir ölçüt, Gebelik, doğum ve lohusalık (doğumdan 6 haftaya kadar) nedeniyle ölen kadınların, toplam gebelik sayısına bölünmesiyle hesaplanır, Ancak toplumun düşükleri gizleme eğiliminden dolayı toplam gebelik sayısı kesin olarak bilinememektedir, Bu nedenle “toplam gebelik sayısı” yerine “canlı doğan bebek sayısı” kullanılmaktadır, Sayısal değerler küçük olduğu için “kat sayı” olarak 100 000 kullanılmaktadır, Anne Ölüm Hızı: Gebelik,Doğum,Lohusalık(6 hafta) Nedeniyle Ölen Kadın Sayısı /Canlı Doğan Bebek Sayısı X 100 000

BEBEK ve ANNE ÖLÜMLERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kadın/Erkek eğitimi ve statüsü, Kadının eğitimi, Kadının statüsü, Evlenme yaşı, İlk menarj, Beslenme, Sağlık hizmetlerinden yararlanma durumu, Güvenli annelik, Gebelik bakımı, Tam aşılanma sıklığı, Çevre koşulları, Gelir düzeyi, Gebelikte anne yaşı(18-35), İki gebelik arasındaki süre (2 yıldan az), Ailedeki çocuk sayısı(4’den çok), Gebeliği önleyici yöntem kullanımı, Sigara-alkol,

MORTALİTE (ÖLÜM) İSTATİSTİKLERİ (İndeks) f. ORANTILI ÖLÜM HIZI: Sağlık yönünden iyi ipucu verir, Genellikle “Yaşa Özel” ve “Nedene Özel” olarak hesaplanır, Yaşa özel orantılı ölüm hızları, genellikle 0-4 yaşında ölenler ve 50 yaşından sonra ölenler için hesaplanır, Nedene özel orantılı ölüm hızları ise, bir hastalıktan ölenler için hesaplanır. Tüberküloz, kanser, kalp hastalıkları, ve trafik kazaları gibi nedenler için hesaplanabilir, Tüm ölenlerin; Yüzde kaçının 5 yaşından küçük, Yüzde kaçının 50 yaşından yukarı yaşlarda, Tüm ölenlerin yüzde kaçının kalp damar hastalıkları, kanser, trafik kazaları vb., meydana geldiğini gösterir.

MORTALİTE (ÖLÜM) İSTATİSTİKLERİ (İndeks) f. ORANTILI ÖLÜM HIZLARI: Yaşa Özel Orantılı Ölüm Hızı(0-4 Yaş) : 0-4 Yaşında Ölen Sayısı / Toplam Ölüm Sayısı X 1000 Yaşa Özel Orantılı Ölüm Hızı(50 ve Üzeri Yaş):50 Yaşın Üzerinde Ölen Sayısı/Toplam Ölüm SayısıX1000 Nedene Özel Orantılı Ölüm Hızı(Tüberküloz) : TB’den Ölen Sayısı / Toplam Ölüm Sayısı X 1000 Nedene Özel Orantılı Ölüm Hızı(Kanser) : Kanserden Ölen Sayısı / Toplam Ölüm Sayısı X 1000

MORTALİTE (ÖLÜM) İSTATİSTİKLERİ (İndeks) g. FATALİTE (LETALİTE) HIZI: Hastalıkların spektrumu (şiddeti) ve öldürücülüğü hakkında fikir verir, Tüm hastalıklar için hesaplanabilir, Hangi hastalık için hesap ediliyorsa, o hastalıktan ölen kişi sayısının, o hastalığa yakalanmış toplam kişi sayısına bölünmesiyle hesap edilir, Fatalite/Letalite Hızı(TB): TB den Ölenlerin Sayısı / Toplam TB Hasta Sayısı X 1000 Fatalite/Letalite Hızı(Kanser): Kanserden Ölenlerin Sayısı / Toplam Kanser Hasta Sayısı X 1000

HIZLAR 2.FERTİLİTE(DOĞURGANLIK) HIZLARI 1.Kaba Doğum Hızı, 2.Genel Doğurganlık Hızı, 3.Evli Kadınların Özel Doğurganlık Hızı, 4.Yaşa Özel Doğurganlık Hızı, 5.Toplam Doğurganlık Hızı,

