Döviz Piyasaları Doç. Dr. Ahmet UĞUR

Döviz Piyasası Döviz alım satımının yapılabildiği ve bir para biriminin diğer para birimine dönüştüğü yapılar döviz piyasası (foreign exchange market) olarak isimlendirilir. Döviz piyasaları, yabancı para birimleri arasındaki dönüşüm oranlarının belirlenmesine ve döviz fiyatının sağlıklı bir şekilde oluşmasına zemin hazırlamaktadır. Döviz piyasası, döviz cinsinden işlem yapan tarafların kur riskine karşı korunmalarını sağlayacak çeşitli finansal araçlara dayanak olan varlıkları da bünyesinde barındıran bir yapıya sahiptir.

Döviz Piyasası İşlem Hacmi Döviz piyasası dünyanın en büyük işlem hacmine sahip piyasasıdır. Döviz piyasasında işlem hacminin artmasına neden olan faktörlerden biri de faiz oranı farklılıklarından kaynaklanan «Carry Trade» (Arakazanç Ticareti)dir. Carry trade’de yüksek faiz oranlarına sahip para birimlerindeki yatırımlar uzun vadeli olarak düşük faiz oranlı para birimleriyle finanse edilmektedir. Diğer bir ifadeyle, düşük maliyetli para birimleriyle sağlanan fonlar yüksek getiri sağlayan para birimlerine yatırılmaktadır.

Döviz Piyasası İşlem Hacmi (Kaynak:BIS)

Döviz Piyasası Özellikleri Döviz piyasaları evrensel niteliğe sahip piyasalardır. Döviz piyasası belirli bir ülkeye veya belirli bir coğrafik alana sıkışmış bir piyasa görüntüsüne sahip değildir. Ülkelerin sınırlarını aşan bir piyasadır, dünyanın her yerindedir. Döviz piyasaları borsa şeklinde örgütlenmiş piyasalar değildir. Döviz piyasası dünya ölçeğinde bir piyasa olduğu için belirli kurallara göre düzenlenmiş bir iktisadi oluşum değildir.

Döviz Piyasası Özellikleri Döviz piyasaları alıcı ve satıcının yüz yüze geldikleri piyasalar değildir. Günümüzde döviz piyasaları fiziksel mekanlar olmayıp elektronik iletişim ağıyla birbirine bağlanmış ve kendi işyerlerinden faaliyet gösteren katılımcıların oluşturduğu bir piyasadır. Döviz piyasasında katılımcılar genellikle telefon ya da bilgisayar aracılığı ile birbirleriyle iletişim kurarlar. Döviz piyasası bankalar arası bir piyasadır. Döviz piyasasında işlem gören varlıklar aynı yapıda varlıklardır. Her ülke piyasasında işlem gören dövizler aynı yapıda (homojen) varlıklardır. Nitelik farklılıkları yoktur.

Döviz Piyasası Özellikleri Döviz piyasaları kesintisiz bir piyasadır. Uzak Doğudan Avrupaya ve Kuzey Amerikaya kadar başlıca finansal merkezler zincirleme bir faaliyet içindedirler. Böylece döviz kurları günün 24 saatinde kote edilmektedir. New York, Londra ve Tokyo dünyanın en önemli döviz piyasalarına sahip finans merkezleridir. Singapur, Hong Kong, Frankfurt ve Milano ikinci önceliğe sahip finans merkezleridir. Dünyadaki toplam döviz işlemlerinin büyük bir bölümü bu piyasalarda yapılmaktadır. Bu piyasaların dünyadaki coğrafik konumları dövizin fiyatının sürekli güncellenmesini sağlamaktadır. Tokyo piyasasının günü kapamasıyla Londra’da piyasaların güne başlaması hemen hemen peş peşedir. Londra piyasası kapanmadan New York piyasası işleme başlamakta, belirli bir süre ortak çalışma zamanı olmaktadır. New York piyasası kapandıktan iki saat sonra da Tokyo piyasası tekrar güne başlamaktadır.

Döviz Piyasası Özellikleri Döviz piyasaları tam rekabete oldukça yakın piyasalardır. Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcının olması, piyasaya giriş ve çıkışların serbest olması, işlem gören varlıkların niteliklerinin belirgin olması ve tüm tarafların piyasa gelişmelerini izleyebilmeleri ve bilgi alma imkanlarına sahip olmaları tam rekabet piyasasının özelliklerini yansıtmaktadır.

Döviz Piyasasının Fonksiyonları Satın Alma Gücü Transferi: Döviz piyasaları bir para biriminin satın alma gücünün diğer bir para birimine dönüşmesine (satın alma gücü transferine) imkan sağlayan piyasalardır. Finansman Fonksiyonu: Dış ticarette kullanılan akreditif, banka kabulü gibi teknikler aynı zamanda bir finansman tekniği olup döviz piyasası tarafından karşılanan tekniklerdir. Döviz Kuru Riskini Minimize Etme Fonksiyonu: Döviz piyasası swap, opsiyon, forward ve futures gibi tekniklerle döviz kuru riskini diğer bir tarafa devredilmesine olanak sağlar.

