2: BÖLÜM: ÜREME EVCİL HAYVANLARDA ÜREME VE HAYVANSAL ÜRETİM 2. MEMELİLERDE ÜREME SİSTEMİ 2.1. Dişi Üreme Sistemi 2.2. Erkek Üreme Sistemi 3. KANATLILARDA ÜREME SİSTEMİ 4. ÜREME HORMONLARI 5. ÜREME İŞLEVLERİ 6. ÜREME ETKİNLİĞİNİN ARTTIRILMASI TEKNİKLERİ

1. EVCİL HAYVANLARDA ÜREME VE HAYVANSAL ÜRETİM “Üreme” yada “dölerme”nin tanımı: Memeli hayvanlar için ::>> Üreme; canlıların üreme hücresi oluşturmasından, çiftleşme, gebelik, doğum, laktasyon, ve tekrar çiftleşmesine değin birbirine bağlı biyolojik olaylar zinciridir. Kanatlı hayvanlarda ::>> Üreme; üreme hücresinin oluşturulması, çiftleşme, yumurtlama ve kuluçka gibi olayları içerir.

Üreme olmaksızın hayvancılıkta süreklilik sağlanamaz, ÇÜNKÜ; Üreme hayvanlardan ekonomik verim sağlayabilmenin ön koşuludur. Çünkü et, süt, yumurta gibi verimler üreme etkinliğinin bir sonucudur. Hayvanlar sahip oldukları verim yeteneklerini ancak üreyerek diğer kuşaklara aktarırlar Sürülerin kadrolarının korunmasında, veya arttırılmasında; uygulanması düşünülen damızlık* seçiminde üreme belirleyicidir. *) Damızlık: Gelecek kuşağın ebeveynleri (ana-babalar)

Çiftlik hayvanlarında üreme yeteneği “Döl Verim Gücü” kavramı ile tanımlanır. Erkek hayvanlarda döl verim gücü, bir dişi populasyonunun gereksinmesini karşılamak üzere gerekli damızlık baba sayısı ile ölçülür. Koyunlarda genç erkeklerde::>> Serbest aşımda :1 E: 20 D, elde aşımda 1E:40 D Koyun ergin erkeklerde::>> Serbest aşımda :1 E: 30 D, elde aşımda 1E:70 D Dişi hayvanlarda ise döl verim gücü yaşamları boyunca verdikleri sağlıklı yavru sayısı ile değerlendirilir. Koyunlar yılda 1 kez yavru verir (bazı ırklar yılda 2 kez), her doğumda 1-3 yavru, yaşam boyu 3-4 gebelik Sığırlar yılda 1 yavru verir, tekiz, yaşamlarında toplam 5-7 gebelik Tavuklarda: 1 E-8-10 D, bir tavuk yılda 150-200 civciv verir Her tür içinde ırklar arasında fark vardır, besleme ve bakım-yönetim de döl verimini etkiler.

Üreme organları şu kısımlardan oluşur; 2. ÜREME SİSTEMİNİN ANATOMİSİ Üreme organları ile başaltım organları, embriyonik dönemde birlikte ve yakın ilişkili olarak geliştikleri için ve her iki organ sisteminin son kısmı aynı olduğundan anatomik olarak ÜROGENİTAL SİSTEM (Systema Ürogenitalia) olarak adlandırılır ve genellikle derslerde birlikte işlenir. Üreme organları şu kısımlardan oluşur; Üreme hücrelerini yapan ve hormon salgılayan gonadlar (♂▬►testisler, ♀▬►ovaryumlar) Genital boşaltma yolları Çiftleşme organı (♂▬►penis, ♀▬►vagina)

2.1. Dişi Üreme Sistemi (Memeliler) Dişi memelilerde üreme organları içten dışa doğru şu kısımlardan oluşur: İki adet yumurtalık (ovaryum) İki adet yumurtalık yolu (ovidukt) Döl yatağı (uterus=rahim) Döl yolu (vajina) Döl yolu ağzı (vulva)

Şekil 1. Dişi üreme organları (sığır)

