Dünyada ve Türkiye’de Nükleer Santraller Toplumcu Mühendisler ve Mimarlar Meclisi Aylık Olağan Toplantısı

NÜKLEER ENERJİ-TARİHÇE Radyoaktivite: Kararsız yapıdaki atom çekirdeklerinin elektromanyetik ışımalar (radyasyon) yayması. Henri Becquerel Marie Curie Enrico Fermi Otto Hann-Fritz Strassmann 1942’de İlk Reaktör-Chicago ’de Breeder Reactor-1 – İlk Elektrik Üretebilen Reaktör 1954’de Obninsk Nucleer Güç Santrali- İlk Nükleer Güç Santrali(5 MW)

NÜKLEER ENERJİ-TARİHÇE Petrol Krizi Arasında İnşasına Başlanan 650 Reaktörden 300 Tanesinin İnşasına Yılları Arasında Başlanmıştır. 1980’lerde Dünya Ekonomisindeki Yavaşlama ve Fosil Yakıt Fiyatlarındaki Düşüş Sonrası Nükleer Enerjiye Talep Azaldı 1979’da Three Mile Island ve 1986’da Chernobyl Nükleer Felaketlerinden Sonra Nükleer Reaktörlerin Güvenliği Hakkında Ciddi Endişeler Oluştu Yılında Avrupa’da Var Olan Nükleer Reaktör Sayısı 177 iken bu sayı 2013’de 144’e düşmüştür. Dünyada ise bu sayı 419’dan 438’e yükselmiştir.

Reaktör Sayısının Yıllara Göre Değişimi

NÜKLEER REAKTÖR ÇALIŞMA PRENSİBİ Fisyon: Hızlandırılmış Nötron Bombardımanına Tutulan Büyük Kütle Numarasına Sahip Radyoaktif Bir Atom Çekirdeğinin Daha Küçük Atom Numarasına Sahip İki Çekirdeğe Bölünmesidir. Fisyon Sırasında Açığa Çok Yüksek Miktarda Enerji ve Nötron Parçacıkları Çıkar.

NÜKLEER REAKTÖR ÇALIŞMA PRENSİBİ Fisyon Reaksiyonu

NÜKLEER REAKTÖR ÇALIŞMA PRENSİBİ Zincirleme Fisyon Reaksiyonu Kontrol Çubukları Reaktör Çekirdeğinde meydana gelen tepkimede açığa çıkan enerji eşanjörler yardımı ile suyun buharlaştırılmasında kullanılır. Zincirleme Fisyon Reaksiyonu

NÜKLEER REAKTÖR ÇALIŞMA PRENSİBİ Reaktör Çekirdeği

NÜKLEER REAKTÖR ÇALIŞMA PRENSİBİ Kapalı Devre Soğutma Sistemine Sahip Bir Nükleer Güç Santrali

NÜKLEER REAKTÖR ÇALIŞMA PRENSİBİ Tek Yönlü Soğutma Sistemi-Kapalı Devre Soğutma Sistemi Tek Yönlü Soğutma Sistemine Sahip Bir Nükleer Santral

AKKUYU SANTRAL TASARIMININ AÇMIŞ OLDUĞU TARTIŞMALAR Tek Yönlü Soğutma Sistemi Kullanılması; – Akdeniz Suyunun Sıcaklığının Yüksek olması – Soğutma Suyunun Tekrar Denize Deşarj Edilmesi Akkuyu’da yapılacak santral VVER-1200 daha önce hiçbir yerde çalışmaya başlamamıştır. Akkuyu santralinin yapılması planlanan yere 25 km uzaklıkta Ecemiş fay hattı bulunmaktadır.

DÜNDEN BUGÜNE NÜKLEER ENERJİ SANTRALLERİNDE MEYDANA GELEN KAZALAR VE SONUÇLARI Toplumcu Mühendisler ve Mimarlar Meclisi

NÜKLEER SANTRAL KAZA DERECELERİ

Görece “basit” kazalar, araç-gereç bozulması, yanlış bilgi alınması, trityum sızması, boru aşınması ya da kırılması, basit insan hatası, yakıt proses tesislerinde, yakıt elemanlarının nakledilmesi sırasındaki aksaklıklar gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır. Kazalar nedeniyle bu santraller ya kapatılmıştır ya da faaliyetine ara verdirilmiştir.