Döviz Piyasası Tarafları Ticari Bankalar: Bankalar döviz piyasasında hem müşterileri adına hem de kendi adlarına işlem yaparlar. Döviz piyasası her şeyden önce bankalar arası bir piyasadır. Banka bünyesinde işlemler kambiyocular tarafından yürütülür. Kambiyocular, müşterilerin emirlerini bir merkezde toplarlar, eşlenen emirlerin işlemini yapar, döviz arz ve talep fazlalarını döviz piyasasına aktarırlar. Merkez Bankaları: Merkez bankaları döviz piyasasının önemli bir oyuncusudur. Uygulanan döviz kuru politikası ve para politikası kapsamında gerekli görüldüğünde piyasaya alım veya satım yönünde müdahale edebilmektedir. Merkez bankaları ayrıca önemli miktarda döviz rezervi bulunduran kurumlardır. Döviz rezervlerini etkili bir şekilde yönetmek amacıyla da döviz piyasasında işlem yapabilmektedir.

Döviz Piyasası Tarafları Spekülatörler: Spekülatörler piyasada oluşan fiyat hareketlerinden kazanç elde etmek amacıyla döviz piyasasında işlem yapmaktadır. İşletmeler: İhracat gelirlerinin farklı para birimlerine dönüştürülmesi, ithalat için yabancı para satın alınması, döviz kuru riskinden korunmak amacıyla vadeli işlem yapılması gibi nedenlerle döviz piyasasında işlem yapmaktadırlar. Bireyler: Bireylerin döviz piyasası işlemleri hacim olarak en dar kapsama sahip olanıdır.

Döviz Piyasası Temel Kavramları Döviz-Efektif: Yaygın kullanımda yabancı ülke paralarına döviz denilmektedir. Ancak, teknik olarak nakit şeklinde olan eldeki paraya Efektif, nakde dönüştürülebilir herhangi bir araç şeklinde olanlara da (banka havalesi, ödeme emri, döviz poliçeleri, mevduat sertifikaları, seyahet çekleri vb) Döviz (foreign exchange) adı verilmektedir. Günümüzde efektif üzerinden yapılan işlemler çok sınırlı olup, kambiyo işlemlerinin tamamına yakını döviz işlemleri şeklindedir.

Döviz Piyasası Temel Kavramları Döviz Kuru: Bir para biriminin diğer paralar karşısındaki değerine döviz kuru denir. Bir başka deyişle, döviz kuru, bir ulusal para ile yabancı para arasındaki değişim oranıdır. Bir ülke parasının diğer ülke parası cinsinden fiyatına iki taraflı nominal döviz kuru (bileteral nominal exchange rate) denir. Döviz Alış-Satış Kotasyonu: Dövizin satın alınmak istendiği fiyatın kitle iletişim araçlarıyla kamuoyuna duyurulması alış kotasyonu verme, diğer bir ifadeyle döviz alış (bid rate) kotasyonu veya kurudur. Aynı şekilde döviz satış fiyatının da yazılması/ilan edilmesi döviz satış (ask/offer rate) kotasyonu veya kurudur.

Döviz Piyasası Temel Kavramları Dolaysız – Dolaylı Kotasyon: Döviz kuru, bir birim yabancı para başına ne kadar ulusal para gerektiği şeklinde yazılabileceği gibi bir birim ulusal para başına ne kadar yabancı para gerektiği şeklinde de yazılabilir. Dolaysız (Doğrudan) kotasyonda (direct quotation), döviz kuru bir birim yabancı para karşılığı ulusal para miktarı olarak ifade edilir. Bir birimi kote edilen para baz paradır. Bir birim yabancı paraya karşılık gelen ulusal parada karşı paradır. Diğer bir ifadeyle (baz para/karşı para) döviz kurunun dolaysız kotasyonudur. Dolaysız kotasyon aynı zamanda Avrupa yöntemiyle (European terms) döviz fiyatı belirleme veya Enserten (Incertain) fiyat belirleme olarak da isimlendirilir.

Döviz Piyasası Temel Kavramları 1 USD = 2,2817 TL 1 EURO = 2,8836 TL Türkiye’de döviz kurları dolaysız kotasyona göre yazılmaktadır. Türkiye’deki döviz kuru kotasyonları bir birim USD veya EURO’nun kaç birim TL’ye (USD/TL, EUR/TL) alınıp satıldığını göstermektedir. Burada bir birimi kote edilen EURO/USD baz para, TL ise karşı paradır. Dolaysız kotasyonda, döviz kuru yükselirse yabancı paranın değeri ARTAR, ulusal paranın değeri AZALIR. Döviz Kuru düşerse yabancı paranın değeri AZALIR, ulusal paranın değeri ARTAR. Türkiye’de dolaysız kotasyon yönteminin tercih edilmesinin nedeni yabancı para birimlerinin ulusal para birimine göre daha pahalı olmasındandır. Dolaylı kotasyonda (indirect quotation) bir birim ulusal para karşılığı yabancı para miktarı gösterilir. Dolaylı kotasyon, döviz kurunun Amerikan yöntemine (American terms) göre veya Serten (Certain) kura göre belirlenmesidir. 1 TL = 0,4385 USD 1 TL = 0,3472 EUR

