TÜRKİYE’DE İKTİSADİ PLANLAMA UYGULAMALARI Cumhuriyetin ilan edildiği 1923’lerde Türkiye’nin genel iktisadi durumu, çok genel çizgileriyle, şöyledir: Sermaye birikimi yetersizdir. Müteşebbis, özellikle milli müteşebbis kıttır. Finansman güçlükleri vardır. Milli gelir düşüktür. Vasıflı iş gücü kıt, vasıfsız iş gücü bakımından işsizlik yaygındır. Fert başına milli gelir ve ücretler düşüktür. Modern üretim ve pazarlama geridir. İktisadi kurumlaşma gelişmemiştir. Nakdi tasarruflar ve yatırımlar arasındaki dönüşümü sağlayacak kuruluşlar yoktur.

TÜRKİYE’DE İKTİSADİ PLANLAMA UYGULAMALARI Liberal Ekonomi Politikası Dönemi (1923-1929): Yukarıda sıralanan ekonomik güçlükler yanında şu sorunlarla da birlikte İzmir İktisat Kongresi toplanmıştır Sanayi faaliyetleri hafif sanayi dallarında yoğunlaşmış, cüce işletmeler oluşmuştur. İç ticaretin büyük kısmı, dış ticaretin hemen tamamı yabancı unsurlar elinde toplanmıştır. Zorunlu tüketim malları ithal edildiğinden, ithal eğilimi çok yüksektir. Duyun-u Umumiye ile Cumhuriyet idaresine 86 milyon altın lira dış borç bırakılmıştır. Nüfusun % 70-75 kadarı tarım kesiminde istihdam edilmektedir. Köylü büyük ölçüde aşar ile mültezime, köy ve kasaba murabahacısına ve büyük toprak sahibine bağlı bulunmaktadır

TÜRKİYE’DE İKTİSADİ PLANLAMA UYGULAMALARI İzmir İktisat Kongresinde alınan kararlar, genel çizgileri ile Milli sanayinin kurulmasında özel tedbirler alınacak; Özel sektörün gelişmesini sağlamak için sanayi teşvik kanunu ve gümrük kanunları yeniden düzenlenecek; Yerli malların ucuza taşınması için demiryolu, deniz ve kara taşımacılığı geliştirilecek; Sanayicilere, devletçe uygun şartlarda kredi sağlanacak ve devlet özel sektörün yapamayacağı yatırımları yapacak; Sanayi eğitiminin sağlanması için sanat okulları ve çırak okullarıyla usta kursları açılacak; Sanayi odaları, esnaf dernekleri ve loncalar biçiminde örgütlenilecek; Sanayi bankaları kurulacaktır.

TÜRKİYE’DE İKTİSADİ PLANLAMA UYGULAMALARI Devletçiliğe Geçiş ve Devletçi İktisat Politikası: İzmir İktisat Kongresinde belirlenen hedeflerden mutlak sapmalar olmuştur.Bir yandan bu başarısızlıklar, diğer yandan Büyük Depresyonun liberal ülkelerde müdahaleci bir uygulamaya geçişe sebep olması ve nihayet Türk ekonomisinde belirgin bir düzlüğe çıkış izlenemediğinden liberal uygulamalardan vazgeçilmiştir. Ayrıca “özel kesimin başarıları, hızlı bir kalkınma isteyen devrim liderlerini tatmin etmemiştir” . Bu nedenlerin bir sonucu olarak, Türkiye’deki yönetici kadroların zihninde kalkınmayı devlet sermayesine dayamaya, özel teşebbüsü devlet denetimi altına almaya ve ekonomiyi planlamaya yönelik yeni fikirler gelişmiştir.

TÜRKİYE’DE İKTİSADİ PLANLAMA UYGULAMALARI devletçilik politikasının belirgin üç özelliği 1.Devletin bir takım sınai teşebbüsleri, bizzat kendisinin işletmesi, başka deyimle, sermaye birikimi hususunda doğrudan rol alması, bir amaç değil, dönemine has bir zorunluluk olarak benimsenmiştir. Yani milli ekonominin temel unsuru yine özel teşebbüstür. Devlet, kısa zamanda ekonomiyi kalkındırma hususunda henüz yeterli olmayan özel teşebbüsün, gerekli yeterlilik sağlanıncaya kadar, yerini almış bulunacaktır. 2.Türkiye’nin devletçiliği kısmidir ve özellikle sanayi kesimini kapsamaktadır. Nitekim devletin bazı tarım alanlarında işletmeler kurması, resmi devletçilik politikasından on yıl sonra gerçekleşmiş, amacı ise daha çok “terbiyeci” olmuştur. 3.Devletin doğrudan yatırımlarda bulunduğu alanlar dahil tüm üretim faaliyetleri -tekel konusunda alınanlar hariç- özel teşebbüsün çalışmasına açık tutulmuştur.

