AİLEDE ETKİLEŞİM Prof Dr Süheyla ÜNAL

Etkileşim Kişi ve çevresi arasında ilişkileri ilgilendiren aşamalar Etkileşimde bulunanlar arasında bilgi, düşünce ve tutum ortaklığı yaratmak Kişide yeni bir tutum geliştirmek Varolan tutumun şiddetini arttırmak Varolan tutumu tamamen değiştirmek

Sistem bağlamında aile aileyi oluşturan bireyler ve alt sistemler arasında, aile ve diğer sosyal sistemler arasında etkileşim zorunlu ve kaçınılmazdır Aile içindeki her birey birbirini etkiler Kimse davranışta bulunmadan edemez Kimse iletişimde bulunmadan edemez Hiçbir davranış ve iletinin “gerçek”, “esas” anlamı yoktur. Anlam ona bu anlamı atfeden kişiye özgü öznel bir gerçekliktir

Etkileşim etkileşim kontrol ve değişimi sağlar

Yaşayan sistemler=İletişim+Kontrol Kendini düzenleme Çevre Karşılaştırma Amaç Uyum Yönetici sistem Ölçüm Girdi Çıktı “Sistem”

Sistem bağlamında aile Uyum çabası ve sürekli değişim ile düzen ve bütünlüğü sağlamaya çalışır Huzur ve öngörülebilirlik oluşturmak üzere kurallar çerçevesinde organize olur Kaynaklarını uygun şekilde kullanarak amaca yönelik bir etkinliğe dönüştürür

Sistem kuramında aile Her üyenin ve ailenin bir sınırı vardır, sınırların özellikleri etkileşimi belirler Ailenin işlev görmesinde iletişim ve geri bildirim mekanizmaları önemli rol oynar Göreli bir denge durumuna sahiptir Gelişme ve değişme mümkün olabilir Bir üyede değişiklik olduğunda sistem kendisini yeniden düzenler

Sistem kuramında aile Olaylar doğrusal nedensellikten çok, döngüsel nedensellik çerçevesinde daha iyi anlaşılır Çok sayıdaki farklı başlangıçlar, aynı sonuca götürür

Hiyerarşi- Güç Fiziksel yapılarla ilişkili soyutlama sağlayan bir kavramdır Daha alt düzey yapıların yönetilmesi Daha üst düzey sistemlerle bütünleşme Hiyerarşik yapı Komplike-basit Alt - üst 2. düzey 2. düzey 1. düzey 1. düzey

İletişim kanalları Sistemin varlığını sürdürebilmesi için iletişim kanallarının olması gereklidir İletişim kanalları Sistemin çevreden haberdar olmasını sağlar Sistemin iç kontrolünü düzenler

Uyumlu etkileşim Sistemin bir yerindeki sapma başka bir olayla dengelenir Sistem, girdilerin yorumuyla oluşan eylemlerin sonuçları tarafından monitorize edilir Bir birimin çıktısı- diğer birimlerin çıktıları ile birleşerek, daha alt sistemlere referans sinyal olur

Referans sinyaller Kendilik kavramı Değerler İstekler Güdüler İlgiler Standartlar Amaçlar

İlkeler, programlar, kategoriler, ilişkiler, olaylar, geçişler İdeal self Duyumlar, duygular Dünya görüşü İlkeler, programlar, kategoriler, ilişkiler, olaylar, geçişler

Hiyerarşideki amaçlara ilişkin eylemler bilişsel süreçleri monitorize eder, bu da duygusal tepkileri anlamlandırır Beklentiler pozitif duygu ile sonuçlanır İstenilen durumun altındaki ilerleme negatif duygu ile sonuçlanır

Kontrol mekanizmaları Alt sistemleri birbiriyle anlamlı ve dinamik bir etkileşim içinde, kabul edilebilir sınırlar içinde tutarak duruma uyum yapmasını sağlar Kontrollü uyum anlamlı bir değişim için gereklidir Sistemlerde geribildirim en önemli kontrol mekanizmalarıdır