Döviz Piyasası Temel Kavramları Kur Marjı: Döviz kurları hem alış (bid) kuru hem de satış (offer/ask) kuru şeklinde ilan edilirler. Döviz alış fiyatı döviz satış fiyatından küçük olup, alış ve satış fiyatları arasındaki fark kur marjı (spread) olarak isimlendirilir. Kur marjı yüzdelik olarak ifade edilir. Kur Marjı = (Satış fiyatı – Alış fiyatı)/Satış fiyatı *100 Kur marjının büyük veya küçük olması bir çok faktöre bağlıdır. Kur marjını etkileyen faktörleri aşağıdaki gibi özetleyebiliriz: Çok yoğun ticareti yapılan döviz cinslerinde kur marjı düşük olurken yoğun bir şekilde ticareti yapılmayan döviz türlerinde ise daha büyük olmaktadır. Efektif kurlarda marj dövize göre daha büyüktür. Kur marjı alınan/satılan paranın miktarına bağlı olarak değişir. Alınıp/satılan para miktarı ne kadar az ise kur marjı o kadar büyük olmaktadır. Kur marjı finansal merkezlerin boyutuna göre değişir. Gelişmiş finansal merkezlerde kur marjı düşüktür. Kur marjı paranın fiyatındaki dalgalanmaya göre değişir. Dövizin fiyatındaki iniş ve çıkışlar ne kadar büyükse marjda o kadar büyük olacaktır. Örneğin, belirsizliğin geçerli olduğu ortamlarda kur marjı büyük olmaktadır. Kur marjı para piyasasının derinliğine göre değişir. Para piyasasının derinliği ne kadar az ise marj o kadar büyük olur.

Nominal – Reel Döviz Kuru Yabancı paranın ulusal para cinsinden fiyatına nominal kur (nominal exchange rate) denir. Piyasada kullanılan kur tanımı nominal döviz kurudur. Gazetelerde, döviz bürolarında gördüğümüz kur nominal kurdur. Nominal kurların (nominal exchange rates) belirli bir zaman süresi içindeki dış enflasyon oranı ile yurt içi enflasyon oranına göre düzeltilmesinden elde edilen kura reel kur adı verilir. Türk Lirası ve Dolar arasındaki reel döviz kurunu şu şekilde ifade edebiliriz: R = E$/TL * PUS / PTL burada E$/TL nominal döviz kurunu, PUS Amerika’daki fiyat genel düzeyini, PTL Türkiye’deki fiyat genel düzeyini gösterir.

Nominal – Reel Döviz Kuru Reel döviz kurundaki bir artış, Türk lirasının dolar karşısında değer kaybettiğini gösterir. Reel döviz kurunun yükselmesine reel değer kaybı (real depreciation), reel döviz kurunun düşmesine ise reel değer kazancı (real appreciation) denir. Buradaki eşitliğe göre, reel döviz kurunun artması için ya nominal döviz kurunun artması ya da Amerika’daki fiyat genel düzeyinin Türkiye’deki fiyat genel düzeyinden daha hızlı artması gerekir. Reel döviz kuru bir ülkenin rekabet gücünü (competitiveness) yansıtır. Söz konusu tanımlamaya istinaden, temel olarak kabul edilen bir döneme göre geçen zaman içinde ülkedeki göreceli enflasyon oranının dış ülkelerden daha yüksek olması (yani Ptl>Pus) durumunda, reel döviz kurları nominal döviz kurlarının altına düşmüş olmaktadır. Bu durum ulusal paranın yapay olarak aşırı değerlenmesi demektir. Bunun sonucunda ülkenin uluslararası piyasalarda rekabet gücü azalmıştır. Tersi durumunda, yurtiçi enflasyon hızı dış dünyadan düşükse (yani Ptl<Pus) , reel kur nominal kurdan daha yüksek olacaktır. Bu sebeple, ulusal paranın eksik değerlendiği bu durumda da ülkenin dış rekabet gücünde artış sağlanır.

Efektif Döviz Kuru Nominal efektif döviz kuru (NEK), belirli bir kriter gözetilerek seçilmiş çift taraflı nominal kurların uygun bir ağırlıklandırma yöntemi kullanılarak elde edilmiş ortalamasıdır. Reel efektif döviz kuru (REK) ise, NEK’in ülkeler arasındaki göreli fiyat veya maliyet farklarıyla düzeltilmiş halidir. REK, ülkeler arasındaki göreli fiyat veya maliyet gelişimi hakkında bilgi içermekte ve dolayısıyla ekonomilerin rekabet güçlerinin değerlendirilmesinde kullanılan anahtar makroekonomik göstergelerden biri olarak kabul edilmektedir. Ulusal paranın dış değerinde zaman içinde meydana gelen nominal veya reel ortalama değişimi yansıtan bu tür döviz kuruna nominal efektif döviz kuru (nominal effective exchange rate)-reel efektif döviz kuru (real effective exchange rate) denir. Ülkenin dış ticaret hacminde önemli bir paya sahip olan ülkelerin iki taraflı nominal döviz kurlarından-iki taraflı reel döviz kurlarından oluşan bir döviz kuru sepeti tanımlanır ve bu sepetin dış ticaretteki payla ağırlıklandırılan ortalama fiyatı hesaplanır.