TÜRKİYE’DE İKTİSADİ PLANLAMA UYGULAMALARI Devletçilik uygulamasının başlıca dönemleri şunlardır: 1932 müdahaleci yasaların peşpeşe çıktığı ve devlet kesiminin hızla yayıldığı dönem; 1932-1934 özel kesimi güçlendirici tedbirlerin alındığı dönem; 1935-1937 Devlet müdahaleciliğinin “planlı ekonomi” şeklinde genişlediği dönem; 1937-1938 Devletçiliğin önemini yitirmeye başladığı dönem.

TÜRKİYE’DE İKTİSADİ PLANLAMA UYGULAMALARI bir sanayileşme planı (yahut kesim planı) fikrinin doğuş nedenleri şunlardır: Türkiye’de sanayileşme ve kalkınma, cumhuriyetin ilk on yıllık döneminde, harcanan bütün çabalara rağmen , hızlanamamıştır. Büyük Dünya Buhranı, tarıma dayalı ekonomilerde çok daha yıkıcı sonuçlar doğurmuştur. Ekonominin her kesiminde yatırımlar çok düşüktür. Ekonomi için gerekli alt yapı yatırımları yanında sosyal yatırımlar yok denecek kadar düşük kalmıştır. Özellikle “kadro hareketi” adı altında gelişen fikir akımı devletçilik ve buna bağlı olarak, planlamayı savunmuştur. Diğer yandan, Türkiye’nin yakın ilişki içinde bulunduğu Avrupa’da otoriter-devletçi akımlar başlamıştır. Ayrıca Sovyet Rusya sosyalist planlama modelleri ile Beş Yıllık Planlar yapmakta, planlı kalkınma dönemine girmiş bulunmaktadır. Lozan Barış Antlaşması hükümlerinin 1929’dan sonra ekonominin çeşitli alanlarına devlet müdahalesine veya denetimine izin vermesi.

TÜRKİYE’DE İKTİSADİ PLANLAMA UYGULAMALARI Birinci ve İkinci Beş Yıllık Sanayileşme Planları : iki planın da temel karakterleri şöyle özetlenebilir: Bunlar, birer makro plan değil, kesim planlarıdır. Başka deyimle devletin sınai yatırımlarını kapsayan birer program niteliğindedir. Özel kesim yatırımları yanında merkezi devlet dışındaki kamu otoritelerinin sınai faaliyetleri de kapsam dışı kalmıştır. Merkezi Hükümetin sosyal sabit sermaye (Bayındırlık, Eğitim, Sağlık v.b) yatırımları, eskisi gibi bütçe ile yürütülmüş, plan kapsamına alınmamıştır. Planlar, İktisat Vekaletine bağlı sanayi tetkik heyetinin denetimi altında yürütülmüştür. BBYSP’nin gerçekleşmesi için başlangıçta 44 milyon TL. tahsis edilmişse de sonradan % 127 artırılarak 100 Milyon TL. ya çıkarılmıştır İBYSP’nında öngörülen işler çok daha sonradan geniş ölçüde gerçekleştirilmiştir. 1933-1939 arasında birinci planın tamamı, ikincisinin bir kısmı için yapılan harcama toplam 135 Milyon TL. kadardır. Ancak aynı dönemde sırf bayındırlık hizmetleri için toplam 311 Milyon TL. gibi çok yüksek bir tutar harcanmıştır.

Birinci ve İkinci Beş Yıllık Sanayileşme Planları “BİBYSP”larının hem kendi döneminde, hem de sonraki dönemlerde bıraktığı genel izlenimler ve sonuçlar Bunlar Türkiye için yeni, orijinal ve başarılı bir deneme olmuştur. Türkiye ekonomisi belirgin bir sanayileşme ivmesi kazanmıştır. Ekonomimizin yarı otarşik biçimde ikili sektör yapısı içinde (devlet-özel) karma ekonomik bir modeli uygulayabileceği ortaya çıkmıştır. Kısa ve uzun dönemli hedeflere pratik çözümlerle varılabileceği görülmüştür. Sosyal fayda yaratma çabalarının iktisadi yollarla etkin biçimde sağlanabileceği anlaşılmıştır. BİBYSP uygulaması dışsal ekonomiler açısından son derece yararlı sonuçlar vermiştir. Öyle ki, bir yandan atılımcı toplum kademeleri oluşturulurken, diğer yandan iktisadi alt yapı ve dıştan istifadeler ortaya çıkarılmıştır. Yatırımlar, katı bir devletçilik anlayışı ile değil, özel girişimi destekler ve tamamlar biçimde yapılmıştır. Sanayi’de yaratılan dışsal ekonomiler bunun en belirgin örneğidir.