Kontrol mekanizmaları Yaşayan sistemler negatif ve araya giren pozitif geribildirim halkalarının sağladığı döngüsel kontroller aracılığı ile iç koşullarının belirli alt ve üst sınırlar arasında sabit tutarlar. Hata iletisi Denetleyici (Farkın değerlendirilmesi) Referans sinyal Karşılaştırıcı Sistemin şimdiki durumu Amaç İstenilen durum Algılanan uyaran

Kontrol mekanizmaları Sistemin hiçbir parçası diğerleri üzerinde tek taraflı bir kontrole sahip değildir. Sistemin yönetici özelliği sistemin bazı parçalarında değil, sistemin bütününde yer alır.

İletişim Kişi ve çevresi arasında iki yönlü ilişkiyi ilgilendiren aşamalar Herhangi bir işaret yardımı ile duygu, düsünce ve anlamların alışverişi

İletişimin amacı Mesajı alan ve veren arasında bilgi, düsünce ve tutum ortaklığı yaratmak Kişide yeni bir tutum geliştirmek Varolan tutumun şiddetini arttırmak Varolan tutumu tamamen değiştirmektir.

İletişim Sözel (deklaratif) Sözel olmayan (analog,metakomunikasyon) İletişim sırasında bilgi iletimi için kullandığımız sözler Sözel olmayan (analog,metakomunikasyon) Ses tonu, jestler, yüz ifadesi gibi niyet bildiren iletiler Bağlamsal İletinin gerçekleştiği durum, ortam Bağlam Sözel Sözel olmayan Sözel

İletişimin bileşenleri GÖNDERİCİ►duygu düsünce ve isteğin aktarılmasında sözü söyleyen kişi veya topluluk ALICI ►iletilen sözü alan kişi veya topluluk İLETİ ►gönderici ile alıcı arasında aktarılmakta olan duygu, düşünce ya da istek BAĞLAM ►bu temel iletisimin gerçeklestiği ortam KANAL ►gönderici ile alıcı arasındaki iletinin gönderilme sekli GERİ BİLDİRİM ►eğer varsa iletiye verilen her türlü yanıt

Geri bildirim Kimse iletişimde bulunmadan edemediği gibi, geri bildirimde bulunmadan da edemez Geri bildirim bilgi ve enerji akışını düzenleyerek sistemin daha etkili performans göstermesini sağlar

Geri bildirim Sistemin değerlendirilmesi, izlenmesi ve daha etkili performans sergilemesi amacıyla, sistemin kullandığı enerji ya da bilgi süreçleri hakkındaki bilginin kullanılması Hata-kontrollü düzenleme

Negatif geri bildirim En temel kontrol, girdiyi kontrol eden negatif geribildirim döngüsü ile sağlanır Sistemdeki sapmanın düzeltilmesine, ilk dengenin kurulmasına hizmet eder (homeostazis) Uyumsal davranışa neden olur (self- regulation) Dış değişiklikleri azaltır ve stabilize eder

Negatif geri bildirim “Eve çok geç geldin. Bunu yapmamalıydın!” Yanıt kendisini oluşturan nedenleri zıt yönde etkiler A B C D Artık yapma! Kınama, emir “Eve çok geç geldin. Bunu yapmamalıydın!” (-) Yapının stabilitesini ve sürekliliğini sağlar

Olumsuz pekiştireç tuzağı Aileler sıklıkla farkında olmadan yapılmasını istemedikleri davranışları pekiştirirler İlk aşama: Anne oğluna yapmasını istemediği bir davranışı söyler İkinci aşama: Oğul buna annenin tolere edemeyeceği bir davranışla tepki verir Üçüncü adım: Anne ilk isteğinden vazgeçer Çocuk böylece istediği davranışı yapmayı anneye kabul ettirmiş olur

Pozitif geri bildirim A B C D Eleştiri, değişim talebi Yanıt kendisini oluşturan nedenleri aynı yönde etkiler A B C D Eleştiri, değişim talebi “Beni hiç öpmüyorsun!” (+) Bu yetmez, daha çok yap! Sapmayı amplifiye ederek sistemi değişikliğe zorlar

İleri besleme Öngörü temelli düzenleme Hatayı öngörmeye dayanır Hata kontrolden çıkmadan eyleme geçilir

Negatif ileri besleme A B C D Kural “Eve geç gelmeyeceksin!” (-) Yapma!