(A) Yumurtalıklar (Ovaryumlar): Memeli dişi hayvanların gonadları olan yumurtalıklar (ovaryumlar), yuvarlağımsı oval şeklinde organlardır, Yumurtalıklar memelilerde sağlı sollu bir çift olarak bulunur ve ligamentlerle (bağlarla) bel bölgesine bağlanmışlardır. Bir ovaryumun ağırlığı inekte 10-20 g, koyun-keçide 3-4 g’dır. Yumurtalıkların 2 temel görevi vardır: Dişi üreme hücrelerini barındırmak ve eşeysel olgunluk döneminde olgunlaşan yumurta hücrelerini ovidukta atmaktır (Ovulasyon=yumurtlama). Hormon üretmek

Hormon üretmek: Yumurtalıkların salgıladığı hormonlar: Estrojenler YUMURTALIKLARIN GÖREVLERİ: Dişi üreme hücrelerini barındırmak ve ovulasyon: Dişi üreme hücreleri, canlı daha embriyonal dönemde iken oluşmaktadır ve canlı dünyaya gözlerini açtığında yaşamı boyunca üreteceği tüm yumurta hücrelerinin taslaklarını yumurtalıklarında taşımaktadır. Eşeysel olgunluk ile bunlar olgunlaşmakta, yani döllenme yeteneği kazanmaktadır ve belirli bir mekanizma sonucunda ovule edilmektedir (yumurtlanmaktadır). Hormon üretmek: Yumurtalıkların salgıladığı hormonlar: Estrojenler Progesteronlar Relaksin

Eşeysel olgunluğa (puberte) ulaşmış dişilerin yumurtalıklarda farklı gelişim aşamalarında olan ve folikül denilen oluşumlar vardır Foliküller gelişmişlik durumuna göre “primer folikül”, “sekonder folikül”, “tersiyer folikül” ve “graaf folikül” olarak adlandırılır Yumurtalıklardaki folikül sayısı yaşa göre değişir, genç bir buzağıda 75 000 adet folikül bulunurken, 12 yaşının üzerinde bir inekte folikül sayısı 2500’e düşer

Şekil 2 : Ovaryumun kesiti http://nongae.gsnu.ac.kr/~cspark/teaching/chap2.html

Şekil 3. Ovaryumun kesiti http://annidasaima.blogspot.com.tr/2012/09/gametogenesis.html

Dişi memeli eşeysel olgunluğa ulaştığında (Puberte=ergenlik), yumurtalıklar faaliyete geçer, Yumurtalıklarda bulunan binlerce dişi üreme hücresi taslağından (oosit), belirli bir miktarı gelişmeye başlar; Önce primer folikül, sonra sekonder folikül, daha sonra ise tersiyer folikül halini alır, yani gelişir, büyür. Gelişmekte olan çok sayıda folikülden, hayvanın türüne göre bir veya birkaç tanesi (at, sığır ve koyunda 1-3 tane, köpek ve domuzda 5-10 tane) olgunluğa erişebilir yani GRAAF FOLİKÜL halini alır. Graaf folikül; bir adet oosit, bu oositi çevreleyen bir zar ve bu zarın içini dolduran folikül sıvısından oluşur. Folikül sıvısı neyce zengindir??????

Folikül sıvısı bol miktarda estrojen hormonu (dişilik hormonu=kızgınlık hormonu) içermektedir. Folikül sıvısındaki bu hormon kana karışarak, dişi genital kanalını gebeliğe hazırlar ve “Davranışsal Kızgınlık” dediğimiz belirtilerin ortaya çıkmasına neden olur. Kızgınlık belirtileri, dişinin çiftleşme isteğinin belirtisidir ve ANCAK bu kızgınlık belirtilerinin gözlendiği dönemde dişi memeliler çiftleşir ve gebe kalabilir. Kızgınlık göstermeyen dişi çiftleşmeyi kabul etmez ve yapay tohumlama yapılsa da gebelik sağlanamaz. Gelişmesin tamamlayan graaf folikülün/folliküllerin zarlarının çatlayarak içindeki/içlerindeki yumurta hücresinin/hücrelerinin serbest kalmasına OVULASYON (YUMURTLAMA) denir. Ovulasyon gerçekleştikten sonra folikül de bir seri değişikliğe uğrayarak CORPUS LUTEUM (=SARI CİSİM) denilen yapıya dönüşür. Corpus luteum, progesteron hormonu salgılar ve bu yolla yeni bir kızgınlığın ortaya çıkmasını engelleyerek gebeliğin ilk dönemde korunmasını sağlar, gebelik olsa da olmasa da bir süre sonra corpus luteum yok olur.