Efektif Döviz Kuru TCMB uygulaması açısından, Türkiye’nin dış ticaretinde önemli paya sahip ülkelerin para birimlerinden oluşan sepete göre TL’nin ağırlıklı ortalama değerine nominal efektif döviz kuru (NEK), NEK’deki nispi fiyat etkilerinin arındırılmasıyla oluşturulan ortalamaya da reel efektif döviz kuru (REK) adı veriliyor. TCMB tarafından hesaplanan reel efektif döviz kuru endeksleri Türkiye’deki fiyat düzeyinin dış ticaret yaptığı ülkelerin fiyat düzeylerine oranının ağırlıklı geometrik ortalaması alınarak hesaplanmaktadır.

Efektif Döviz Kuru

Efektif Döviz Kuru Burada ülkelere verilen ağırlıklar ülkelerin Türkiye ile olan dış ticaret ağırlığına göre hesaplanıyor. REK hesaplaması NEK üzerinden üç ayrı düzeltme aracı kullanılarak üç farklı biçimde yapılıyor: TÜFE, ÜFE ve birim işgücü maliyeti. TCMB, kura müdahale için TÜFE’ye dayalı olarak hesaplanan REK’i dikkate alacağını açıkladığı için kamuoyunu en fazla ilgilendiren hesaplama TÜFE esas alınarak yapılan hesaplama. 36 ülke kapsanarak 2006-2008 dönemi ticaret verileri kullanılmıştır. Gelişmiş ülkeler; Almanya, İtalya, ABD, Fransa, İngiltere, İspanya, Belçika, Hollanda, Japonya, Kore, İsviçre, Avusturya, İsveç, Tayvan, Yunanistan, Çek Cumhuriyeti, İsrail, Finlandiya, Danimarka, İrlanda, Slovakya ve Portekiz’dir. Gelişmekte olan ülkeler ise Çin, Rusya, Romanya, Polonya, Hindistan, Macaristan, Bulgaristan, Tayland, Kazakistan, İran, Suudi Arabistan, Endonezya, Malezya ve Mısır’dır.

Efektif Döviz Kuru

Efektif Döviz Kuru Denklemde reel efektif kurun artışı TL’nin reel olarak değer kazandığını, diğer bir anlatımla Türk mallarının yabancı mallar cinsinden fiyatının arttığını göstermektedir. Yurtiçi TÜFE rakamlarındaki artış REK’i yukarı çekerken, baz alınan ülkelerdeki TÜFE artışı REK’i aşağı çekmektedir. Gelişmiş ülkelerin REK hesabındaki ağırlıklarının azalması, yani gelişmekte olan ülkelerin ağırlıklarının artması REK’i düşürücü etki yapacaktır. Bunun sebebi gelişmiş ekonomilerde TÜFE’nin daha düşük seyretmesidir. TCMB, 2012 sonlarında yaptığı açıklamayla müdahale için tek tek kurlara ya da birkaç para biriminin oluşturduğu sepetlere değil, Türkiye’nin ticaretinde önemli olan aktörlerin büyük bir bölümünün dahil edildiği Reel Efektif Döviz Kuru’nun (REK) takip edildiğini bildirdi. Bu endeks her ayın başında TCMB tarafından kamuoyuna duyuruluyor.

Çapraz Kur İki para arasındaki kurun üçüncü bir para aracılığıyla ifadesi çapraz kurdur (cross rates). Yurtiçi piyasalarda yerli para içermeyen gösterimler çapraz kur olarak tanımlanırken uluslararası piyasalarda ABD Dolarını içermeyen kurlar çapraz kur olarak tanımlanıyor. Bretton Woods sisteminin ABD Dolarına yüklediği değer standardı fonksiyonundan dolayı genelde uluslararası piyasalarda kurlar ABD Dolarından kote ediliyor. Bundan dolayı iki para birimi arasında kur hesaplanmasında aracı olarak kullanılmaktadır. Örnek: Döviz satış fiyatları: 1 USD = 1,3921 TL ve 1 GBP = 2,7359 TL ise 1 GBP = ? USD Çapraz Kur = (GBP/TL)/(USD/TL) = 2,7359/1,3921 = 1,9653 GBP/USD

Döviz Kurunu Etkileyen Faktörler Göreceli Enflasyon Oranları: Türkiye’de enflasyon oranı arttığında (diğer ülkelerde sabit kaldığı varsayılıyor) Türk malları yabancı mallara göre daha pahalı olacağından yabancı mallara talep artacak ve kur yükselecektir. Göreceli Faiz Oranlı: Türkiye’deki faiz oranları arttığında (diğer ülkeler sabit) Türkiye’ye döviz girişi olacak ve kur düşecektir. Göreceli Gelir Düzeyi: Türkiye’deki milli gelir artarsa hem yerli hem de yabancı mallara talep artacağından kur yükselir. Devlet Kontrolleri: Ülkede uygulanan ekonomik politikalar döviz kurunu etkiler. Örneğin; ithalat kotaları, ihracat teşvikleri, döviz piyasasına doğrudan müdahale, sabit-dalgalı kur politikası, döviz girişi-çıkışına müdahale, faiz oranlarına müdahale gibi. Beklentiler: Gelecekteki döviz kuru beklentisi mevcut döviz kurunu etkiler.