Pozitif ileri besleme A B C D Beklenti, talep, rica “Bundan sonra beni daha çok öper misin?” “Zamanında evde olmanı istiyorum” (+) Daha çok yap!

İlişki İki kişi yan yana geldiklerinden itibaren aralarında davranış alışverişi başlar Hangi şartlar altında, ne şekilde, hangi tür davranışların değiş-tokuş edileceği öğrenilir

Güven Giderek olasılıklar düşer, davranışlar karşılıklı olarak daha belirli, düzenli ve yordanır olur. Bir süre için entropi düşer. “Birbirimiz için, birbirimize göre ve beraberken kimiz, biliyoruz”

Güç ve ilişki Bir kişinin diğerini istediği yönde davranmasını sağlamak üzere etkilemesidir Güç ve ilişki Tamamlayıcı Simetrik Paralel

İlişki örüntüleri Tamamlayıcı Simetrik (yansılamalı) Başat-çekinik, titiz-pasaklı, tembel-çalışkan Simetrik (yansılamalı) Biri ne yaparsa diğeri de onu yapar Paralel (işlevsel) Kişiler yerine göre tamamlayıcı, yerine göre simetrik davranmayı becerir

Tamamlayıcı ilişkiler Esnek olmayan, katı, sorun çıkarmaya yatkın sistemler doğurur Persekütor-kurban tuzağı Aslında zayıf konumda olan da ilişkiyi kontrol eder, kontrol iki taraflıdır.

Simetrik ilişkiler Yoğun kuvvetler çatışması ve rekabet vardır Sistem sonunda patlayıncaya kadar gerilim tırmanır Taraflar hep birbirini suçlar

Paralel ilişkiler Demokratik tarzda ilişki yürütülür Sorunlara ilişkin her ikisi de sorumluluk alır Dinleme ve konuşma oranları birbirine yakındır Kararlar fikir alış verişi ile ortaklaşa alınır Her iki taraf da ilişkinin iki yönlülüğünün farkındadır ve bundan hoşnuttur

Ailenin sistemik özellikleri Yapı ve süreç

Ailenin sistemik özellikleri Yapı (being) Süreç (process) Sistemdeki enerji, madde ve bilginin zaman içindeki değişimi İşlev (behaving) yapının canlılığını ve dengesini koruyabilmesi amacıyla uyguladığı, anbean değişebilen eylemlerdir Tarih (becoming) daha yavaş olan değişimler

Ailenin sistemik özellikleri sınırlar üçgenler alt sistemler duygusal tepkisellik iletişim döngüsellik Yapı Süreç “İlerleme değişimin içinde düzeni, düzenin içinde değişimi koruyabilmek sanatıdır.” A.N. Whitehead

Yapı Sınırlar Uygun sınırlar sisteme üyeliğin koşullarını belirler sistemler arasında bilgi akışını kontrol eder sistemler arasındaki temas noktalarını oluşturarak geçirgenlik ve kohezyonu sağlar Uygun sınırlar ailede duygusal bağları oluşturur hiyerarşinin güçlenmesini sağlar işlevsel olmayan koalisyonları engeller

Yapı Sınırlar Çok geçirgen olursa Çok belirgin ve katı olursa, üyeler birbiriyle fazla iç içe geçer tanımsızlık ve kontrolsüzlük doğar Sistem eriyip çökebilir Çok belirgin ve katı olursa, üyeler birbirinden izole olur Bilgi alışverişi, etkileşim sağlanmaz

Yapı Üçgenler Koalisyonlar iki kişi arasındaki ilişkiyi stabilize etmeye çalışan üçlü etkileşim birimleri duygusal sistemde blok oluştururlar Koalisyonlar güce ortak olmak için zayıf üyenin güçlü üyeyle ittifak yapması ile oluşur iki ya da daha fazla aile bireyi arasındaki bağlantılardır, sistemin bütünlüğünü olumsuz etkiler