FERTİLİTE (DOĞURGANLIK) HIZLARI (İndeks) a. KABA DOĞUM HIZI: Doğurganlık hakkında son derece kaba bir fikir verir, Karşılaştırma ve yorumlarda duyarlı olmalıdır, Yıl ortası nüfus içerisinde doğum yapmadıkları halde, erkek ve doğurganlık çağında olmayan kadınlar da bulunduğundan kaba bir ölçüdür, Her bin nüfusa düşen canlı doğum sayısını gösterir, Kaba Doğum Hızı: Canlı Doğum Sayısı / Yıl Ortası Nüfus X 1000

FERTİLİTE (DOĞURGANLIK) HIZLARI (İndeks) b. GENEL DOĞURGANLIK HIZI: Bir yıl içinde olan canlı doğum sayısının, doğurgan çağdaki (15-49 yaş) kadın yıl ortası nüfusuna bölünmesiyle hesaplanır, Doğurgan çağdaki her bin kadına düşen canlı doğum sayısını gösterir, Doğurgan çağdaki kadın yaş grubunu kimi uzmanlar 15-49, kimileri 15-44 olarak kabul etmektedir, Genel Doğurganlık Hızı: Canlı Doğum Sayısı / 15-49 Yaş Kadın Sayısı X 1000 c. EVLİ KADINLARIN ÖZEL DOĞURGANLIK HIZI: Canlı doğum sayısı, 15-49 yaş evli kadın sayısına bölünerek bulunur, Doğurganlık çağındaki her bin evli kadına düşen canlı doğum sayısını gösterir, Eğer bir toplumda evlilik dışı ilişkiler çok fazla değilse anlamlı bir ölçüttür, Evlilik dışı ilişkilerin fazla olduğu toplumlarda iyi fikir vermez, Evli Kadınların Özel Doğurganlık Hızı: Canlı Doğum Sayısı / 15-49 Yaş Evli Kadın Sayısı X 1000

FERTİLİTE (DOĞURGANLIK) HIZLARI (İndeks) d. YAŞA ÖZEL DOĞURGANLIK HIZI: Belirli bir yaş ya da yaş grubundaki kadınların bir yıl içinde yaptıkları canlı doğum sayısının, o yaş veya yaş grubundaki kadın yıl ortası nüfusuna bölünmesiyle bulunur, 15-49 yaş grubu, 5’er aralıklı yaş gruplarına ayrılarak, her grubun ayrı ayrı yaşa özel doğurganlık hızı hesaplanır (15-19; 20-24; 25-29; 30-34; 35-39; 40-44; 45-49 yedi sınıf), Bu hız, doğurganlığın hangi yaşlarda yüksek olduğunu ve aile planlaması hizmetlerinin öncelikle götürülmesi gereken nüfusu belirlemede önemlidir, Doğurganlık erken yaşlarda fazla ise, doğum aralıklarının uzatılmasına önem verilir. Doğurganlık ileri yaşlarda fazla ise, mongol veya sorunlu bebek doğumu nedeniyle ailelere yardımcı olunabilir, Bu hız, en hassas ölçülerden biridir, Formülün pay bölümünde ölü doğum ve düşükler alınmaz. Çünkü bunların toplumun nüfusunu artırmaya katkısı yoktur, Yaşa Özel Doğurganlık Hızı(20-24): 20-24 Yaşlar Arasındaki Kadınların Canlı Doğum Sayısı / 20-24 Yaşlar Arası Kadın Yıl Ortası Nüfusu X 1000

FERTİLİTE (DOĞURGANLIK) HIZLARI (İndeks) e. TOPLAM DOĞURGANLIK HIZI: 15-49 yaş grubu olan doğurganlık çağındaki kadınlar 5’er aralıklı yaş gruplarına ayrılır (15-19; 20-24; 25-29; 30-34; 35-39; 40-44; 45-49 yedi sınıf), Her grubun yaşa özel doğurganlık hızı tek tek hesap edilip, toplamı alınarak elde edilir. Bu hız doğurgan çağdaki kadın nüfusun yaş yapısından etkilenmeden, doğurganlık düzeyi hakkında kesin bilgi veren bir ölçüdür. Doğurgan çağa giren bir kadının, bu çağ sonuna kadar ortalama kaç canlı doğum yapacağını göterir. Ülkemizde toplam doğurganlık hızı 2.1’dir. “Doğurgan çağdaki her kadının başına doğurganlık sonuna kadar 2.1 çocuk düştüğü” anlamına gelir. Toplam Doğurganlık Hızı: S x (1.hız+2.hız+3.hız+4.hız+5.hız+6.hız+7.hız) / 1000 S=Sınıf aralığı