(B) Ovidukt (yumurta yolu): Memelilerde bir çift ovidukt bulunur, her yumurtalığa ait bir ovidukt vardır Ovidukt ovulasyondan sonra serbest kalan yumurtayı alarak döl yatağına ileten kanaldır. Bu yolculuk esnasında olgunlaşarak döllenme yeteneği artan ovum, dişi genital kanalın bu kısmında erkek üreme hücresi ile birleşir yani döllenir. Oldukça kıvrımlı ve dar bir yapı gösteren yumurta yolunun başlangıç kısmı, yumurta hücresinin karın boşluğuna düşmeden alınabilmesi için huni şeklindedir. Sağ ve sol yumurtalıklardan gelen oviduktlar, uterusun boynuz kısımları ile sınırsız bir şekilde birleşir. Ovidukt uzunluğu inekte 25 cm, koyunda 15-19 cm’dir.

Evcil hayvanların döl yatağı 3 kısımdan oluşur; (C) Uterus (döl yatağı): Yavruyu doğuma kadar içinde saklayan, gelişmesini ve beslenmesini sağlayan torbamsı bir organdır. İnsan döl yatağı daha basit şekil gösterirken, evcil memeli hayvanlarda, uterus boynuz şeklinde çıkıntıları olan bir torbaya benzer. Evcil hayvanların döl yatağı 3 kısımdan oluşur; İki adet boynuz kısmı (kornu uteri) Gövde kısmı (korpus uteri) Boyun kısmı (serviks uteri) Gebelik esnasında fetüsün bulunduğu kısım İnek ve koyunda ▬►Kornu uteriler’dir (boynuz kısımları) Kısrakta ▬►Korpus uteri’dir (gövde kısmı)

Serviks uteri ise kuvvetli kasları ile döl yatağını kapatır, bu durum özellikle gebelikte yavrunun dış etkilerden korunması için önemlidir. Döllenme gerçekleşip gebelik şekillenince serviks üterinin vajinaya bakan kısmı mukus bir tıpa ile kapanır. Doğum esnasındaki en zor ve sancılı kısım yavrunun oldukça dar olan serviks uteriden geçmesi aşamasıdır (D) Vajina (döl yolu): Çiftleşme sırasında spermanın boşaltıldığı kanalımsı bir organdır.

Dişi genital kanalın bir paçası olmamakla birlikte süt vermekle görevli memeler de üreme ile yakından ilgilidir Memeler canlıların karın kısmında ve orta çizginin her iki yanında yerleşmiştir. İnekte meme 4 loptan oluşur; koyun keçi ve kısrakta ise 2 lop bulunur. Her lopta bir meme başı bulunur Meme dokusu süt salgılayan alveoller ve kanallardan oluşur

2.2. Erkek Üreme Sistemi (Memeliler) Memeli erkek hayvanlarda üreme sistemi sırasıyla şu organlardan oluşur; İki adet testis İki adet epididimis Sperma kanalı (ductus deferens) Eklenti üreme bezleri (vesikula seminalis, prostat bezi ve cowper bezi) Çiftleşme organı (penis)

Şekil 4. Memelilerde erkek üreme organları (şematik) [1. Erbezi; 2 Şekil 4. Memelilerde erkek üreme organları (şematik) [1. Erbezi; 2. Epididimis; 3. Ductus deferens; 4. İdrar kesesi; 5. Vesicula seminalis; 6. Prostat bezi; 7. Cowper bezi ]

Şekil 5. Erkek memelilerde üro-genital sistem (sığır)

(A) Erbezleri ve Epididimis: İki temel görevi vardır; (1) Erkek üreme hücresi (spermatozoid =sperm ) üretmek (doğuştan var olan taslak hücreleri üremeye hazır hale getirmek (2) Erkeklik hormonu (testosteron) salgılamak Bir çift olan erbezleri, dış deriden yapılmış bir torba içinde bulunur vücudun dışında apış arası denilen bölgede yer alır. Karın boşluğunun sıcaklığı üreme hücrelerinin dölleme yeteneğini düşürür, hatta yok eder.