Döviz Piyasasında İşlem Türleri Döviz piyasalarında spot, forward ve swap olmak üzere üç adet işlem türü vardır. Spot İşlemler: Spot işlem dövizin hemen veya en geç 2 işgünü içinde teslimi kaydıyla yapılan alım-satım işlemidir. Bir paranın diğer para karşısında işlem anındaki değeri spot döviz kurudur. Döviz ticaretinin farklı zaman bölgelerinde yerleşik kişilerce de yapılabildiğinden bu işlemde 2 günlük süre satışı yapılan ulusal paranın yurtiçi ve yurt dışındaki kaynaklardan sağlanabilmesi için tanınmaktadır. Bu nedenle işlem tarihi ile teslim tarihi (valör) birbirinden farklı olabiliyor. Türkiye’de spot döviz işlemleri genellikle aynı gün valörlü yapılmaktadır. Spot döviz kurları alış ve satış şeklinde yazılır.

Döviz Piyasasında İşlem Türleri Forward İşlem: Forward işlem, bir para biriminin başka bir para birimine karşı önceden belirlenmiş vade ve kur üzerinden alım veya satımını düzenleyen bir anlaşmadır. İki para birimi arasındaki döviz kurunun gelecek bir tarihte değişim oranının bugünden belirlenmesiyle oluşan kura forward kur denir. En önemli avantajı, işlem vade ve miktarının ihtiyaca yönelik olarak belirlenebilmesidir. Vadede taraflar, önceden belirlenen kur ve miktarda yükümlülüklerini yerine getirmek zorundadırlar. Forward döviz işlemleri, döviz kuru riskinden korunma yöntemleri içinde en fazla kullanılan yöntemdir. Forward işlemler tezgah üstü piyasalarda gerçekleştirilir. Forward sözleşmeler banka ile müşterileri arasında gerçekleştirilebileceği gibi iki banka arasında da gerçekleşebilir. Forward işlem piyasalarında standart işlem vadeleri 1, 2, 3, 6 ve 12 ay olarak belirlenmiştir. Uluslararası geçerliliği yüksek olan belli başlı para birimlerinde 5 yıla kadar uzanan vadelerde de çok yaygın olmamakla birlikte kotasyon bulmak mümkün olabilmektedir. Belirtilen vadeler dışında kırık vade olarak adlandırılan dönemler içinde fiyat hesaplayıp işlem yapmak mümkündür.

Döviz Piyasasında İşlem Türleri Forward kur yine alış ve satış kotasyonları olarak yazılır: Alış Satış Spot Kur 1,3550 1,3560 Forward Kur (1 Ay EUR/TL) 1,3580 1,3602 Forward Kur (3 Ay EUR/TL) 1,3646 1,3670 Forward Kur (6 Ay EUR/TL) 1,3720 1,3765 Spot ve forward kurlar yukarıdaki gibi tam kotasyon (outright qutations) olarak yazılabileceği gibi nokta kotasyonu (point qutations) olarak da yazılabilir. Tam kotasyon, kurun tüm ondalık kısımlarıyla fiyatı tam olarak göstermektedir. Nokta kotasyonu ise dövizin fiyatını tam olarak göstermemekte sadece forward ve spot kurlar arasındaki farkı göstermektedir. Bu nedenle spot kurun nokta kotasyonunun yapılması mümkün değildir.

Döviz Piyasasında İşlem Türleri Tam Kotasyon: Alış Satış Spot Kur 1,3550 1,3560 Forward Kur (1 Ay EUR/TL) 1,3580 1,3602 Forward Kur (3 Ay EUR/TL) 1,3646 1,3670 Forward Kur (6 Ay EUR/TL) 1,3720 1,3765 Nokta Kotasyon: Alış Satış Forward Kur (1 Ay EUR/TL) 30 - 42 Forward Kur (3 Ay EUR/TL) 96 - 110 Forward Kur (6 Ay EUR/TL) 170 - 205

Döviz Piyasasında İşlem Türleri Döviz piyasalarında değer kaybetmek iskonto yapmak olarak ifade edilirken, değer kazanmak prim yapmak olarak ifade edilmektedir. Dövizin değer kazanıp kazanmadığı kurun dolaylı mı yoksa doğrudan mı ifade edilmesine bağlıdır. Örnekte kur dolaysız kotasyon şeklinde verilmiştir ve Euro değer kazanmaktadır. Nokta kotasyonda kurlar için dolaysız kotasyon kullanıldığında, (Satış > Alış) olduğu zaman dövizin prim yaptığı anlaşılmaktadır. Bu durumda forward kurun tam kotasyonunu görmek için nokta kotasyon spot kura eklenir. Forward nokta kotasyonda (Alış > Satış) olduğunda ise dövizin iskonto yaptığı anlaşılır ve forward kurun tam kotasyonunu görmek için nokta kotasyon spot kurdan çıkarılır.

Döviz Piyasasında İşlem Türleri Swap İşlem: Swap işlem aynı miktarda dövizin spot ve forward piyasalarda aynı anda alış/satışını ya da vadeleri farklı iki forward sözleşmesinde alış/satış işlemleriyle gerçekleşir. Bir dövizin belirli miktarının iki farklı teslim tarihi (valör) ile aynı anda hem alınması, hem de satılması olayıdır. Başka bir deyişle, bir parayı spot piyasada satan ve vadeli piyasada yeniden alan işlemdir.