FERTİLİTE (DOĞURGANLIK) HIZLARI (İndeks) f. ÇOCUK KADIN ORANI: Hız olmamakla birlikte, son 5 yıl içindeki doğurganlığı gösteren bir ölçüttür, Basit, ancak fertilite (doğurganlık) hakkında fikir verir, Özellikle bütün doğumların sayısının bilinmemesi halinde fikir verir, Çocuk/Kadın Oranı: 0-4 Yaş Çocuk Sayısı / 15-49 Yaş Kadın Sayısı X 100 Örneğin; Ardahan İlinin Nüfusu, 0-4 Yaş Çocuk Sayısı: 405 563 15-44 (49) Yaş Kadın Sayısı: 74 769 Çocuk/Kadın Oranı: 74 769 / 405 563 X 100 = %18.4 Yorum: Ardahan İlinde doğurgan çağdaki (15-49 yaş) kadınlardan her 100 kişinin başına 18, beş yaşın altında çocuk düşmektedir.

HIZLAR 3.MORBİDİTE(HASTALIK) HIZLARI a.Prevalans Hızı, 1.Nokta Prevalans Hızı(Günlük), 2.Süre Prevalans Hızı(Hastalık “Vaka” / Aylık-Yıllık), 3.Süre Prevalans Hızı(Hasta “Kişi” / Aylık-Yıllık), 4.Ortalama Prevalans Hızı, b.İnsidans Hızı, 1.İnsidans Hızı(Hastalık-Vaka), 2.İnsidans Hızı(Hasta-Kişi), *****Bir yıl içerisinde bir kişi bir hastalığa birkaç kez yakalanma olasılığı (grip, ishal vb.) bulunduğundan daha çok “Vaka”; yılda ya da yaşam boyu bir kez yakalanma olasılığı bulunan hastalıklarda(Diyabet, Kanser vb.) “Kişi” prevalans ya da insidans hızı hesaplanır,

MORBİDİTE (HASTALIK) HIZLARI (İndeks) a. PREVELANS HIZI: Belli bir süre içerisinde bir hastalığa ait eski ve yeni vakaların toplumdaki sıklığını veren bir ölçüttür (Her bin kişiden eski ya da yeni ayrımı yapmadan kaçının hasta olduğunu gösterir-Kesitsel/Cros Sectional Araştırmalarda hesaplanabilir), Her yüz(%) ya da bin(%0) kişiden kaç kişinin hasta olduğunu (eski ve yeni) gösterir, kat sayı, hastalığın yaygınlığına göre 100, 1000, 10 000 ya da 100 000 olabilir, Toplumda veya risk altındaki nüfusdaki eski ve yeni vakaların sıklığını gösterir, Prevalans hızı özellikle kronik hastalıklar için hesaplanır, Bu hız hastalık ve hasta için ayrı ayrı hesaplanabildiği gibi, nokta (günlük), aylık veya yıllık (süre veya periyod) olarak da hesaplanabilir. Prevalans Hızı: Eski ve Yeni TB Kişi Sayısı / Toplam Nüfus X 100 (Tüberküloz-Yıl)

MORBİDİTE (HASTALIK) HIZLARI (İndeks) a.1.Nokta Prevalans(Günlük) Hızı; Nokta Prevalans Hızı (Günlük): Aralık ayının 8. Gününde Eski-Yeni Hastalık Sayısı / Risk Altındaki Nüfus X 100 a.2.Süre Prevalans(Aylık) Hızı; Süre Prevalans Hızı (Aylık): Aralık Ayı İçinde Eski-Yeni Tüm Hastalık (Vaka) Sayısı / Risk Altındaki Nüfus X 100 (Hastalık-Vaka) Süre Prevalans Hızı (Aylık): Aralık Ayında Eski-Yeni Hasta (Kişi) Sayısı / Risk Altındaki Nüfus X 100 (Hasta–Kişi) a.3.Ortalama Prevalans Hızı; Ort.Prevalans Hızı(Aylık): Aralık Ayı İçinde Ortalama Günlük Hasta Sayısı / Risk Altındaki Nüfus X 100 (Bir ay içindeki tüm toplam hasta sayısı, o ayın gün sayısına (30/31) bölünerek ortalama günlük hasta sayısı bulunur)