3. KANATLI HAYVANLARDA ÜREME SİSTEMİ Kanatlılarda dişi üreme sistemi yumurtalık (ovaryum) ve yumurta kanalı (ovidukt) olmak üzere iki kısımdan oluşur. Memelilerde her iki ovaryum ve ovidukt da çalışır durumda olmasına karşılık; kanatlılarda sadece sol yumurtalık ve yumurta kanalı aktiftir. Sağ ovaryum ve ovidukt daha embriyonal dönemde dumura uğramıştır. Yumurtalık 2000-4000 adet yumurtası hücresi taşıyan bir duta benzer. Yumurta kanalı ise yaklaşık 75 cm uzunluğunda bir kanaldır, 5 farklı kısımdan oluşur::>> İnfindibulum magnum isthmus uterus ve vajina

Şekil 8. Kanatlı hayvanlarda genital kanal Ovulasyon sonucu ovule edilen dişi üreme hücresi (yumurta sarısı ile birlikte) huniye benzer bir yapı gösteren infindibulum tarafından yakalanır. İnfindibulumda spermatozoid varsa döllenme burada olur Magnum’a geçen yumurta sarısnın etrafı yumurta akı (albumin) ile kaplanır Daha sonra İsthmusta yumurta akının etrafı 2 kat zar ile sarılır Uterusta kireç kabuk oluşur Ovulasyon sonucu yumurta kanalına bırakılan yumurta sarısı, ortalama 24.5-25 saatlik bir yolculuktan sonra tam bir yumurta halini alarak vajinadan geçer ve kloaktan dışarı atılır, bu olaya OVİPOZİSYON denir. Şekil 8. Kanatlı hayvanlarda genital kanal

Eşeysel olgunluğa ulaşmış ve yumurta veren bir kanatlının ovaryumu açıldığında küçük bir duta benzeyen yumurta hücreleri (oosit) kitlesi ile 5-6 tane muhtelif büyüklükte yumurta sarısı içeren foliküller gözlenir. En büyük folikül, ertesi gün yumurtlanacak olan yumurtanın içinde yer alacaktır. Yumurtlamayan (eşeysel olgunluğa ulaşmamış ya da yumurtlamayı durdurmuş) dişi kanatlılarda ise yumurtalık sadece küçük bir dut şeklindedir, sarı ile dolu foliküller yer almaz. Şekil 9. Yumurta verim döneminde bir kanatlının ovaryumunun görünüşü (orjinal, T. Aksoy, 2013)

Ortam aydınlık ise ovipozisyondan 15-75 dakika sonra yeni ovulasyon gerçekleşir, değilse aydınlık olması beklenir. Erkek kantlıların üreme organları ise şunlardır: Böbrek lopları üzerinde yer alan sağlı sollu bir çift testis ve epididimis Sperma kanalı Çok küçük bir fallus ( kanatlı penisi) Bir çiftleşma veya yapay tohumlamadan sonra bir dişi kanatlı 3-4 hafta süresince döllü yumurta verebilir. Çünkü genital kanala bırakılan sperma, oviduktun uterus ile vajina arasındaki kıvrımlar içinde canlılığını sürdürebilir. Her ovipozisyondan sonra bir miktar spermatozoit infindibuluma doğru hareket eder Ancak çiftleşmeden yada tohumlamadan 4-5 gün sonra döllü yumurta oranı azalır. Bu nedenle damızlık sürülerde ya erkek ve dişiler bir arada bulunmalı yada yapay tohumlama 5-6 gün ara ile tekrarlanmalıdır.

4. ÜREME HORMONLARI Konu, memelilere öncelik verilerek anlatılacaktır Hormonlar kan yada lenf yolu ile doku ve organları etkileyerek işlevlerini düzenleyen kanalsız iç salgı bezlerinden salgılanan doğal kimyasal maddelerdir. Hayvanlarda üreme olayları büyük ölçüde hormonların etkisi altında şekillenir. Genelde hayvanların eşeysel olgunluk dönemine girmeleri ile etkilerini gösteren/arttıran üreme hormonları aşağıdaki olayları denetler: Cinsel organların gelişmesi, Erkek-dişi vücutlarının farklılaşması, Üreme hücrelerinin üretilmesi (gametogenesis) Cinsel istek ve belirtilerin ortaya çıkması Döllenme ve gebelik (kanatlılarda gurk olma) Doğum ve laktasyon Analık iç güdüsü ile yavru bakımı

