Bilgi Arama Davranışları Kuram ve Modeller Nazan Özenç Uçak

Kuram nedir? Kuram açıklamadır. Kuram genellemedir. Kuramlar farklı olgular (phenomena) arasındaki ilişkiyi açıklamaya ve bunlardan bir sonuç çıkarmaya çalışır. Kuram birbirini etkileyen fikirler, olaylar ve sonuçlardan genel bir çıkarsama yapar. Kuram değişkenler arasındaki ilişkinin açıklanması amacıyla olgulara sistematik bir bakışla kavramların, tanımların ve önermelerin birbiriyle ilişkilendirilmesidir (Kerlinger ?) Kuram çeşitli olgular arasındaki ilişkinin genellenerek açıklanmasıdır (Khulthau ?)

Model nedir? Modeller kuramdan daha sınırlı sorunlara odaklanır. Bazen kuram oluşturulmadan önce de model geliştirilebilir. Örneğin web’ de bilgi aramada bir model geliştirilebilir. Bu model bütün insanların web’ de bilgiyi nasıl bulduğunu açıklamaz ancak elektronik ortamda bilgi arama kuramı oluşturmada yardımcı olabilir. Modeller kuramların oluşumuna yardımcıdır. Modeller genelde kuramlarla ilişkilendirilerek tanımlanır. Modeller gerçekleri, kavramlar arasındaki ilişkiyi diyagramla somutlaştırarak anlatır. Modeller pragmatik ve tanımlayıcı olanlardan, kombinasyonları ve mantıksal ilişkileri verenlere kadar farklı versiyonlara ayrılır. Kuvvetli ve zayıf yönleri vardır. Tasarlayanın sınırladığı alan dışına uygulamaktan kaçınılmalıdır (Case, 2002).

Bilgi arama davranışları ve modeller Bilgi arama davranışlarını açıklamak amacıyla çok sayıda model geliştirilmiştir. Modeller bir problemle ilgili olarak genel çerçevenin çizilmesi ve kuramsal önermeler arasındaki ilişkiyi açıklamada yardımcıdır. Genelde BAD modelleri bilgi arama etkinliğini tanımlayan BAD aşamaları arasındaki ilişkileri veren ve çoğunlukla diyagramlar şeklinde düzenlenen modellerdir (Wilson, 1999). En eski BAD modelleri Paisley (1968), Orr(1970) ve Donohew ve Tipton (1973) tarafından gelitirilen modellerdir. Bu modeller sadece bilgi arama aşamalarını sırasıyla tanımlamakta bunlara etki eden değişkenleri (demografik, psikolojik vb.) tanımlamamaktadır (Case, 2002).

Bilgi gereksinimi ve bilgi aramayla ilgili bir modelin kapsaması gereken unsurlar Bilgi gereksinimi ve bunu oluşturan nedenler, Algılanan gereksinimlere bireyin tepkisi ve bu tepkiyi etkileyen nedenler, Tepkinin sonucunda oluşan davranışlar ve buna bağlı olarak ortaya çıkan işlemler (Wilson, 1996).

Konuya göre geliştirilen modeller Bazı modeller belli bir konu, disiplin ve işle sınırlı olarak geliştirilmiştir. Voigt (1961), Menzel (1964), Paisley (1968) ve Orr’un (1970) hazırladığı modeller fen bilimcilerin bilgi arama davranışları ile ilgilidir. Ellis’in 1989 yılında hazırladığı model sosyal bilimciler ile ilgilidir. Aynı model 1993 yılında feni de içine alacak şekilde genişletilmiştir. Leckie, Pettigrew ve Sylvain’in (1996)modeli belli bir mesleğe bağlı olarak bilgi aramayı tanımlar. Marchionini (1995) ve Ingwersen’in (1996) hazırladığı modeller belli bir işle sınırlıdır. Veri tabanları ve online katalog taramadaki süreci tanımlar.

En çok tanınan BA modelleri Paisley’in BAD modeli (1968) Wilson’ın BAD modelleri (1981, 1981, 1996, 1999) Krikelas’ın BAD modeli Leckie’ın BAD modeli Johnson’ın BAD modeli Sense making kuram ve modeli (Brenda Dervin) ASK (Anomalous State of Knowledge) Kuram ve Modeli (Nicholas Belkin) Ellis’in özellik modeli (Ellis’s feature set) Kuhlthau’nun süreç modeli Byström ve Järvelin’in Bilgi Arama Modeli

