Ekonomi Politikaları ve Amaçları Jasmina Gurić, MA

Ekonomi politikası, genel olarak makroekonomik dengelerin hangi yönde ve nasıl değiştirileceğine ilişkin yaklaşımları kapsayan konulardır. Örneğin enflasyonla mücadele etmek ya da ekonomik büyümeyi artırmak gibi konularda ekonominin var olan dengelerini değiştirebilmek için ekonomi politikası uygulamalarına ihtiyaç vardır. Ekonomi politikasının üç çeşit alt dalları vardır. Bunlar : - maliye politikası, - para politikası ve - gelirler politikası olarak toplanabilir.

Maliye politikası denildiğinde devletin - vergi politikası, - borçlanma politikası, - harcama politikası, - teşvik politikası Para politikası denildiğinde ise - para arzı politikası, - döviz kuru politikası, - karşılıklar politikası, - faiz politikası gibi alt başlıklarla karşılaşırız. Gelirler politikası ise ücret ve fiyat kontrollerini içermektedir.

Ekonomi politikalarının ulaşmaya çalıştığı öncelikli amaçlar: - tam istihdama ulaşmak, - üretimi artırmak, - fiyat istikrarını sağlamak, - ödemeler dengesini iyileştirmek ve - adil bir gelir dağılımını gerçekleştirmektir. Şimdi bunları tek tek ele alıp ayrıntıl bir şekilde açıklamaya çalışalım..

1. EKONOMİ POLİTİKASI TANIMI Politika kavramı geniş olarak düşünüldüğünde “belli bir amaca ulaşmak için karar alınması ve bu kararın uygulanması” olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla ekonomi politikası da “devletin belli ekonomik amaçlara ulaşmak için karar alması ve bu kararın uygulanması” şeklinde tanımlanabilir. Bu tanımdan anlaşılacağı üzere, ekonomi politikasının temel belirleyicisi devlettir. Devleti oluşturan bürokratik organlar, devletin idari yapısına göre ekonomi politikasında karar birimi olmaktadırlar.

Ancak bazı iktisat teorileri ve bu teorilerin taraftarları devletin ekonomik yaşama müdahalesinin gereksiz olduğunu savunmuşlardır. Örneğin; klasik iktisat teorisi ve klasik doktirin, savunduğu liberalizm felsefesi ile sistemin kendi kendine herhangi bir müdahale olmaksızın gayet iyi işleyeceğini kabul etmiştir. Klasik teorinin birçok görüşünü paylaşan monetarist makro teoride, ekonomide meydana gelen istikrarsızlıkların temel nedenini devletin gerçekleştirdiği kurumsal ve yasal düzenlemelere bağlayarak devletin ekonomi politikaları düzenlemelerinden uzak kalması görüşünü benimsemiştir. Ayn şekilde yeni klasik teoride, klasik teorinin temel ilkelerini benimseyerek ekonominin kendi kendine dengeye geleceğini, devlet müdahalesinin gereksiz olduğu savunmuşlardır.

Bu düşüncelere karşılık ekonominin kendi hâline bırakıldığında dengeye gelemeyeceğini, ortaya çıkacak olumsuzluların önlenebilmesi için devletin ekonomi politikaları aracılığı ile müdahalesinin gerekli olduğunu savunan teoriler ve bu teorilerin taraftarları da mevcuttur. Örneğin; J.M.Keynes, ekonomik sistemin kendi başına bırakıldığında iyi işlemediğini, işleyiş sürecinde ortaya çıkan aksaklıkların önlenmesi için müdahale edilmesi gerektiğini söylemiştir.

2. EKONOMİ POLİTİKASI AMAÇLARI Ekonomi politikasının amaçları ile kastedilen, “ulaşılmak istenen hedefler” veya “elde edilmek istenen sonuçlardır”. Örneğin - enflasyonu önleyip “fiyat istikrarını sağlamak”, - “tam istihdamı gerçekleştirmek”, - “yüksek büyüme hızları elde etmek”, - “ödemeler dengesini sağlamak”, - “gelir dağılımını iyileştirmek”, ekonomi politikası modelinin temel amaçlarını oluşturur.