Döviz Piyasasında İşlem Türleri Swap işlem türünün gerçekleşmesi için aynı anda gerçekleştirilen bağlı işlemlerin şu özellikleri taşıması gerekmektedir: a) İki işlemin vadeleri farklı olmalıdır. İşlemin birisi spot iken bir diğerinin forward olması ya da farklı vadeli iki forward işlemle mümkün olmaktadır. b) İki döviz işlemi de aynı miktar para ile yapılmalıdır. c) Bu iki işlem ters yönde olmalıdır. Biri alış iken diğerinin satış işlemi olması gerekmektedir. Örneğin, aynı miktar dövizin spot alımı yapılırken aynı anda 1 ay vadeli forward satışı da yapılabilir. Aynı miktarda dövizin 1 ay vadeli forward alışı yapılırken aynı anda 3 ay vadeli forward satışı da yapılabilir. Birinci örnek spot-forward swap işlemi türü iken ikinci örnek ise forward-forward swap işlem türüne örnektir.

Döviz Piyasalarının Kullanım Amaçları Döviz piyasaları arbitraj, spekülasyon ve korunma amaçlarıyla kullanılabilmektedir. Döviz Piyasalarında Arbitraj: Belirli bir anda piyasalardaki fiyat farklılıklarından faydalanarak kar sağlama işlemine arbitraj denir. Tüm ekonomik ve mali varlıkların aynı andaki fiyat farklılıklarından yararlanarak risk üstlenmeden ve herhangi bir yatırım gerektirmeden kar sağlamak üzere yapılan işlemlere arbitraj denir. Arbitraj işlemi eş zamanlı bir işlemdir. İşlemin eş zamanlı olması alım ve satımın aynı anda olduğu anlamına gelmektedir. Arbitrajcı, arbitraj işleminde risk üstlenmemektedir. Çünkü arbitrajda alım ve satım işlemi eş zamanlı yapıldığından kur riski ortaya çıkmamaktadır.

Arbitraj Arbitraj, piyasa fiyatlamasındaki yanlışlığın neden olduğu düz ve çapraz kurlar arasındaki farklılıktan kaynaklanmakta ve kısa sürmektedir. Arbitraj işlemiyle piyasalar arası fiyat farklılığı ortadan kalkmaktadır. Piyasalar arası fiyat farklılığı olmasına rağmen bazen arbitraj yapmak faydalı olmayabilir, çünkü arbitrajın bir maliyeti vardır. Ödenen komisyon ve iletişim masrafları arbitrajın maliyetini oluşturmaktadır ve karın hesaplanmasında dikkate alınmalıdır. Günümüzde gelişmiş bilgisayar sistemleri sayesinde küçük bir arbitraj imkanı dahi anında değerlendirilmekte ve fiyatların kısa sürede dengeye gelmesi sağlanmaktadır. Kişisel kâr sağlamanın yanında, ekonomik açıdan arbitrajın en önemli yararı, kur uyumunu gerçekleştirmesi ve Tek Fiyat Kanunun işlemesine olanak vermesidir. Arbitraj işlemi; yer arbitrajı (iki uçlu arbitraj), üçgen arbitraj (üç uçlu arbitraj) ve garantili faiz arbitrajı olmak üzere üçe ayrılmaktadır.

Yer Arbitrajı Yer Arbitrajı: Yer arbitrajı belirli bir zamanda iki para birimi arasında düz kurun iki piyasa veya yerdeki fiyat farklılıklarından kaynaklanmaktadır. İki farklı para birimi söz konusu olduğundan iki uçlu arbitraj (two-point arbitrage) olarak da isimlendirilmektedir. Örneğin Euro’nun Almanya’da 1$=1,3520 EUR’dan buna karşın ABD’de 1 $=1,3500 EUR’dan işlem görmesi arbitrajcının fiyatın düşük olduğu piyasadan (ABD) alarak aynı anda fiyatın yüksek olduğu Alman piyasasında satışı yer arbitrajıdır. Yer arbitrajı, bankalar ve bankalar tarafından verilen kotasyonları devamlı izleyen döviz tüccarları tarafından yapılır. Dünya üzerindeki tüm bankalarda döviz kurları birbirilerinden çok farklı değillerdir. Çünkü, teknoloji bankaların döviz kurları arasındaki farklılıkları hemen tespit ederek bu farklılıklardan kazanç sağlamayı olanaklı kılmaktadır.

Yer Arbitrajı Aşağıdaki durumda arbitraj nasıl yapılır? X Bankası Y Bankası Alış 1,402 EUR/USD 1,398 EUR/USD Satış 1,404 EUR/USD 1,400 EUR/USD

Üçgen Arbitraj Üçgen Arbitraj (Triangular Arbitrage): Üçgen arbitraj farklı merkezlerdeki döviz kuru farlılıkları yerine tek bir merkezdeki dolaysız döviz kurları ile çapraz kurlar (cross rates) arasında hesaplanan kur arasındaki farklılıklardan kaynaklanan risksiz kar olanağına denmektedir. Eğer kote edilmiş olan çapraz kur, olması gereken kurdan (çapraz kurda verilen formül ile hesaplanır) farklıysa bu farklılıktan kazanç sağlamaya üçgen arbitraj denir. Örnek 1: Bir bankanın İngiliz paundunu 1£=1,60TL’den, Malezya ringgitini 1MYR=0,20TL’den kote ettiğini varsayalım. Çapraz kur 1£=8,1MYR olarak ilan edilmiştir. Üçgen arbitraj imkanını araştırınız.