Wilson’n BA Modelleri Wilson 1981, 1994, 1996 ve 1999 yıllarında olmak üzere dört farklı model hazırlamıştır. İlk modelde kullanıcının edindiği bilgiden tatmin olma ve olmamasına göre bilgi ihtiyacını belirlenmiştir. Bu modelde algılanan gereksim sonucu bir sistem veya kaynağa yönelme, bunların kullanımı sonucu tatmin ve tatminsizlik işlenmiştir. Bu modelin başarılı yönü bilginin kullanıldıktan sonra diğer insanlarla paylaşımı ve iletimi özelliğini içermesidir. Modelde başarısız olunması durumunda ihtiyacın yeniden formüle edilebilmesini gösteren geri dönüşüm eksik kalmıştır. İsteğin başarısızlık sonucu tekrar gereksinime dönüşmemesi ve sonraki işlemleri içermemesi bu modelin temel eksikliğidir. Modelde BAD etkileyen çevresel ve bireysel özellikler; elde edilen bilgi ile ilgili etkileşim eksiktir. Bilgi aramada etkili faktörleri yansıtmadığı için bu konudaki hipotezleri test edilmesinde uygun değildir.

Need Success Failure Wilson (1981) 1. Model Information User Satisfaction or nonsatisfaction Need Information Seeking Behavior Information Use Information Exchange Demands on information systems Demands on information source Other people Success Failure Information Transfer Wilson (1981) 1. Model

Wilson BA Modeli 1981 (2) Wilson’ın 1981 yılında gerçekleştirdiği ikinci model Bilgi ihtiyacının pek çok –iç ve dış-faktörden etkilendiğini bilgiye erişimde engelleri ortaya koyması açısından önemlidir.

Wilson BA Modeli 1981 The Information Seeking of Professionals model. (Source, Leckie,et al. 1996) (Goldbold, 2006)

Wilson‘ın 1981 modelinin geliştirilmiş hali

Wilson's (1981) model of information behaviour

Wilson’ın BA Modeli 1996 Wilson’ın daha sonra geliştirdiği modeli BAD görülen farklı etkenleri ve çok yönlülüğü daha iyi ifade etmektedir. Bilgi aramada şu üç yaklaşımı açıklamaktadır. Bilgi aramaya sebep olan gereksinimlerin diğerlerinden farklı yapan nedenler. Bazı bilgi kaynaklarının diğerlerinden fazla kullanılmasının nedenleri Bir şeyi başarıya ulaştırma veya ulaştırmamada insanların yeterlik algısının rolü. Bir insanı bilgi aramaya motive eden nedenler, nasıl etkilediği, bu motivasyonu etkileyen 6 değişken, arama davranışları ve kişilerin bu süreci algısındaki farklılıklar bu modele yansıtılmıştır. Bu modelde pasif ve aktif arama gibi farklı tip arama davranışları, bireysel farklılık ve tatmin olmama sonucu başa dönme işlemleri modele yansıtılmıştır (Case, 2002).

Wilson’ın BA Modeli 1996

Wilson‘ın iç içe geçen BD modeli (1999 nested model of information behaviour)

Krikelas’ın BA modeli James Krikelas (1983) tarafından geliştirilen bu model literatürde en fazla atıfta bulunulan BAD modelidir. Krikelas’ a göre belirsizliğin algılanması, ortaya çıkış nedeni (iş, günlük sorunlar vb.) acil olup olmaması bilgi aramayı baştan etkilemektedir. Model 13 birimden oluşur. “Bilgi toplama” ve “Bilgi verme” iki farklı başlangıç noktasıdır. Bilgi toplama acil olmayan, ertelenmiş bilgi gereksinimi ile ilgilidir ve doğrudan belleğe ve kişisel kayıtlara bağlanmaktadır. Bu modelde Krikelas belirsizliği anahtar kelime olarak tanımlar

Krikelas’ın modeli Bilgi verme acil gereksinimler sonucu oluşur. Kullanıcı bu gereksinimi karşılamak için “içsel” ve “dışsal” kaynak tercihi yapar. Krikelas “canlı” ve “kayıtlı” bilgi arasında kesin bir ayrım yapmaktadır. Model belli iş alanlarına yönelik değildir. Genel ve günlük hayata uygulanabilir. Kütüphane ile ilgili BAD açısından kullanılabilir. Kolay, basit, anlaşılır bir modeldir. Model günümüz iletişim teknolojileri dikkate alındığında yaptığı ayrımlar eski kalabilmektedir. Kullanıcı özellikleri ve değişkenlerin modelde yer almaması bir diğer eksikliktir.