Beş Yıllık Kalkınma Planları 27 Mayıs 1960 ihtilalini izleyen 30 Eylül 1960 tarihinde 91 Sayılı Kanun’la, Türkiye’de, kalkınma planları hazırlanmak suretiyle ekonomik ve sosyal kalkınmanın hızlandırılması amacıyla,Başbakanlığa bağlı olarak Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kurulmuştur. Ayrıca, 1961 Anayasası (m.129) ile planlı kalkınma bir anayasal kurum haline gelmiştir.  Daha sonra 1961 Anayasası ile ekonomik ve sosyal kalkınmayı demokratik yollarla gerçekleştirmek için kalkınma planlarının hazırlanması hükme bağlanmıştır. Devlet Planlama Teşkilatı’nın beşer yıllık (2006’dan sonra yedi yıllık) dönemler için hazırladığı ve hükümetlerin Meclise sunduğu Türk Kalkınma Planları, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından kararlaştırılır. Kalkınma planları, DPT tarafından hazırlanan ve Yüksek Planlama Kurulunda görüşülerek Bakanlar Kurulu’nca karara bağlanan yıllık programlarla uygulamaya geçirilir. Yıllık programlar, kalkınma planlarında benimsenen hedef ve politikalarla tutarlı olarak Devlet Planlama Teşkilatı tarafından ilgili kuruluşların görüşlerinin de alınmasıyla hazırlanır.

Beş Yıllık Kalkınma Planları Türk Kalkınma Planlarının Özellikleri Türk planları kamu kesimi için “emredici” özel kesim için “yol gösterici”dir. Makro planlardır. Yani ekonominin tamamını kapsar. Doktriner bir nitelik taşımaz. Anayasal çerçevede iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı demokratik yollarla gerçekleştirmeyi hedef edinmiştir. Karma niteliğinin gereği olarak, kamu ve özel kesim arasında bir dengenin kurulması, böylece her ikisi arasında işbölümü ve işbirliği yapmak esastır. İktisadi büyüme, tam istihdam, fiyat istikrarı, dış ödemeler dengesinin sağlanması, adil gelir bölüşümü, sosyal güvenlik gibi çok hedefli bir planlamadır. Kapsadıkları dönemler itibariyle (genellikle 15 yıllık) perspektif (uzun vadeli), beş yıllık (orta vadeli) ve yıllık programlar (kısa vadeli planlar)dan oluşmaktadır. Türk planları tutarlılığı esas alan planlardır. Yani plan hedefleri ile sektörel üretim arasında tutarlığı esas alır. Karma yapıları nedeniyle, devletçilik ve serbest piyasa ekonomisinin sınırları konusunda siyasi iktidarların tercihlerini uygulama imkanı verir. Nitekim belirlenecek hedef, politika ve stratejiler bu sınırları çizmektedir

Beş Yıllık Kalkınma Planları Türk Kalkınma Planlarının Özellikleri Makroekonomik büyüklüklerle ilgili değişkenler arasında karşılıklı ilişkiler kurulmuştur. Nitekim GSMH büyüme hızının gerçekleştirilmesi, marjinal sermaye/hasıla oranı veri alınmak kaydıyla, yatırımların artırılmasına bağlanmıştır. Kalkınma planlarımızda, genellikle ekonomik ve sosyal yapı veri alınmıştır. Ancak, değişen ekonomik konjonktüre göre bazı yapısal değişiklikler gerçekleştirilmiştir. Bunlara ÜBYKP’nında öngörülen toprak ve tarım reformu, eğitim reformu, adalet reformu kamu kesimi reformu v.b (UBYKP s.911-924) örnek verilebilir. Kalkınma planlarımızın tamamında sanayi sektörünün gelişmesine öncelik verilmiştir. Ancak bunların ağırlıkları her Beş Yıllık Plan’da farklı olmuştur. Ölçek ekonomileri ve teknoloji seçimi gibi konulara ÜBYKP ile başlanmış, izleyen planlarda ivme kazanmıştır.Çünkü Türk ekonomisi dışa açıldıkça (özellikle 1980 sonrası) dış rekabete imkan verecek teknolojilerin edinilmesi zorunlu hale gelmiştir. Plan model ve teknikleri itibariyle BYKP’larımız birbirine benzemektedir. Ancak, konjonktürel gelişmeler ve planı hazırlayıp uygulamakla yükümlü siyasi kadroların eğilimleri bazı farklılıkların doğmasına neden olmuştur. Bu, Türk planlarına nispi bir esneklik kazandırmış; böylece, planlama tecrübesinin gelişmesini sağlamıştır.