Ancak tarihte anılan üç “büyük” kazanın ana nedeni çekirdek erimesidir – Three Mile Island 1986 – Chernobyl 2011 – Fukishima

1979 – THREE MILE ISLAND Sebebi bilinmeyen bir nedenle pompaların çalışması durdu ve buhar jeneratörü ısıyı rejenere edemez hale geldi. Su ilavesi olmaması nedeni ile buhar basıncı düştü ve türbinler otomatik olarak kapatıldı. Buhar akışındaki düşüş suyun sıcaklığı arttırdı ve genleşmesine sebep oldu. Basıncın artması nedeni ile acil durum tahliye vanası açılıp basınç düşümünden sonra kapanmayınca (takılınca) fazla su kaybından dolayı sıcaklık arttı. Çekirdeğin %60 a yakını bu ısınma dolayısı ile eridi.

Kaza sonucunda 5 günde 140 binden fazla insan tahliye edildi Santral çevresinde yapılan araştırmalar radyoaktif sızıntı olduğunu gösterdi 2500 e yakın dava açıldı, Pennsylvania eyaletinde bebek ölüm oranları %37 yükselme, yeni doğan bebeklerde ise hipotroid oranında %20 lik artışlar gözlemlendi. Santral çevresinde toplanan çeşitli canlılarda – ör. Böceklerde farkı anten ve kabuk uzunlukları – mutasyonal etkiler gözlemlendi Kaza sonrası temizleme işlemleri, santral ve çevreye verilen zararların tanzimi ve alınan önlemler için harcanın para 2,4 milyon dolar olduğu belirtildi. Ülkemizde kurulması planlanan nükleer santralinin maliyetinin 20 milyar dolar olduğu düşünülerek karşılaştırma yapabiliriz…

1986 – CHERNOBYL Kaza, acil durumlarda sistem kapatıldığında çekirdekte kalan enerjinin kullanılarak soğutma suyu pompalarına elektrik sağlaması deneyinin yapıldığı esnada gerçekleşti. Deney sırasında reaktörün kapanmasını önlemek için acil soğutma sistemi ve güvenlik sistemi kapatıdı. Türbinlere giden buhar akışı durdurulunca soğutma sistemi yavaşladı, yavaşlayan su ısınmaya ve buharlaşmaya başladı Sudaki buhar oranının artması çekirdeğin ısınmasına ve kararsız hale gelmesi sebep oldu. Üç saniye içinde reaktörün gücü %7 den % 50 fırladı. Oluşan aşırı buhar basıncı ilk patlamaya neden olmuş ve kalbi parçalamıştır. Zironkonyum ve grafitin yüksek sıcaklıktaki buharla karşılaşması sonucu ortaya çıkan hidrojen ikinci bir patlamaya neden olarak reaktörün kapağını havaya uçurmuştur.

600 binin üzerinde insan tahliye edildi. Santral ve çevresinde yapılan temizlik çalışmalarına ilk elden katılan 400 bini aşkın likidatörün %38 inin hasta olduğu belirtildi. Kaza sonrasında rüzgar ve yağmurun etkisi ile Rusya, Beyaz Rusya ve Ukrayna başta olmak bir çok ülke radyoaktif ışımaya maruz kaldı, 3 milyona yakın insan etkilendi. Kaza esnasında 1 kişi patlamanın etkisi ile, 1 kişi damar tıkanıklığı, 1 kişi çeşitli yanıklar ve 28 kişi akut radyasyon sendromunda dolayı hayatını kaybetti. 1993’te 805, 1994’te ise 532 likidatörün öldüğü açıklandı.

Üç ana ülkede troid kanseri vakalarında 200 katı aşan (4000 kişi) artışlar görüldü. Uluslar arası atom enerjisi kurumu 4000 kişinin öldüğünü belirtti. Rusya uluslar arası bilimler akademisi 2 milyar insanı etkileyen felaket yüzünden 270 bin kişinin kansere yakalanabileceğini raporladı. Santralin 15 km çapındaki alanlara giriş halen yasak ve polis kontrolünde. Bu alanlarda yaşamaya devam edilebilinmesi için 900 yılın üzerinde zaman geçmesi gerektiği belirtiliyor…

Türkiye de başta Karadeniz bölgesi olmak üzere kazadan etkilendi yılında Trabzon’da 90 kanser hastası varken, bu sayı 2000’de 720’ye, Ordu’da 1990’da 50 kanser hastasının sayısı 2000 yılında 2 bin 167’ye yükseldi. Son sekiz yılda erkeklerde akciğer kanseri, kadınlarda da meme kanserinde artış olduğu ortaya çıktı.

