KIYAS

Kıyasın tanımı Kıyas, öncül adı verilen birden çok önermeyle, sonuç adı verilen bir önerme arasında mantıkça geçerli bir ilişki kurmaktadır. Örn; Her insan ölümlüdür. Ali de insandır O halde Ali de ölümlüdür.

Kıyasın unsurları 1-Dava 2-Matlub 3-Netice Örn;Bütün insanlar ölümlüdür.(büyük önerme, dava) Sokrat insandır. (küçük önerme, matlub) Sokrat ölümlüdür.(sonuç, hüküm) Orta terim; öncüllerde tekrar edilen terimdir. Büyük terim; büyük önermede orta terimin dışında kalan terimdir. Küçük terim; küçük önerme ve sonuçta tekrarlanan terimdir.

Kıyasın şartları 1-Bir kıyasta 3 terim olmalıdır. bunlar büyük-orta-küçük terimlerdir. 2-Orta terim sonuçta bulunmamalıdır. çünkü orta terimin görevi ikisini birbirine bağlamaktır. 3-Orta terim öncüllerde en az bir defa bütün kaplamı ile alınmalıdır. 4- Hükümde bulunan terimlerin kaplamı öncüllerde bulunan terimlerin kaplamını aşmamalıdır.

Kıyasın önermelere ilişkin şartları 1- İki olumlu önermenin sonucu mutlaka olumludur. 2-İki olumsuz önermeden hiçbir sonuç çıkmaz. 3-İki külli veya iki cüzi önermeden hiçbir sonuç çıkmaz. 4-Sonuç daima öncüllerden zayıf olanına tabidir. Yani öncüllerden birisi olumsuz ise sonuç da olumsuz, birisi tekil ise sonuç da tekildir.

Kıyasın türleri 1-Basit kıyas Kesin kıyas Seçmeli kıyas 2-Bileşik kıyas 3-Kısaltılmış kıyaslar 4-Delilli kıyaslar 5-Zincirleme kıyas 6-İkilem 7-Hulfi kıyas

1-Basit kıyas Kıyas 2 öncül ve bir sonuçtan oluşuyorsa basit kıyastır Basit kıyas seçmeli ve kesin kıyas diye ikiye ayrılır. Kesin kıyas: Sonuç öncüllerin içinde anlam olarak bulunup şekil olarak bulunmazsa kesin kıyastır(kıyas-ı iktirani) Seçmeli kıyas: Sonucun aynı ve zıttı öncüllerin içinde hem mana olarak hem de şekil olarak bulunursa seçmeli kıyastır(kıyas-ı istinai)

2-Bileşik (mürekkep ) kıyas Kıyas 2 den fazla öncülden oluşuyorsa bileşik kıyas denir.

3-Kısaltılmış kıyaslar Günlük konuşmalarda çok kullanılan kısaltılmış kıyasta önermelerden biri kaldırılmıştır. Örn; Düşünüyorum Öyleyse varım Düşünmek varolmaktır önermesi kaldırılmıştır.

4-Delilli kıyas(müdellel kıyas) Öncüllerin sayısı artttırılmış ve delillerle ispatlanmıştır. Buna öncüllerin peşinden deilllerin getirildiği kıyas denilmektedir. Örn; Allah’ın emrini terkeden asidir. (1. öncül) Çünkü Kur’an da emrime isyan mı ettin?(Taha 93) buyurulmaktadır. (delil) Her asi cehennemliktir. (2. öncül) Çünkü Kur’an da kim Allah’a ve Resulune isyan eder ve sınırlarını aşarsa onu temelli kalacağı cehenneme sokar (Nisa 14) buyurulmaktadır.(delil) Öyleyse Allah’ın emrini terkeden cehennemliktir.(sonuç)

5-Zincirleme kıyas(mevsulü’n-netaic) İkiden fazla öncülden meydana gelen çıkarımlardır.1. kıyasın sonucu onu takip eden kıyasın öncüllerinden biri olur. Örn; Şu karaltı insandır Her insan hayvandır. O halde şu karaltı hayvandır. Her hayvan cisimdir. O halde şu karaltı cisimdir.