Üretildikleri merkezler dikkate alınarak hormonları şu şekilde sıralayabiliriz (A) Hipotalamus hormonları Gonadotropinleri (FSH ve LH) ve prolaktin (LTH) hormonlarını salgılatan (relasing) ve durduran (inhibiting) hormonlar [GRH, GIH, LTHRH, LTHIH] Oxitosin (B) Hipofiz hormonları Gonadotropinler (FSH, LH) Prolaktin (LTH) (C) Üreme organları hormonları Ovaryum hormonları (östrojen, progesteron, relaksin) Testis hormonları (testosteron)

(A) Hipotalamus hormonları : Hipotalamus pek çok hormon salgılar, bunların bazıları üreme ile ilgilidir, üreme ile ilgili olan hipotalamus hormonları şunlardır: 1) Hormon salgılatıcı (relasing) ve hormon salgılamayı durdurucu (inhibiting) hormonlar a) Gonadotropin salgılatıcı hormonlar (FSHRH, LHRH) ile gonadotropin engelleyici hormonlar , hipofiz bezinin gonadotropinleri (FSH ve LH hormonları) salgılamasını ve salgıyı durdurmasını sağlar b) Prolaktin salgılatıcı ve engelleyici (LTHRH ve LTHIH) hormonlar da yine hipofiz tarafından salgılanan prolaktinin denetlenmesinden sorumludur 2) Oksitosin hormonu Hipotalamus tarafından üretilip hipofiz tarafından kana verilen oksitosin hormonu, düz kaslar üzerinde kasılmalar oluşturarak, döllenmenin gerçekleşmesinde doğumda ve sütün memeden boşaltılmasında etkili olur.

(B) Hipofiz hormonları : Hipofizin salgıladığı hormonlardan üremeyi yakından ilgilendirenler şunlardır: 1)Gonadotropinler FSH (Folikülü stimüle eden yani uyaran hormon) LH (Lüteinleştirici hormon) 2) Prolaktin (Lüteitropik hormon= LTH) 3) Oksitosin

FSH (folikülü stimüle eden hormon), dişilerin yumurtalıklarında bulunan folikülleri uyararak dişi üreme hücrelerinin oluşumunu (oogenesis) sağlar Aynı şekilde erkek üreme hücrelerinin üretilmesinde (spermetogenesis) işlevi vardır Lüteinleştirici hormon (LH) ise dişinin yumurtalığında olgunlaşmış graaf folikülün çatlamasını ve içindeki yumurtanın serbest bırakılmasını (ovulasyon) sağlamakla görevlidir. Erkek hayvanlardaki görevi ise testisleri uyararak erkeklik hormonlarının salgılanmasını sağlamaktır Prolaktin (LTH) hormonu ise süt bezlerini uyararak sütün salgılanmasını/üretilmesini sağlar. Ayrıca analık duygularının ortaya çıkmasına neden olur Dişi kanatlılarda vücut prolaktinin etkisine girince, gurk olup kuluçkaya yatarlar Oksitosin Dişi genital kanalın kasılmasını sağlar. Döllenmede, doğumda ve sütün salgılanmasında görevi vardır. Döllenme esnasında genital kanalda negatif kasılma oluşturarak vaginaya bırakılmış spermatozoidlerin hızla ovidukta ulaşmasını sağlar, doğum esnasında ki kasılmalarla plesentanın uterustan ayrılmasını ve doğumun gerçekleşmesini sağlar, meme bezlerindeki alveollerin kasılması sonucu süt oluşumuna dakatkıda bulunur.

(C) Üreme organları hormonları : Daha önce belirtildiği gibi gonadlar (ovaryum ve testisler) üreme hücresi üretme görevinin yanı sıra hormon da salgılarlar, gonadların hormonları:::>>> 1) Ovaryumlar ▬►Estrojen, progesteron ve relaksin 2) Testisler ▬►Testosteron Estrojen, dişilik hormonudur, dişi organizmasına erkekten farklı bir yapı kazandırır ve kızgınlığın oluşmasını sağlar. Progesteron, gebelik esnasında salgılanır ve uterusun kasılmasını önleyerek gebeliğin sürekliliğini sağlar. Gebeliğin ilk günlerinde, ovulasyon sonrası Corpus Luteum (sarı cisim) halini alan folikül tarafından salgılanır, gebeliğin 8-10. günlerinden sonra ise plesentadan salgılanır. Gebelik gelişse de gelişmese de yaklaşık 10 gün sonra corpus luteum etkinliğini kaybeder. Relaksin, doğumun son aşamasında salgılanır ve doğum kanalını gevşeterek doğumu kolaylaştırır Testosteron, erkeklik hormonudur, erkek üreme organlarının büyüme ve gelişmesinde, ek üreme bezlerinin çalışmasında, ikincil cinsiyet özelliklerinin oluşturulmasında ve aşım (çiftleşme) isteğinin oluşmasında etkilidir