Yapı Alt sistemler bütünlük oluşturmak için karşılıklı bağımlılık oluşturulmalıdır (sevgi) özel bir işlevi gerçekleştirmek için sorumluluk taşımalı, görece bağımsız davranmalıdır (saygı) değişimlere uyum sağlamak için bazı yapısal değişikliklere gidebilmelidir ilerleyici ayrışım (karşılıklı bağımlılığın azalması) ilerleyici sistematizasyon (karşılıklı bağımlılığın artması) ilerleyici desantralizasyon (bir alt sistemin daha önemli hale gelmesi)

Süreç Duygusal tepkisellik İletişim Döngüsellik üyeler duygusal bir bağlam çerçevesinde etkileşime geçerler İletişim aile işlevlerinde önemli role sahiptir Döngüsellik olaylar birbiri ile bağlantılı ya da tekrarlayan döngüler dizisi şeklinde gerçekleşir “kim başlattı?” sorusu yararsızdır

Amaç-varlık nedeni Aile sistemi amaç yönelimlidir Üyeler arasındaki ilişkiler sistemin amacı ile uyumlu olarak gerçekleşir İstenilen duruma ulaşıp bu durumu sürdürmeyi kontrol sistemleri aracılığı ile gerçekleştirir Üyelerin bireysel amaç ve gereksinimleri, sistemin amaçları ile çeliştiğinde sorun yaşanmaya başlar

Ailenin yaşam döngüsü Ailenin oluşumu ve gelişimi dönemlere ayrılır Her dönemin farklı görevleri ve ilişki örüntüleri vardır Boşanma ve yeniden evlenmede kuşaklararası görüşler önem taşır

Ailenin yaşam döngüsü Commitment of the couple to each other Married couple Developing parental roles – husband and wife Childbearing family Accepting child’s personality as the child grows up Preschool children Introducing children to institutions outside the family School children Accepting adolescence; accepting sexual change Teenagers Experimenting with independence Launching children Accepting child’s independent adult role Middle-aged parents Letting go – facing each other again when child rearing is complete Aging family members Accepting retirement and old age

Aile öyküleri Aileyi etki altında bırakan öyküler, üyeler arasındaki ilişkileri ve ailenin işlevselliğini önemli ölçüde etkiler Terapide daha uygun öyküler oluşturma sağlanır

Epigenezis Yaşamımızın erken dönemlerindeki ilişkilerimiz ve yaptığımız herşey, yaşamımızın daha sonraki dönemlerinde önemli etkiye sahiptir Ailemizde yaşadıklarımız bizi etkiler ve değişime dirençli iletişim ve davranış kalıpları oluşturur

Değişim Stabilitenin devamı-homeostazis Artış değişimi Savunma mekanizmaları Alışkanlıklar, rutinler Artış değişimi Gelişime bağlı değişim Beklenen normal değişim Dönüşümsel değişim Yeniden düzenleniş (travmatik)

Yapısal değişim Yapı işlevselliğin etkisiyle değişebilir eğer değişim dönüşümsüz olarak gerçekleşmişse, tarihsel bir süreç gerçekleşir ve yeni bir yapı ortaya çıkar

Belirti- Sorunlu davranış Aile içindeki işlev bozukluğunun bir göstergesidir Aile için bir amaca hizmet eder Bu sorunlu davranış kalıpları kuşaklar boyunca geçebilir

Çare Sisteme değişik noktalardan farklı yaklaşımlarla girip aynı sonuca ulaşmak mümkündür “Niçin bu hale düşülmüş” sorusu gerekli değildir “Şimdi ne, nasıl olmaktadır?” sorusu daha kullanışlıdır Süreci etkileyen sorunlu etkileşimleri anlamak ve olabildiğince fazla noktadan müdahale etmek uygundur

KAYNAKLAR Barker P (1981) Basic Family Therapy.New York: Granada Publishing Becvar RJ, Becvar DS (1982) Systems theory and Family Therapy. Lanham: University Press of America