2.1. Fiyat İstikrarı Fiyat istikrarı, bir ekonomide ortalama fiyat düzeyinde sürekliliğin sağlanmasıdır. Fiyat istikrarırın sağlanmasından söz edilince bir ekonominin genel fiyat düzeyinde meydana gelen devamlı değişmelerin önlenmesi anlaşılır. Burada herhangi bir mal veya hizmetin yerine ekonominin genel fiyat seviyesi ele alınır. “Toptan eşya fiyat endeksleri” veya “tüketici fiyat endeksleri” ile ifade edilen genel fiyat düzeyi söz konusudur. Toptan Eşya Fiyat Endeksi, bir ekonomideki genel fiyat düzeyini ve paranın satın alma gücündeki değişimleri belirlemek için seçilmiş malların toptan fiyatları izlenerek düzenlenen endekstir.

Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE), Tüketici tarafından satın alınan mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki değişimleri ölçen endekstir. TÜFE hesaplanırken ilk olarak ülkenin genelini temsil eden bir örnek kitlenin bir yıl içinde hangi mal ve hizmete ne kadar para harcadığı hesaplanmaktadır. Bu hesaplamadan çıkan sonuca göre harcama gruplarına endeks içerisinde farklı ağırlıklar verilmektedir. Böylelikle bu örnek kitle tarafından yüksek oranda tüketilen mal ve hizmetler daha yüksek bir ağırlığa sahip olurken daha az tüketilenler daha düşük bir ağırlığa sahip olmaktadır. Yılın her ayının belirli günlerinde ve belirli alışveriş merkezlerinden alınan mal ve hizmet fiyatlarındaki değişim, bu ağırlıklara göre ölçülerek o ayın tüketici enflasyon rakamına ulaşılmaktadır.

Ekonominin fiyatlar genel düzeyinde ortaya çıkan ve devamlılık gösteren dengesizlik iki türlü olabilir. Ya fiyatlar genel düzeyi sürekli yükselir ki buna “enflasyon” veya sürekli düşer ki buna da “deflasyon” adı verilir. Dolayısıyla, fiyat istikrarının sağlanmasından söz edilince kastedilen enflasyon veya deflasyonla mücadeledir. Deflasyon, daha önceki dersimizde görüğümüz enflasyonun yol açtığı etkilerin tersi etkilere neden olmaktadır. Fiyatlar genel seviyesi düştüğünde yerli para değer kazanacak ve paraya talep artacaktır. Bu durumda mal ve hizmet talebi düşerek üretim hacmi azalacaktır. Talep yetersizliği, mevcut sistemi yavaşlatarak yeni yatırımların önünü kesmekte ve işsizliğe neden olmaktadır. Bu nedenlere bağlı olarak fiyat istikrarının sağlanması, ekonomi politikasının temel amaçları içinde yer almaktadır.

2.2. Tam İstihdam Tam istihdam, geniş ve dar anlamda olmak üzere iki şekilde tanımlanmaktadır. Geniş anlamda tam istihdam, bir ülkedeki mevcut üretim faktörlerinin (emek, sermaye, toprak, girişimci) tamamının üretimde kullanılması durumudur. Buna karşılık dar anlamda istihdam, üretim faktörlerinden sadece emek faktörünün üretimde tam olarak kullanıldığı durumu ifade eder. Kaynakların tam olarak kullanılmasI ifade edilirken hepsinin yüzde yüz kulanılIyor olduğunun anlaşılmaması gerektiğidir. Gerçek hayatta kaynaklar (emek dahil) yüzde yüz istihdam edilemez. Günümüzde, emek gücünün %94oranında istihdam ediliyor olduğu bir ekonomide tam istihdamın gerçeklefltiği kabul edilmektedir.

2.3. Ekonomik Büyüme Ekonomik büyüme; sermaye stokundaki artış, teknolojik ilerleme, doğal kaynakların gelişimi ve üretim faktörleri kullanımında verimliliğin sağlanması sonucu reel milli gelirin yıllık olarak artmasıdır. Bu artışın oransal büyüklüğüne de büyüme hızı denir. Ekonomik büyüme ile insanların daha fazla gelir sahibi olmalarına, daha fazla mal ve hizmet tüketmelerine, refah seviyelerini yükseltmelerine olanak sağlar. Ayrıca ekonomik büyüme ile elde edilen gelir artışı yoksullara gelir transferini kolaylaştırmakta, yoksulluğun önlenmesine yardımcı olmaktadır.