5. ÜREME İŞLEVLERİ A- EŞEYSEL OLGUNLUK (Puberte=Ergenlik) “Eşeysel Olgunluk” eşeysel organların gelişmesi sonucu genç erkeklerin canlı spermatozoid genç dişilerin ise olgunlaşmış yumurta meydana getirebilmeleri ve çiftleşme isteği göstermeleri durumudur Eşeysel olgunluğa ulaşan çiftlik hayvanları damızlık olarak kullanılmalı mıdır? Diğer ifade ile bunlardan döl alınmalı mıdır? …………….HAYIR Çiftlik hayvanları oldukça erken yaşlarda ergenliğe ulaşırlar, bu nedenle üreme organları ve organizmanın diğer kısmı gelişmesini tamamlayamamıştır Erken yaşta damızlıkta kullanılırlarsa ▬► Erkekler çabuk elden çıkar, yaşam boyu döl verim gücü düşük kalır Dişilerde ise büyüme durur ilk yavru cılız hatta ölü doğar yaşam boyu düşük verimli kalır Genel bir ilke olarak, hayvanlar ergin (gelişmesini tamamladığı) canlı ağırlığının % 40-60’ına ulaştığında ergenliğe ulaşırlar Damızlık olarak kullanılmaları için ise ergin ağırlığın % 75’ine ulaşmaları beklenmelidir Eşeysel olgunluk yaşı: Sığır ▬►9 ay, Koyun-keçi ▬►8 ay, Tavuk 20-22 hafta, hindi 28-32 hf, bıldırcın 5 hf.

B- KIZGINLIK (Östrüs) ve KIZGINLIK DÖNGÜSÜ Evcil hayvanların erkekleri bütün yıl boyunca çiftleşme arzusu gösterebilirler. Dişilerde ise bu istek sadece yılın belirli zamanlarında gözlenir. Ergin dişi memelilerin gebe kalıncaya dek, düzenli aralıklarla çiftleşme isteği gösterip çiftleşmeyi kabul etmeleri durumu KIZGINLIK olarak tanımlanır Kızgınlık esnasında hayvan hem bunu dış belirtiler ile gösterir hem de genital kanal, bazı değişiklikler geçirerek gebeliğe hazırlanır Kızgınlık süreleri; inekte 18 saat, koyunlarda 30-36 saat Keçide 36-48 saat Domuzda 48-72 saat Kısrakta 4-7 gün Kanatlı hayvanların kızgınlık göstermesi söz konusu değildir.

Kızgınlık gösteren ineklerde dış belirtiler: Huzursuzluk, daha hareketli olma ve bağırma ve iştahsızlık Vulva normalden daha kızarıktır ve şiştir ayrıca sümüksü sıvı akmaktadır Kızgınlık gösteren inek başka ineğin üzerine atlamasına izin verir. Şekil 10. Kızgınlık gösteren ineklerde vulva, kızgınlık göstermeyenlere göre büyümüştür, kızarmıştır . Şekil 11. İneğin, üzerine atlanmasına izin vermesi, kızgınlık gösterdiğinin en iyi delilidir

Şekil 12. sürüdeki koçlar dişilerin gerilerini koklayarak kızgınlık gösterenleri saptarlar Koyunlarda dış kızgınlık belirtileri belirgin değildir, -Koç ve tekelerin yanına gidip dururlar ve çiftleşmeye karşı koymazlar

İnek dışındaki memelerde ovulasyon kızgınlığın sonuna doğru gerçekleşir İnekte ise kızgınlığın bitiminden 8-14 saat sonra ovulasyon gerçekleşir Bir kızgınlığın başından onu izleyen ikinci kızgınlığa kadar geçen sürece “KIZGINLIK DÖNGÜSÜ” denir İki kızgınlık arası süre yani kızgınlık döngüsü uzunluğu bazı memelilerde şöyledir: İnek ve domuzda 21 gün Koyunda 17 gün Keçide 20-21 gün Kısrakta 21 gün