6-İkilem(dilem) Büyük önerme biri olumlu diğeri olumsuz olmak üzere ikiye ayrılır, olumlu ve olumsuz önerme ayrı ayrı ele alınarak aynı sonuca ulaşılır. Örn; Ya siz padişahsınız ya da ben padişahım. Siz padişahsanız vazifeniz olduğundan, Ben padişahsam size emrettiğim için, Her iki halde de ordunun başına geçmelisiniz.

7-Hulfi kıyas İspatı istenen şeyin karşıt halinin imkansızlığını göstererek ispat edilmesi istenenin doğruluğuna hükmetmektir. Örn; Alemin düzeni için yaratıcının bir olması gerekir. Yaratıcı birden fazla olsaydı alemde düzen bozulurdu. O halde alemin düzen içinde olması için yaratıcının bir olması gerekir.

Benzetme ( kıyas-ı temsili) Benzetme benzerliklere dayanılarak yapılan bir çıkarımdır. benzetmenin 4 unsuru vardır: 1-Benzetilen (müşebbeh) 2-Kendisine benzetilen (müşebbehün bih) 3-İllet (müşebbeh ile müşebbehin bih arasında ortak olan şeydir.) 4-Benzetme (teşbih, sonuç) Örn; Dünya’nın atmosferi vardır ve üzerinde canlılar yaşar Merih’tede atmosfer vardır. O halde Merih’tede canlıların bulunması gerekir. Kıyas ve tümevarım yerine benzetme yolu daha çok tercih edilir.

Tümevarım (istikra, endüksiyon) Insan beyninin tekilden tümele, özel halden genel hale veya olaylardan kanuna yükselmesini sağlayan akıl yürütme şekline tümevarım denilir. Aristo tümevarımı ilk kullananın Sokrat olduğunu söyler. Sokrata göre bilmekle olmak aynı şeydir. Erdemli olmak erdemi bilmek demektir. Bilmekse tümevarmak demektir. Tümevarımın yaygın kullanılmasının nedeni genellemeyi mümkün kılmasıdır.

TÜMEVARIMLA ELDE EDİLEN BİLGİNİN YAKİN İFADE EDEBİLMESİ İÇİN ŞU ŞARTLAR OLMALIDIR: 1- Gözönünde bulundurulan haller mümkün mertebe çok olmalıdır. Bu haller ne kadar çok olursa tümevarımlardan çıkarılacak sonuç o kadar yakin ifade eder, yani kesin olur. 2-Tümevarım, yeni olayların tahmininde doğru sonuç verdiği nispette kesinlik ifade eder. Örn; Uranüs gezegeninde açıklanamayan bazı özelliklerden genel yerçekimi kanununa dayanarak yaptığı hesaplar sonucu, Neptün’ü keşfedilmiştir.

Tümevarım ikiye ayrılmaktadır: 1- Tam tümevarım (istikra-yı tam) 2- Eksik tümevarım (istikra-yı nakıs)

Tam tümevarım Bir bütünün parçalarının hepsini inceleyerek o bütün hakkında hüküm vermeye denir. Örn; Pazartesi, Salı, Çarşamba,Perşembe, Cuma, Cumartesi, Pazar günlerinin her biri 24 ‘er saattir. Ve bunlar haftanın günleridir. O halde haftanın bütün günleri 24 saattir.

Eksik tümevarım Bir bütünü meydana getiren parçaların tümü değil de bazılarını inceleyerek o bütünün tamamı hakkında hüküm vermeye veya bütünün bağlı bulunduğu kanunlara ulaşmaya eksik tümevarım denir. Tam tümevarım ve eksik tümevarım arsındaki fark sonuç mecburi sonuç muhtemel Klasik mantık eksik tümevarımla uğraşmaz, klasik mantık tam tümevarımla uğraşır.

Mantık ve fıkıhtaki kıyasın farkı Fıkıhtaki kıyasta 4 unsur bulunur. 1-Asl(nass, kanun maddesi) 2-Fer’(hakkında nass bulunmayan olay) 3-İllet (nasss hükmü ile olayın sebebi, yani mana ve gayesi) 4-Hüküm(sonuç) Fıkıhtaki kıyas bir akıl yürütmedir. Mantıkçılar benzetme veya tümdengelim derler.