Leckie’nin BA Modeli The Information Seeking of Professionals model. (Source, Leckie,et al. 1996)

Leckie’nin BA Modeli Görevlerle ilgili BA modellerine örnektir. Bilgi aramada temel güdüyü oluşturan çalışma rolleri ve görevlerdir. Bilgi gereksiniminin ve bilgi kaynağının özellikleri bilgiye erişimde belirleyici özelliklerdir. Bilgi kaynağının güvenilirliği, paketlenmesi, zamanlanması, fiyatı, kalitesi ve erişilebilirliği önemli değişkenler olarak belirtilir. Elde edilen çıktılar bilgi kaynaklarına, bilginin farkındalığına ve bilgi aramaya geri dönüşüme neden olabilmektedir. Normal yaşamdan daha çok bir işle ilgili bilgi arama davranışlarının araştırılmasına uygundur.

Johnson’ın BA Modeli Comprehensive mode of information-seeking (Johnson & Meischke, 1993)

Jonson’ın BA Modeli Modelde insanı bilgi aramaya iten faktörler Demografik özellikler Deneyim Kişisel özellikler İnaçlar Bilgi kaynağı ve kanalı ile ilgili faktörler Bilgi kanlının özelliği Bilgi kanalının yararı Bilgi arama eylemi belli başlıklar altında toplanmakta ve birbiriyle ilişkisi kurulmaktadır.

Sense making kuram ve modeli (Brenda Dervin) 1972 yılında itibaren Brenda Dervin ve arkadaşları tarafından geliştirilmeye başlanmış, 1983 yılında uygulanmıştır. Bilgi gereksinimi ve bilgi aramada karşılıklı iletişimi yansıtan ilk modeller arasındadır. Bir kuram, model ve araştırma yöntemi olarak çok sayıda araştırmada kullanılmıştır. Bilgi yönetimi dışında, medya, iletişim, eğitim gibi pek çok alanda kullanılmaktadır.

Sense-Making (Derwin - 1983) Köprü (Bridge) Durum (Situation) Çıktı - Sonuç (Outcome) Boşluk (GAP)

Sense making kuram ve modeli (Brenda Dervin) Bu anlayışa göre bilgi bireyin dışında değildir. Yeni bilgi kişiyi değiştirir. Bilgi özneldir, bilişseldir ve yapıcıdır. Model bilgi ihtiyacının nasıl oluştuğu ve bunun nasıl karşılandığıyla ilgili bilişsel bir modeldir. Kullanıcı mesajı alan pasif bir alıcı olarak değil olayı etkileyen aktif bir merkezdir. Kullanıcı çevresiyle ele alınarak bilgi ihtiyacı saptanmalıdır. Bu kurama dayalı olarak Dervin modeli durum-boşluk-çıktı olarak yorumlamaktadır. Bireyin eksik olduğu durum bilgi ihtiyacını yaratır. Bu boşluğu doldurmak için farklı taktikler geliştirir. Bu ihtiyacın tanımlanıp karşılanması boşlukların doldurulmasına bağlıdır.

Sense-Making Dervin's sense-making metaphor (1992)

ASK (Anomalous State of Knowledge) Kuram ve Modeli (Nicholas Belkin) Bu kuram olarak gelişmiştir. Bilgi ihtiyacı bireylerin bilgi durumunda var olan bir anomalidir. Bireyler neyi bilmediklerini bilmedikleri için bunu ifade de edemezler. Bu zorluğu gidermek için problem üzerinde odaklanılması gerekir. Kişinin durumu, hissedilen eksiklik, bireyin bu eksikliği nasıl tanımladığı önemlidir. Bu yaklaşım bilişsel ve kullanıcı merkezlidir.

ASK Bu yaklaşıma göre kişilerin var olan bilgisindeki eksiklik esastır. Bu eksikliğin kullanıcı tarafından nasıl algılandığı, nasıl yapılandırdığı ve ifade edildiği üzerinde durulur. Bilişsel bir yaklaşımla sorun ele alınmaktadır.

Ellis’in özellik modeli (Ellis’s feature set) Göz atma (Browsing) Başlama (starting) Zincirleme (Chaining) Ayırtetme (differentiating) Çıkarma (Extracting) Doğrulama (Verifying) Sonlandırma (Ending) İzleme (Monitoring)

Ellis modeli Ellis’in modeli 6 aşamadan oluşmaktadır. 1. Başlangıç (starting): Yeni bir konu söz konusudur. Araştırma için temel materyaller tanımlanır.Tarama için başlangıç noktaları seçilir. 2. Zincirleme (chaning): Başlangıç kaynaklarından diğer kaynaklara yapılan göndermeler izlenir. Geriye ve ileri doğru zincirleme yapılır. 3. Ayırt etme (differentating): Bulunan bilgi kaynakları arasından seçim yapma. 4. Çıkarma (extracting): Kaynakların analizi, değerlendirilmesi. 5. Doğrulama (verifying): Elde edilen bilginin doğruluğunun ve güvenilirliğinin kontrol edilmesi. 6. Sonlandırma (ending): Bilginin düzenlenmesi, sentezlenmesi, özetlenmesi, raporlaştırılması.