Üçgen Arbitraj Olması gereken çapraz kur = (£/TL) / (MYR/TL) = 1,60/0,20 = 8,0 Yani; 1£ = 8,0 MYR Banka çapraz kurunu 1£=8,1MYR olarak kote ettiğinde bir paunt için çok fazla ringgit satmakta ve bir paunt için çok fazla ringgit almaktadır. Bu bilgiye dayanarak üçgen arbitraj işlemine girebilirsiniz. TL vererek paunt satın alır daha sonra bu pauntları ringgite çevirir sonra da ringgiti satarak TL satın alırsınız. Eğer 10.000TL varsa çapraz arbitraj sonunda ne kadar TL ile işlemi bitirirsiniz?

Üçgen Arbitraj TL’nizi paunta çevirirsiniz: 10.000TL/1,6=6.250£ Paundunuzla ne kadar ringgit alacağınızı belirleyiniz: 6.250£ x 8,1 =50.625MYR Ringgitinizi TL’ye çevirirsiniz: 50.625MYR x 0,2=10.125TL

Üçgen Arbitraj Örnek 2: Bir bankanın İsviçre frangını 1CHF=2,95TL’den, Arjantin pezosu 1ARS=0,26TL’den kote ettiğini varsayalım. Çapraz kur 1CHF=11,38ARS olarak ilan edilmiştir. Üçgen arbitraj imkanını araştırınız. Eğer üçgen arbitraj imkanı varsa elinizdeki 5000 TL ne kadar getiri sağlar?

Üçgen Arbitraj Örnek basitleştirme yapmak amacıyla işlem maliyetlerini hesaba katmamıştır. Gerçekte her bir döviz için alış ve satış kotasyonları vardır. Bu da arbitrajcının arbitrajdan elde edeceği kazancı düşürücü veya tamamen ortadan kaldırıcı bir etkiye sahip olan işlem maliyetlerine katlanmasına neden olur. Örnek 3: Aşağıda tablodaki kotasyonları kullanarak $10.000 tutarındaki bir fonla çapraz arbitraj stratejisini uygulayarak kar elde edilip edilmeyeceğini belirleyiniz.

Üçgen Arbitraj İlk olarak 10.000$ karşılığında yaklaşık 6.211 £ (bankanın satış kotasyonu olan 1,61 $’ a göre) alacaksınız Daha sonra 6.211£ karşılığında 50.310MYR (bankanın alış kotasyonu olan 8,1MYR’e göre) alacaksınız Son olarak 50.310MYR karşılığında $10.062 (bankanın alış kotasyonu olan 0,2$’a göre) elinize geçecektir.

Garantili Faiz Arbitrajı Garantili faiz arbitrajı, vadeli bir sözleşmeyle döviz kuru riskinden korunurken, iki ülke arasındaki faiz oranı farkından kar elde etme süreci olarak tanımlanabilir. Garantili faiz arbitrajı iki bölümde ele alınırsa bu stratejinin mantığı daha iyi anlaşılabilir. Faiz arbitrajı, iki ülkenin faiz oranları arasındaki farktan bir kar elde etmek olarak tanımlanır. Garantili, kelimesi ise döviz kuru riskine karşı faiz oranlarıyla ilgili alınan pozisyonu korumak anlamına gelmektedir.

Garantili Faiz Arbitrajı Örnek 1: Bir ABD vatandaşı İngiltere’deki göreceli olarak daha yüksek olan faiz oranlarından 90 gün boyunca başka herhangi bir yatırım aracında değerlendirmeyeceği fonuyla kazanç sağlamak istiyor. İşlemi için aşağıdaki bilgilerin olduğunu varsayınız: - Yatırım için 800.000$ vardır. - Paundun şu andaki kuru 1,60$’dır. - Paundun 90 günlük vadeli kuru1,60 $’dır. - ABD’de 90 günlük faiz oranları %2’dir. - İngiltere’de 90 günlük faiz oranları %4’tür.

Garantili Faiz Arbitrajı İlk gün 800.000$ karşılığında 500.000£ alırsınız ve bu parayı bir İngiliz bankasına 90 gün vadeli yatırırsınız. İlk gün 520.000£’u 90 gün vadeli satarsınız (vadeli sözleşmede bir paunt için 1,60$ almak üzere anlaşırsınız). Vadeli hesaptaki paranızın vadesi dolduğunda elinizde 520.000£ olacaktır. 90 gün sonra paranızın vadesi dolduğunda vadeli sözleşmedeki yükümlülüğünüzü yerine getirirsiniz: 520.000£’u satıp karşılığında 832.000$ alırsınız (vadeli sözleşmede bir paunt için $1,60 almak üzere anlaşmıştınız).