Kızgınlık döngüsü tiplerine göre hayvanlar 3 grupta toplanır: A) Monoestrük hayvanlar: Bu gruba yabani hayvanlar girer. Yılda bir kez kızgınlık gösterirler; ardından gebelik sağlanmasa dahi çok uzun süren eşeysel dinlenme (anestrüs) dönemine girerler, yani kızgınlık göstermezler B) Yılboyu poliestrük hayvanlar: Bu gruba giren hayvanlar gebe kalmadıkları sürece yılın tamamında belirli aralıklarla tekrarlanan kızgınlıklar, diğer bir ifade ile kızgınlık döngüleri gösterirler. İnek, manda domuz tavşan bu gruba girer. C) Mevsime bağlı poliestrük hayvanlar: Bu gruptaki hayvanlar belirli mevsimde birbirini izleyen kızgınlık döngüleri gösterirler. Diğer mevsimlerde eşeysel dinlenme dönemine girerler, kızgınlık göstermezler. Kısraklar kuzey yarım kürede ilkbahar aylarında, koyun ve keçi ise ilkbaharda birbirini izleyen kızgınlık döngüsü gösterirler

C- OVULASYON (yumurtlama) Belirli büyüklüğe ulaşan graaf folikülün fiziksel enzimatik ve hormonal etkilerle çatlaması sonucu, içerisinde gelişmiş bulunan yumurtanın, yumurta kanalına atılması olayıdır. İnek, koyun, keçi, kısrak domuz gibi hayvanların dişilerinde ovulasyonun gerçekleşmesi için herhangi bir uyarıma gerek yoktur. Kedi ve tavşanda ise ovulasyonun gerçekleşmesi için dişinin çiftleşmesi gerekir. İnek hariç diğer memeli çiftlik hayvanlarında ovulasyon kızgınlığın bitimine yakın gerçekleşir. Sadece inekte kızgınlık bittikten 8-14 saat sonra ovulasyon gerçekleşir.

D- DÖLLENME (fekondasyon) Spermatozoidin ovuma girmesi ve her iki cinsiyet hücresinin kaynaşması olayına “DÖLLENME” denir. Çiftleşme yada yapay tohumlama esnasında vajinaya bırakılan sperma içindeki spermatozoidler, çok kısa süre içinde (2-20 dakika), ovidukta ulaşırlar. Bu yolculuk esnasında olgunlaşırlar, yani yumurtayı dölleme yetenekleri gelişir. Yumurta hücresini çevreleyen çok sayıda spermatozoidten sadece 1 tanesi ovuma girebilir Her iki hücrenin çekirdek zarları eridikten sonra tek bir çekirdek oluşur ve döllenme gerçekleşmiş olur. Bu yeni hücre 2n kromozomludur (her kromozom çiftinin biri anadan biri babadan) ve “döllenmiş yumurta” veya “zigot” adını alır Zigot hızla bölünerek bir hücre yığını halini alır ve bu esnada uterusa doğru hareket eder

E- GEBELİK Dişi memelilerde yumurta hücresinin bir spermatozoid tarafından döllenmesi ile başlayan ve doğuma dek süren fizyolojik olaya “GEBELİK” denir. Gebelik süresi: Kısrakta 340 gün İnekte 280 gün Koyun ve keçide 150 gün Domuzda 116 gündür Oviduktta döllenen yumurta kısa bir süre (3-4 gün) sonra uterusa iner, burada önce yuvalanır (nidasyon) ardından yerleşir (implantasyon), daha sonra da yavru zarları şekillenir (plasentasyon). Yavru zarları dıştan içe doğru sırasıyla 3 tanedir : 1- Korion 2- Allantois 3- Amnion Zarların içi özel sıvılarla doludur. Bu zarlara ve zarların yavru ile olan bağlantısına “PLESENTA” denir. Plesenta yavrunun beslenmesi solunumu boşaltımı süzme ve bazı hormonları salgılama ile görevlidir.

