Öğr. Gör. Dr. İnanç GÜNEY Adana MYO İŞLETME YÖNETİMİ-I Öğr. Gör. Dr. İnanç GÜNEY Adana MYO

7.2. İşletmelerde Kapasite Kullanımı Bir işletmenin belirli kapasitede faaliyetler yapmak için planlanarak oluşturulurlar. Bir otel belirli sayıda kişiye hizmet verecek şekilde, bir fabrika bir süre içinde çıkarması beklenen üretim hacmi ile, bir eğitim kurumu aynı anda belirli sayıda öğrenciye hizmet verecek şekilde tasarlanır. İşletmelerin belirlenen hedeflere ulaşabilmesi için kapasitelerini tam olarak kullanmaları beklenir. Ancak, çeşitli nedenlerle birçok işletme kapasitesinin altında çalışır. Arzu edilen, işletmelerde hiç atıl kapasite bulunmamasıdır. 7.2.1.Kapasite Kavramları Bir işletmenin mal veya hizmet üretebilme yetenek ve imkanlarının belli bir ölçü ile ifade edilmesine işletme kapasitesi denir. Kapasite, mal ve hizmet üretebilme yeteneği ve imkanları hakkında fikir vermekte, genellikle belirli bir zaman içindeki üretim miktarı olarak tanımlanır. Bir işletmenin para, hammadde, hammadde, malzeme, makine işgücü ve tabiat, bilgi gibi üretim faktörlerini en iyi ve en uygun biçimde bir araya getirerek belirli bir dönem içinde üretim mal ve hizmet miktarı o işletmenin kapasitesini ifade etmektedir. Birbirinden farklı anlamlarda, çeşitli kapasite kavramlarından bahsedebiliriz Bunlar; teknik kapasite, ekonomik kapasite, birim kapasitesi, toplam kapasite, iş kapasitesi, ürün kapasitesi, teorik kapasite, gerçekleştirilebilir kapasite, asıl kapasite, yan kapasite, ikame kapasite, personel kapasitesi, makine kapasitesi, yedek kapasite, zorlanmış kapasite, nicel kapasite ve nitel kapasitedir Teknik anlamda ise, genellikle maksimum kapasite, kullanılan kapasite, atıl kapasite ve optimum kapasite kavramları kullanılır.

7.2.1.1.Maksimum (Planlanan) Kapasite: Bir işletmenin üretimde bulunacağı makine, araç, gereç yada fiziki imkanlarının hiç durmadan, arıza olmadan, belirli bir dönemdeki en yüksek üretim hacmini ifade etmektedir. Bir lastik fabrikasının yılda hiç arıza vermeden üretebileceği toplam lastik adedi 5.000.000 adet ise bu planlanan kapasiteyi oluşturmaktadır. Yada b ir hizmet işletmesinin belirli bir dönemde sağlayacağı en yüksek hizmet sınırıdır. Mesela, herhangi bir hastane için bir dönemde yatması gereken hastalara ayıracağı oda/yatak sayısı, bir lokantanın toplam masa sayısı bu tür kapasiteyi gösterir. 7.2.1.2.Gerçek Kapasite: Bir işletmenin planlanan maksimum kapasiteyle çalışması hemen hemen mümkün değildir. Bu durum ancak serbest pazar şartlarının geçerli olmadığı alanlarda söz konusu olabilir. Her işletmede üretimin aksamasına neden olan işletme içinden veya işletme dışından kaynaklanan bir takım sınırlamalar vardır. Kimi zaman üretim süreçlerinde meydana gelen arızalar, kimi zaman beşer kaynaklı problemler işletmelerin maksimum kapasiteyle çalışmalarına engel olmaktadır. Üretim sürecinde meydana gelen aksaklıkların neden olmasıyla, planlanan maksimum kapasitenin altında üretim yapılır. Bu nedenle ortaya çıkmış olan kapasiteye gerçek kapasite, normal kapasite ya da pratik kapasite adı verilmektedir.

Maksimum kapasite : 2000 araba/gün Gerçek kapasite : 1750 araba/gün 7.2.1.3.Kullanılan Kapasite: Bir işletmenin gerçek kapasitesi her zaman değerlendirilemez. Piyasadaki durgunluk, rakiplerin atılımları, ve buna benzer nedenlerle bir işletmenin normalde üretebileceği miktara alıcı bulunmadığı zamanlarda kullanılan kapasite kavramı ortaya çıkmaktadır. İşletmelerle için kapasiteyle ilgili olarak kapasite kullanım oranı söz konusudur. Kapasite kullanım oranı (çalışma derecesi) bir işletmede kullanılan kapasitenin gerçek kapasiteye bölünmesiyle ortaya çıkmaktadır. Maksimum kapasite : 2000 araba/gün Gerçek kapasite : 1750 araba/gün Kullanılan kapasite : 1500 araba/gün böylece kapasite kullanım oranını 0.85 (%85) buluruz. Kapasite Kul. Or. =Kullanılan Kapasite/Gerçek Kapasite 1500/1750= 0.85

7.2.1.4. Atıl Kapasite: Bir işletmenin belirli bir dönemdeki üretim miktarı, yani kullanılan kapasitesi gerçek kapasitenin altında ise aradaki fark atıl kapasiteyi ifade eder. Yukarıdaki otomobil örneğinde uygularsak, gerçek kapasite olan 1750 araba/gün’den kullanılan kapasite 1500 araba/gün’ü çıkarırsak Atıl Kapasite: 250 araba/gün olarak bulunur. 7.2.1.5.Optimal Kapasite: İşletmenin yapısına, büyüklüğüne ve amaçlarına en uygun düşen üretim miktarına denir. Bu kapasite öyle bir noktadadır ki, o noktada üretim maliyetleri en düşük, üretim miktarı en yüksek, üstelik üretilen malın tümü satılmış olmalıdır.

Kapasitenin belirlenmesinde zaman faktörü, oldukça hassas bir konudur Kapasitenin belirlenmesinde zaman faktörü, oldukça hassas bir konudur. Yalnız bir cins mamul üreten bir işletmede bu tür sorunlar göze batmayabilir. Ancak, çok çeşitli mal üreten işletmelerde malzeme işlem süresinin belirlenmesi oldukça zordur. Yine işletmelerin belirli bir zaman aralığı içinde değişik sürelerde çalıştığı bir gerçektir. Günde üç vardiya üzerinden 24 saat, iki vardiya üzerinden 16 saat, normal mesai (8 saat), fazla mesai veya hafta içinde 5, 6, 7 gün çalışmak gibi değişik alternatifler vardır. Bunların her biri için kapasite hesabı farklı sonuçlar verir. İşletmelerde kapasite kullanım oranının düşük olmasının özellikle maliyetler üzerinde arttırıcı bir etkisi olduğu bilinmektedir. Yapılan bir araştırmada kapasite kullanım oranı düşük olan işletmelerde, satışlara göre maliyet oranları daha yüksek bulunmuştur.