Garantili Faiz Arbitrajı Yer arbitrajında ve üçgen arbitrajda işlem için herhangi bir fon bağlanmamaktadır. Garantili faiz arbitrajındaysa belli bir süre için bir fon bağlamak gerekmektedir. Bu strateji örnek için %2 veya altında bir getiri sağladığında avantajlı olmayacaktır. Çünkü para ABD bankasına yatırılsaydı zaten %2 kazanılacaktı. Burada arbitraj kelimesi kendi ülkenizde elde edeceğiniz getirinin üstünde bir getiriyi garantilediğiniz anlamında kullanılmaktadır. Diğer arbitraj türlerinde olduğu gibi garantili faiz arbitrajında da piyasa güçleri kurları yeniden ayarlayacaktır. Birçok yatırımcı garantili faiz arbitrajından yararlanacağı için piyasada 90 gün vadeli kuru düşürücü bir baskı oluşacaktır. Ayrıca spot kurda artan talebe bağlı olarak yukarı bir hareket izleyebilir. Örnek 2: Garantili faiz arbitrajı nedeniyle paundun 90 gün vadeli kurunun $1,5692 dolara düştüğünü varsayalım. Garantili faiz arbitrajının sonucu ne olur?

Döviz Piyasalarında Spekülasyon Spekülasyon, geleceğin değerlendirilmesi, beklentilerin formüle edilmesi ve buna bağlı olarak kar elde etmek için pozisyon alınmasıdır. Spekülasyonun ayırıcı özelliği ilerideki fiyat değişmelerinin bugünden tam olarak bilinmemesi yani geleceğe ait bir belirsizliğin bulunmasıdır. Bu durumda herkes tüm göstergeleri göz önüne alarak tahminler yapar. Risk yüklenmek spekülasyonun temel özelliğidir. Spekülatörler piyasaların vazgeçilmez unsurları olup likidite sağlama, risk alma ve piyasa istikrarını sağlama fonksiyonlarını yerine getirmektedir. Aktif ve doğru yapılan spekülasyon, fiyatların aşırı yükselmesi ve düşmesini azaltıcı yönde etki eder. Çünkü fiyatların normalin üzerinde yükselmesi halinde spekülatörler satış yönünde işlem yaparken fiyatların aşırı düşmesi halinde de alım yönünde pozisyon alarak piyasanın dengelenmesini sağlarlar. Döviz piyasalarında hem spot piyasada hem de forward piyasada spekülasyon yapabilme olanağı vardır.

Spot Piyasada Spekülasyon Spot piyasada spekülasyonda döviz kurunun beklenen değerine göre spot piyasada alım/satım işlemi gerçekleştirilir. Değer kazanması beklenilen para spot piyasadan satın alınır ve değer kazandıktan sonra o günkü spot piyasada satılır. Değeri düşmesi beklenilen para ise spot piyasada satılır. Örnek: Spot Kur 1TL = 0,75 USD Beklenilen Forward Kur 1TL = 0,65 USD

Forward Piyasada Spekülasyon Burada spekülatif olanaklar beklenen spot kurun forward kurdan farklı olacağı beklentisiyle doğmaktadır. Forward spekülasyon bir forward alım/satım işlemini gerektirmektedir. Spot Kur: 1$=2,15 TL Forward Kur: 1$=2,18 TL Sf: 1$=2,24 TL Spekülatör Doların forward kurdan daha fazla değer kazanacağını beklemektedir. Spekülatör forward Dolar alım sözleşmesi yapar, vadeye kadar bekler. Vadede forward sözleşmeyi yerine getirir ve aldığı Doları spot piyasada satar. Spot Kur: 1$=2,15 TL Forward Kur: 1$=2,25 TL Sf: 1$=2,20 TL Spekülatör Doların forward kurdan daha az değerleneceğini beklemektedir. Spekülatör forward Dolar satım sözleşmesi yapar, vadeye kadar bekler ve vadede spot kurdan Dolar alır ve forward kurdan satar. Spot Kur: 1$=2,15 TL Forward Kur: 1$=2,08 TL Sf: 1$=2,12 TL Spekülatör Doların forward kurdan daha az değer kaybedeceğini beklemektedir. Spekülatör, forward Dolar alım sözleşmesi alır, vadeye kadar bekler. Vadede sözleşmeyi yerine getirir, aldığı Doları spot piyasada satar. Spot Kur: 1$=2,15 TL Forward Kur: 1$=2,10 TL Sf: 1$=2,05 TL Spekülatör Doların forward kurdan daha fazla değer kaybedeceğine inanmaktadır. Spekülatör, forward Dolar satım sözleşmesi alır, vadeye kadar bekler ve vadede spot piyasada Dolar alır ve sözleşmeyi yerine getirir.

Döviz Piyasalarında Korunma İhracatçı, ithalatçı ve döviz kredisi kullanmış işletme sahipleri ve gerçek kişiler döviz kuru riskinden korunmak amacıyla döviz piyasasında işlem yaparlar. Yabancı para birimleri cinsinden işlem yapanlar gelecekte döviz kurunun yükselmesi riskine karşı uzun pozisyon, düşmesi riskine karşı da kısa pozisyon alması döviz kuru riskinden korunma imkanı sağlayacaktır. Eğer ekonomik birimlerin döviz alacakları, döviz borçlarının üzerindeyse ekonomik birimlerin Uzun Pozisyon ya da Alacaklı Pozisyona sahip olduğu söylenir. Buna karşılık döviz yükümlülükleri döviz alacaklarından fazla ise Kısa Pozisyon veya Borçlu Pozisyona sahip olduğu söylenir. Diğer yandan döviz alacakları ve yükümlülükleri eşit ise döviz pozisyonunun kapalı olduğu söylenebilir. Bu durumda kur riskiyle karşı karşıya kalınmaz.