Tatar Modernleşmesi

Tatarların modernleşmesinde hangi çevreler etkili olmuştur?

Modernleşmede Etkili Olan Çevreler Türkiye Rusya Buhara

Tatarların modernleşmesinde bu çevrelerin ne gibi etkileri vardır?

Türkiye Tatarlar hac yolu vesilesiyle İstanbul’a, halifenin şehrine uğrarlar. Geri dönerken buradan dinî ilimlerle ilgili birçok kitap alırlar ve buradaki edebî ve fikrî muhitleri de memleketlerine taşırlar.

İstanbul’a okumaya gelen öğrenciler burada iyi bir eğitim alarak geri dönerler. Sadece İstanbul okulları değil Mısır’daki El-Ezher Üniversitesi de önemli bir rol üstlenir.

Rusya II. Katerina’nın Tatarlara verdiği imtiyazlar onların Türkistan içlerinde de ticaret yapmalarına imkan sağlamıştır. Bu imtiyaz ile Tatar burjuva sınıfı oluşmuş ve bu zengin Tatar aileleri çocuklarını İstanbul veya Buhara’ya eğitim için göndermişlerdir.

Buhara Buhara’ya okumaya giden kişiler buradaki eğitim anlayışının baskıcı ve yozlaşmış halinden kendilerini sıyırmışlar ve döndüklerinde dinde yenileşmenin ilk adımlarını atmışlardır.

Modernleşmenin Alanları İlk olarak din alanında başlar. Sonra edebiyat, tarih ve dil alanlarında gelişme gösterir ve birçok eser verilir. Tatar kimliği = din Rusya Müslümanları Tatar halkının kendini Tatar değil de Müslüman diye adlandırmasında Rusların yoğun baskısının da rolü vardır.

Çarlık zamanında birçok Müslüman askerlik ve vergilerden muaf tutulmak vaadiyle Hıristiyanlaştırılmıştır. Bunlara Kreşin adı verilmektedir. Kayyum Nasirî’ye kadar Tatarlar üzerinde Çağatay dili hakimdir.

Modernleşmenin ilk adımları Kazan’ın 1552’de işgalinden sonra Rusların Kazan vilâyetindeki Hanlık devrinin önder tabakasını, bilhassa ruhanilerini imha etmesinin ardından milli varlık ve milli bütünlüğün muhafazası köy imamlarına kalmıştır. Kazan-Türk tüccarların Türkistan’a sık sık giderek Buhara medreselerini görmüş ve Kazanlı şakirtlerin o medreselere gitmelerini telkin etmişlerdir.

Medrese hayatını ele alan eserler: Fatih Kerimî – Cihangir Mahdum (hikâye 1900) Ayaz İshakî – Molla Babay (roman) Molla-Misyoner çatışması Dinî reformlar ve Usul-i Cedit hareketi

Kazan Üniversitesinin Kuruluşu (1804)

Modernleşmenin İlk Temsilcileri

Otuz-imenli Abdurrahim (1730-?) Din alimidir ve şair kişiliği ile tanınır. Timeş medresesini kurmuştur. Ona göre Tatarlar için 41 farz vardır. 41.si Rusçayı öğrenmektir.

Abdunnasır Kursevî (1771-1812) Buhara ve Semerkant’ta eğitim almıştır.Klasik İslâm alim ve filozoflarının eserlerini inceleyerek zamanındaki din bilginlerinin köhne saplantılarda olduğunu görmüştür. El-irşadu li’l ibad adlı eserinde fikirlerini ortaya koymuştur.

Şehabettin Mercanî(1818-1889) İslâmiyetteki dogmatik düşüncelere karşı çıkar. Buhara ve Semerkant’ta eğitim alır. 1876’da Rus-Tatar öğretmen okulunda öğretmenlik yapmıştır. En meşhur eseri Müstefidü’l-Ahbar fi Ahval-i Kazan ve Bulgar kitabıdır. Arap ve Fars kaynaklarına dayanarak yazdığı bu eser oldukça önemlidir.

Kayyum Nasirî (1824-1902) Tatarlar arasında ilk büyük ansiklopedisttir. Dil bilimi, etnografya, edebiyat, coğrafya,aritmetik, fizik, v.b. Ders kitapları yazmıştır. Yazı makinesi

Salnameler yazarak geçimini sağlar. Tatar dilinin mahallileşmesinde, edebî hale gelmesinde en büyük katkı ona aittir. Tatarcılık cereyanının önderidir. Rusça öğrenmiş fakat bunu gizlice yapmıştır.

Gaspıralı’nın izinden gidenler tarafından çok eleştirilmiş fakat bir süre sonra Kazanlı birçok edip Tatarca yazmaya başlamıştır. Fevakih’ül Cülesa Tatar folklorunu konu edinmiştir. Enmüzeç

Halfinler Baba Sait Halfin I. Petro zamanında “tilmaçlık” yapar. 1758’de Kazan’da açılan Birinci Rus Gimnazyumunda 1769’dan itibaren Türk-Tatar dili okutur. 1785’te onun bu görevini oğlu Sait Halfin alır.

1800’de de İbrahim Halfin bu göreve tayin edilir 1800’de de İbrahim Halfin bu göreve tayin edilir. Sait Halfin Kazan Tatarcası alfabesi adlı kitabı 1778’de yazar ve kitap aynı yıl Moskova Ünv. matbaasında basılır. Batılı anlamda ilk çalışma olarak değerlendirilebilir. Sait ve İbrahim Halfin ilk defa tıbba ait eserler de çıkarmışlardır.

Yeni Devir Yeni devirde modernleşme hızlı bir şekilde kendini göstermeye başlar. Musa Akyiğit, Hüsamettin Molla-1885 (Modern anlamda Rusya Müslümanları arasında ilk hikaye) 1887’de Zahir Bigi; Güzek Kız Hadiçe, Günah-ı Kebair, Mürted, Katile

Sadri Maksudî, Maişet 1900 Ayaz İshakî; Kelepüşçi Kız 1900, Üç Hatun Bilen Turmış (tiyatro), Bay Oğlu 1903, Molla Babay, Dilenci Kız (roman), Fatih Kerimî; Cihangir Mahdum 1900, Şakird ile Student 1903, Rızaeddin bin Fahrettin, Selime 1899 (seyahat),

Fatih Emirhan, Kazan edebî dilinin gelişmesi ve ilerlemesinde önemli adımlar atmıştır. 1912’de çıkmaya başlayan Kuyaş gazetesinin başyazarlığını yapar. Alimcan İbrahimov, Kerim Tunçari v.s.

Gabdullah Tukay (1886-1913) Molla Mutî medresesinde eğitim almıştır. İlk zamanlar Osmanlı Türkçesiyle şiirler yazan Tukay daha sonra Tatar edebî dili ile şiirler yazmış ortak dil düşüncesinden oldukça uzaklaşmış idi. 1906 yılında Kamil Mutî tarafından çıkarılan Oklar adlı dergide yazdığı hicivleriyle görülmeye başlanmıştır.

Daha sonra El-Islâh, Yeşin gibi gazetelerde şiirler yazmıştır. Orenburg’da çıkan Vakit ve Şura gazetelerine de şiirler yollamıştır. Cayık dönemi, Yeni edebî dönem

İsmail Gaspıralı’nın Etkileri Ortak Dil Tercüman Gazetesi Modern Türk Milleti yaratma düşüncesi Kültür birliği