Kuhlthau Süreç Modeli (Kuhlthau’s Process Model) Aşamalar Başlama Seçim Keşfetme Formüle etme Toplama Sunum Duygular Değişkenlik İyimserlik Karışıklık , hayal kırıklığı, endişe Anlaşılırlık, açıklık Yön kestirim yeteneği, güven duygusu Rahatlama, tatmin ya da hayal kırıklığı Düşünceler Anlaşılmaz Netlik Artan ilgi Odaklanma Eylemler Arka plan bilgi arayışı İlgili bilgi arayışı Geçerli bilgi arayışı Uygun görevler Tanımlamak İncelemek Formüle etmek Toplamak, bir araya getirmek Tamamlamak

Kuhlthau Süreç Modeli Kuhlthau’nun 6 aşamalı süreç modeli Ellis’in modelini tamamlar niteliktedir. Bilgi aramada süreçleri, davranış ve düşünceleri ele alır. Başlama (iniation)- seçme (selection)- keşfetme (exploration)- formüle etme (formulation)- toplama (collection)- sunma (presentation) aşamalarından oluşur. Bu süreçler üzerinde her aşamada etkili olan duygu, düşünce, eylem ve görevler tanımlanmaktadır. Kuhlthau’nun modeli Ellis’in modelinden daha genel kapsamlıdır.

Ellis ve Kulthau’nun modelleri üzerine… Ellis (1989) ve Kuhlthau (1991) tarafından geliştirilen modeller belli bir araştırma sürecini tanımlar ve evrenseldir. Bu modeller daha çok bilgi arama süreci (information search process) ve öğrenme kuramına dayanmaktadır. Bu modellerde bireylerin bilgiye ulaşma ve değerlendirme aşamalarındaki davranışları ve zihinsel süreçler açıklanmaktadır. Bu modellerin temel eksikliği BAD değişkenleri ve sürece etki eden temel faktörleri dikkate almamalarıdır. Bilgi arama modellerinde bilgi gereksinimi ve bilgi kaynakları ile ilgili unsurların modele yansıtılması beklenir bu modellerde gereksinimin tipi, bilgi kaynağının türü, bilginin erişilebilirliği ve özelliklere yer verilmemiştir.

Wilson‘ın(1999) Ellis and Kulthau’nun modellerine dayanarak geliştirdiği modell

Byström ve Järvelin’in Bilgi Arama Modeli – 1995 (Byström ve Järvelin’s information seeking model) Kaynak sayısı Görev karmaşıklığı Bilgi tipleri Kaynak tipleri Kaynakların yeri

Bilgi Arama Yüzeyi Modeli – 1995 (Byström ve Järvelin’s information seeking surface model) Algılanan görev Kişisel Faktörler Durumsal Faktörler Bilgi ihtiyacının analizi Organizasyon Eylem seçimi Alternatiflerin tanımlanması Derecelendirilmesi Bir eylemin seçimi Kişisel arama stili Uygulama Değerlendirme a) Görev tamamlanırsa tatmin sağlanması b) Tatmin sağlanamaması c) Daha fazla bilgiye gereksinim

Söylem analizi modeli (Discourse Analysis) Katılımcılar Gerçeklik İfade Söylem Söylem analizinin odak noktası

Discourse Analysis discourse analysis söylemi farklı açılardan ele alarak inceleme olanağı verir. Farklı uygulama alanları vardır (eğitim, politika, sosyoloji, psikoloji, dilbilim, uluslararası ilişkiler, işletme vb) Metin, metin içeriği, cümle, kelime, bilişsel yapı, hafıza, anlam, iletişim gibi çok unsurla ilişkilidir.

Teknoloji kabul modeli (The Technology Acceptance Model)

Technology Acceptance Model (TAM) E- ticaret uygulamalarını da içine alan en kapsamlı modellerden birisidir. Teknolojinin kabulü, beceri, yeterlilik ile ilgili davranışları içerir. Yararlılık ve kullanım kolaylığı algısının sonuca etkisi sınanabilir. Bu özellikler üzerine toplumun özelliklerinin ve eğitimin etkisinin de birleştirerek sınandığı ve modelin bu bağlamda geliştirildiği çalışmalar da vardır (Koch, Toker, Brulez, 2011; Kurulgan ve Özata 2010).