2.3. Ödemeler Bilançosu Dengesinin Sağlanması Ödemeler bilançosu, belli bir dönemde (genellikle 1 yıl) ülke ekonomisi ile diğer ülkeler arasında yapılan her türlü ödemenin durumunu gösteren bilançodur. Bilançonun pasifinde diğer ülkelere yapılan ödemeler, aktifinde ülkeye yapılan ödeme girdileri gözükür. Bir ekonomide ham madde yönünden aşırı dışa bağımlılığın olması, gösteriş nedeniyle lüks mallar ithalatının fazlalığı, sanayileşmelerini tamamlamamış olmaları ve bu nedenle ihracat imkânlarının sınırlı olması gibi nedenler ödemeler dengesinde açıklara sebep olmaktadır. Bunun için söz konusu ülkeler hızlı sanayileşmek, ithalatı ikame etmek ve ihracatı arttırmak zorundadırlar

2.4 Adil Gelir Dağılımının Sağlanması Gelir dağılımı bir ekonomideki toplam gelirin üretim faktörleri ya da birey ve aileler arasındaki dağılımı şeklinde yorumlanabilir. Gelir dağılımındaki değişme toplumun ortak özlemi olan barış, huzur, adalet ve refahın oluşup geliflmesinde bir araç olarak ele alındığından önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Hem ekonomik hem de sosyal açıdan adil gelir dağılımının sağlanması önemlidir. Devletlerin elinde bu amaca ulaşmak için çok sayıda araç vardır. Bunlar; transfer ödemeleri, kamu harcamaları ve vergiler gibi maliye politikası araçları ile istihdam, ücret ve fiyat gibi mali olmayan araçlardır.

3. EKONOMİ POLİTİKASI ARAÇLARI Bir ekonomide üretim-tüketim ve değişim faaliyetleri ekonomi politikasının amaç ve araçlarına göre şekillenmektedir. Araç değişkenler genel olarak a- para, b- maliye ve c- gelirler politikası olarak gruplandırılabilir Para Politikası Para politikası, belirli ekonomik amaçları gerçekleştirebimek için merkez bankası tarafından para ve kredi koşullarını kontrol etmek üzere yapılan işlemlerdir. Para politikası hükümetle işbirliği halinde merkez bankası tarafından yürütülür. Merkez bankası belirlenen amaçlar doğrultusunda kontrolü sağlayabilmek için açık piyasa işlemleri, reeskont politikası ve zorunlu karşılıklar olmak üzere üç araçtan yararlanmaktadır. r.

Açık Piyasa İşlemleri Açık piyasa işlemleri (APİ ), en geniş anlamıyla finansal enstrümanların (Hazine bonosu ve devlet tahvili, merkez bankası senetleri ve birinci derece özel sektör senetleri) açık piyasada merkez bankası tarafından ya birincil piyasada ya da ikincil piyasada alınarak veya satılarak, bankacılık sisteminin toplam rezervlerini daraltarak veya geniflleterek, nihai olarak ülkenin para arzını etkileyebilmek olarak tanımlanabilir Reeskont Politikası Reeskont politikası, para-menkul kıymet piyasalarının gelişmediği 1980’ler öncesinde merkez bankalarının en önemli dolaylı politika araçlarından bir tanesiydi. Reeskont politikasının en temel amacı, merkez bankalarının finansal sistem için son ödünç verme kaynağı (mercii) fonksiyonunu yerine getirmesidir.