Şekil 13.. Memelilerde yavru zarları ve plasenta

Şekil 14 . Rektal palpasyon (rektal yoldan el ile gebelik kontrolü), gebeliğin son günlerine dek fetüsün başı aşağıya bakar.

Şekil 15. Sığırlarda gebeliğin 4-5 Şekil 15. Sığırlarda gebeliğin 4-5. ayından sonra karnın sağ alt tarafına bastırıldığında yavrunun içerdeki hareketleri hissedilir.

Şekil 16. Doğuma yakın zamanda fetüs döner ve başı yukarı gelir (solda), İkizlerin duruşu (sağda)

F- DOĞUM Dişi memelilerde gebelik süresinin sonunda uterusta gelişimini tamamlamış ve dış ortamda yaşayabilecek duruma gelmiş olan yavrunun zarları ile birlikte uterustan çıkarılması olayına “DOĞUM” denir. Doğum yaklaşınca sancılar başlar. Bu sancı oksitosin homonunun etkisi ile rahimin kasılıp gevşemesi sonucunda ortaya çıkar. Doğumun sonuna doğru salgılanan relaksin hormonu, genital kanalı gevşeterek doğumu kolaylaştırır Yavru dışarı çıktıktan kısa süre sonra tekrar başlayan kasılmalar sonucu plesentanın atılması ile doğum tamamlanır. Plesenta doğumdan sonraki 8 saat içinde dışarı atılmazsa veteriner hekim müdahalesi zorunludur aksi taktirde hayvan ölür. Doğumu takiben üreme organlarının gebelik öncesi duruma dönmesi için inekte yaklaşık 47 koyunda 30 gün süre geçmesi gerekir. İneklerin doğumdan sonra boğaya çekilmesi için 3 kızgınlık peryodu (3x21 gün) beklenir.

Şekil 17. İnekte doğum Şekil 18. İnekte doğuma yardım

G- LAKTASYON Dişi memelilerde doğumu takiben başlayan süt salgılama olayına “LAKTASYON” denir Gebeliğin son bulması ile hipofiz bezinin salgılamaya başladığı prolaktin hormonu (LTH) memelerdeki alveollerde sütün üretilmesini sağlar. Oksitosin hormonu ise alveollere sentezlenen sütün salınmasında etkilidir

6. ÜREME ETKİNLİĞİNİN ARTTIRILMASI TEKNİKLERİ A- YAPAY TOHUMLAMA Yapay (sun’i) tohumlama uygun teknik ve yöntemlerle erkekten alınan spermanın yine uygun teknik ve yöntemlerle aynı türden dişinin üreme kanalına aktarılmasıdır. Sığır ve hindilerde yaygın olarak kullanılmakla birlikte diğer çiftlik hayvanlarında da uygulanabilir. Sperma doğrudan kullanılabileceği gibi genellikle seyreltilir (1:100 1:300) İki gün içinde kullanılacaksa +5°C’de, daha uzun süre depolanacaksa -170 °C’de depolanır. Doğal aşımda (çiftleşmede) bir boğanın dişi genital kanalına bıraktığı sperma ile 1 döllenme ve 1 gebelik elde edilirken yapay tohumlama ile aynı miktar spermadan yaklaşık 100 adet gebelik elde edilebilir. Böylece yetiştiriciler boğa bakma külfetinden kurtulur.

Şekil 19. Yapay tohumlama uygulaması

B- ÜREMENİN HORMONLARLA DENETLENMESİ Hormon kullanımı ile kızgınlık ve çiftleşme istenilen zamanda gerçekleştirilmekte, iki doğum arası süre kısaltılabilmekte ve bir batında doğacak yavru sayısı arttırılabilmektedir. C- EMBRİYO AKTARIMI Döllenmiş ve gelişmesini sürdüren zigotun, ananın ovidukt yada uterusundan alınıp aynı türden bir başka hayvanın uterusuna aktarılmasına ve gebelik süresini burada tamamlamasına “Embriyo Aktarımı” denir. Embriyonun alındığı dişiye “verici” denir. Üstün verim yeteneğine sahip zor bulunan bu nedenlerle kendisinden çok kısa sürede fazla sayıda döl alınması amaçlanan hayvandır. Alıcı dişinin üstün verim yeteneğine sahip olması gerekmez, sağlıklı olması yeterlidir. Ucuza bulunabilen sağlıklı dişiler bu amaçla kullanılır.