MORBİDİTE (HASTALIK) HIZLARI (İndeks) b. İNSİDANS HIZI: Belli bir süre içerisinde bir hastalığa ait yalnızca yeni vakaların toplumdaki sıklığını veren bir ölçüttür (Her bin kişiden kaçının yalnızca yeni vaka(hasta) olduğunu gösterir-İleriye Yönelik/Prospective Araştırmalarda hesaplanabilir), İncelenen süre içinde ortaya çıkan yalnızca yeni vakaların risk altındaki nüfusa bölünmesiyle bulunur, Her yüz(%) kişiden kaç kişinin hastalığa yeni yakalandığını gösterir, kat sayı, hastalığın yaygınlığına göre 100, 1000, 10 000 ya da 100 000 olabilir, Bu hız da hastalık ve hasta (vaka) için ayrı ayrı hesaplanabilir, İnsidans Hızı:İncelenen Süre İçinde Yeni Görülen Vaka Sayısı / Risk Altındaki Nüfus X 100 (Hastalık-Vaka) İnsidans Hızı:İncelenen Süre İçinde Yeni Hastalanan Kişi Sayısı / Risk Altındaki Nüfus X 100 (Hasta–Kişi)

DEĞERLENDİRME SORULARI Kaba Ölüm Hızı, Türkiye’nin %0 6.4, Almanya’nın %0 6.0’dır. İki değeri karşılaştırarak hangi ülke daha gelişmiştir? Niçin, yorumlayınız. Bir toplumun “Cinse, Yaşa ve Nedene Özel Ölüm Hızı” niçin hesaplanır? Nasıl yorumlanır?. “Bebek Ölüm Hızı” nasıl hesaplanır? Açıklayınız. Türkiye’nin BÖH %0 10.1, Tanzanya’nın BÖH %0 85’dir. İki ülkenin BÖH’nı karşılaştırarak, ülkelerin durumunu yorumlayınız. “Anne Ölüm Hızı” nasıl hesaplanır? Türkiye’nin AÖH’ı yüzbinde 16.4’dur. Bu değeri yorumlayınız. Doğurganlık Hızlarının adlarını yazınız. “Genel Doğurganlık Hızı” ile “Toplam Doğurganlık Hızı” arasında ne fark vardır? Açıklayınız. Bir ülkenin 15-49 yaşındaki kadınlar, sınıf aralığı 5 kullanılarak 7 sınıf oluşturulmuş ve her bir sınıfın “Yaşa Özel Doğurganlık Hızı” hesaplanmıştır. Bu ölçütün yararı nedir? Açıklayınız. “Toplam Doğurganlık Hızı”nın anlamı nedir? Açıklayınız. “Prevalans Hızı” ne anlama gelir? Açıklayınız. “İnsidans Hızı” ne anlama gelir? Açıklayınız. “Hasta (Kişi) İnsidans Hızı” ile “Hastalık (Vaka) İnsidans Hızı” arasında ne tür fark vardır? Açıklayınız.

KAYNAKLAR Tezcan, S., (1992). “Epidemiyoloji Tıbbi Araştırmaların Yöntem Bilimi” Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı Yayın No: 92/1. Ankara: Üçbilek Matbaası. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü(2009). “Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2008”.Ankara:Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi.Yayın No:NEE-HÜ.09.01.ISBN 978-975-491-274-6 Sümbüloğlu, K., (1990). “Sağlık Alanına Özel İstatistiksel Yöntemler” Hatiboğlu Yayınları: 59, Yüksek Öğretim Dizisi: 13. 3. Baskı, Ankara: Hatiboğlu Yayınevi.

TEŞEKKÜRLER