Bu uygulamada bankalar, merkez bankasınca belirlenen genelde kısa vadeli senetleri, merkez bankasının belirlediği faiz oranlarından iskonto ettirerek ihtiyacı olan likiditeyi elde ederler Zorunlu Karşılıklar Mevduat kabul eden finansal kurumlar topladıkları mevduatlara karşılık olarak bu mevduatların merkez bankası tarafından belirlenen oran kadarki kısmını merkez bankasında tutmakla yükümlüdürler. Bu ayrılan tutara zorunlu karşık denir. Zorunlu karşılık uygulaması, asıl olarak bankalara, mevduat ve mevduat benzeri yükümlülüklerinin belirli bir oranı kadar tutarı merkez bankası nezdinde bloke ve serbest mevduatlarında tutma zorunluluğu getirmektedir

3.2. MALİYE POLİTİKASI Maliye politikası, ekonomide ulaşılmış bulunan dengeyi korumak veya daha iyi bir dengeye geçmek ya da ortaya çıkan dengesizlik hallerini gidermek amacıyla kamu kesimi gelir, gider ve borçlanmalarını kullanarak uygulanan politikaların tümüdür. Maliye politikası, devletin vergi almak, harcama yapmak, borçlanmak ve bütçe yapmak gibi hak ve yetkilerinden yararlanarak ekonomi politikası amaçlarını gerçekleştirmeyi sağlayan bir politikadır. Maliye politikası temel olarak devlet bütçesi [kamu bütçesi] ile yürütülmektedir. Devlet bütçesi ise devlet gelirleri [T, ingilzcede Taxes] ve devlet harcama [G, governmemt expenditures] araçları olmak üzere iki ana grupta toplanmaktadır. Devlet maliye politikasını, açık bütçe, denk bütçe ve bütçe fazlası biçiminde uygular.

Devlet bütçesinde planan devlet gelirleri planan devlet harcamalarına eşit [T = G] ise, denge bütçe, plananan gelirler planlanan girdilerden daha fazla [T > G] ise bütçe fazlası ve planlanan gelirler planlanan harcamalarından daha az [T < G ] ise bütçe açığı sözkonusudur. Devletin maliye politikası ile güttüğü amaçlar işsizliğin ve enflasyonun önlenerek ekonomik istikrarın gerçeklefltirilmesi, dış ödemeler dengesizliklerinin giderilmesi, kalkınma hızının yükseltilmesi, ekonomide büyüme, gelir dağılımında adaletin sağlanması vs. biçiminde özetlenebilir.

Maliye politikası otomatik stabilizatörler (dengeleyiciler) aracılığı ile otomatik dengeleyicilerin başında artan oranlı gelir vergileri gelmektedir yani kişinin geliri arttıkça ödemesi gerekli vergi oranı yükseldiği için ekonomi politikası yönünden oldukça önemli bir araçtır. Fiyat istikrarının sağlanması ve ödemeler bilançosunun iyileştirilmesi amaçlarına ulaşmak için kullanılabilmektedir. Otomatik dengeleyici mekanizmalar küçük çaplı, fazla derin olmayan ekonomik sorunların kendiliğinden dengeye gelmesine katkıda bulunur.

Ekonomide bir durgunluk (resesyon) söz konusuysa ve buna bağlı olarak uzun dönem dengesinden uzaklaşılmış ise yani toplam talep eğrisinin, (AD 1 ) uzun dönem arz eğrisini (LRAS) kestiği noktadan geride bir yerde kısa dönemli arz eğrisinin (SRAS) kestiği noktada (1) bir denge söz konusu ise bu durumda kamu harcamalarının arttırılması toplam talep eğrisini (AD 2 ) sağa kaydıracaktır.

Yeni denge noktasında (2) toplam talep eğrisi (AD 2 ) hem kısa dönem arz eğrisini (SRAS), hem de uzun dönem toplam arz eğrisini (LRAS) aynı noktada keserek ideal dengeyi sağlamış olmaktadır. Enflasyonist ortamda bunun tersini yapmak gerekir. Yani kamu harcamalarının azaltılması gerekir. Eğer ekonomi uzun süre dengesinden uzaklaşmış ise yani uzun dönem toplam arz (LRAS) eğrisi, toplam talep (AD 1 ) eğrisinin, kısa dönemli toplam arz (SRAS) eğrisinin kestiği noktadan (1) geride ise kamu harcamalarının kısılması toplam talep eğrisini (AD 2 ) sola kaydıracaktır. Bu yeni denge noktasında (2) toplam talep eğrisi (AD 2 ) kısa dönem toplam arz (SRAS) eğrisini hem de uzun dönem toplam arz eğrisini (LRAS) aynı noktada keserek ideal dengeye ulaşılmaktadır.

3.3. GELİRLER POLİTİKASI Yüksek enflasyonun geleceğe aktarılması, enflasyonist beklentileri körükleyerek enflasyonun yayılmasına neden olmaktadır. Gelirler politikası ile başlangıçta ortaya çıkan enflasyon hedef alınmakta, fiyat-ücret-fiyat sarmalının ortaya çıkması önlenmeye çalışılmaktadır. Gelirler politikası uygulaması ile ücret ve fiyat seviyesinin belirlenmesine doğrudan müdahale edilmesi amaçlanmaktadır. Böylece ücretlerin ve fiyatların reel milli hasıladan daha hızlı artmasının önüne geçilmesi sağlanacaktır.

Gelirler politikası tam istihdam şartlarında ücret ve kar artışlarının enflasyona kaynaklık edebileceği varsayımına dayanmaktadır. Bunun önlenebilmesi için ücret ve fiyat artışları, gelirler politikasıyla sistemin büyüme ve istikrar koşullarının tabi kılınmakta, üreticilerin konjonktürü şiddetlendirici fiyat ve yatırım stratejilerine mümkün olduğu ölçüde sınırlandırmalar getirilmektedir..

SOURULAR 1. Aşağıdakilerden hangisinde ekonomi politikası amaçları arasında çelişki yoktur? A. Tam istihdam-büyüme B. Tam istihdam-ödemeler dengesinin sağlanması C. Büyüme-fiyat istikrarı D. Büyüme-ödemeler dengesinin sağlanması E. Fiyat istikrarı-tam istihdam 2. Başarılı bir ekonomi politikası uygulaması için aşağıdakilerden hangisi gerekli temel şartlar içinde yer almaz? A. İlke ve amaçlar kesin ve çelişkisiz olarak belirlenmeli B. Belirlenen ilkelere bağlı kalınmalı C. Mevcut duruma göre amacın optimal şekilde gerçekleflmesini sağlayacak araçlar kullanılmalı D. Seçilecek araç mümkün olduğu kadar basit olmalı E. Baskı grublarının müdahalelerinden uzak olmalI dır.

3. Aşağıdakilerden hangisinde para politikası araçları doğru olarak verilmiştir? A. Kamu harcamaları-para arzı-devlet yatırımları B. Kamu gelirleri-devlet borçları-zorunlu karşılıklar C. Zorunlu karşılıklar-reeskont politikası-açık piyasa işlemleri D. Reeskont politikası-emisyon-döviz kuru E. Vergi politikalar-devlet harcamaları-transfer ödemeleri 4. Ticari bankaların iskonto ettikleri bir senedi, likidite sağlamak amacıyla merkez bankasında yeniden iskonto ettirmelerine ne denir? A. Devalüasyon B. Regülasyon C. Disponibilite oranı D. Reeskont E. Zorunlu karşılık oranı

5. Aşağıdakilerden hangisi zorunlu karşlıkların temel fonksiyonları arasında yer almaz? A. Bankacılık sisteminin riskinin azaltılması B. Para arzını ayarlamak C. Likidite yönetimi D. Gecelik faiz oranlarını belirleme E. Bankacılık sisteminin riskinin azaltılması 6. Tarifelerin düşürülmesi, ihracat teşviklerinin kaldırılması ve sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi aşağıdaki önlemlerden hangisinin içinde yer almaktadır? A. Maliye politikası B. Ticaretin serbestleştirilmesi C. Para politikası D. Ücretlerin kontrolü E. Piyasa faiz oranlarının yükseltilmesi

7. Sabit döviz kurları ve tam sermaye hareketliliği altında, genişletici maliye politikası aşağıdakilerden hangisine neden olur? A. Sadece faiz oranlarını artırır. B. Sadece gelir düzeyini artırır. C. Hem faiz oranını hem de gelir düzeyini artırır. D. Hem faiz oranını hem de gelir düzeyini azaltır. E. Ne faiz oranını ne de gelir düzeyini etkiler. 8. Eğer Ekonomideki dengesizliğn kaynağı mal piyasası ise hedef değişken olarak aflağıdakilerden hangisi seçilmelidir? A. Faiz oranı B. Para arzı C. Döviz kuru çıpası D. Tam istihdam düzeyi E. Doğal işsizlik oranı