TÜRKİYE’DE YETKİLİLERDEN AÇIKLAMALAR Sanayi Bakanı Cahit Aral, “Biraz radyasyon iyidir.” Başbakanı Turgut Özal, “Radyoaktif çay daha lezzetlidir.” Cumhurbaşkanı Kenan Evren, “Radyasyon kemiklere yararlıdır.”

2011 – FUKISHIMA 11 Mart 2011 yılında meydan gelen 9.00 şiddetindeki Töhoku depreminin yarattığı 14 mt boyundaki tsunami dalgaları santrali bastı ve jeneratörler devre dışı kaldı. Soğutma devresi çalışmayan santraldeki yakıt çubuklarının sıcaklığı arttı, 1,2 ve 3 numaralı reaktörlerde çekirdek erimesi gerçekleşti. 1,3 ve 4 numaralı reaktörlerde meydana gelen hidrojen patlaması (füzyon) binaların tepe kısımlarını havaya uçurdu…

Kaza sonrasında tahliye hattı 20 km ye çıkartılmış ve 200 bine yakın kişi tahliye edilmiştir. Patlamanın etkisi ile radyoaktif maddeler meydana saçılmış, salınımların yüksek dozlara ulaşması nedeni ile kaza INES ölçeğinde 4 mertebesinden 7 mertebesine çıkarılmıştır. Çekirdek erimesine kesin gözü ile bakılırken reaktördeki son durum bilinememektedir. Çevrede özelliklede deniz suyunda yapılan ölçümlerde radyasyon oranında yüksek miktarlarda artış gözlemlenmiştir

Olası bir nükleer patlamada etrafa yayılan elementleri kısaca incelemek gerekirse; Stronsiyum 90 kalsiyumu aynen taklit ediyor. Vücut bu elementi kalsiyum olarak algılıyor ve kemik-diş yapısında kullanıyor. Bunun sonucu olarak DNA yapısını bozulması, bağışıklık sisteminin çökmesi süreçler ortaya çıkabiliyor. Bu elementin yarı ömrü 20 yıl. Yarı ömrünü doldurduktan sonra ortaya çıkan iridyum 90 ise çok daha tehlikeli. Ortaya çıkan diğer elementlerden Sezyum 137 nin potasyumu taklit ederek kaslara ve karaciğere yerleşmesi ve yarı ömrünün 30 yıl olması kanser riskini önemli ölçüde arttırıyor. İyodin 137 nin ise iyotu taklit ederek tiroitler bezlerine yerleşmesi durumun risklerinden sadece bir kaçı.

LİBERALLEŞEN ELEKTRİK SEKTÖRÜNDE NÜKLEER ve AKP’NİN NÜKLEER ARAYIŞI Toplumcu Mühendisler ve Mimarlar Meclisi

AKKUYU NES’E İLİŞKİN Türkiye ile Rusya arasındaki Akkuyu’da MW’lık bir kurulu güce sahip dört üniteli bir tesis inşa edilmesine ilişkin anlaşmanın mali değerlendirmesi yer almaktadır yılının Mayıs ayında Rusya Federasyonu Hükümeti ve Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, Türkiye’nin Akdeniz sahilinde Akkuyu bölgesinde, her biri MW kurulu güce sahip dört adet VVER ünitesinden oluşan bir nükleer güç santralinin kurulup sahiplenilerek işletilmek üzere Rus Devlet Atom Enerjisi Kuruluşu Rosatom’un yetkili tayin edildiği bir hükümetler arası anlaşma imzalamıştır. Kurulacak santralin ilk ünitesinin 2020’da hizmete girmesi, sonrasında diğer üç ünitenin de aralıklarla faaliyete girmesi beklenmektedir.

Dünya’daki Nükleer Enerji Santrallerinin Kurulu Güç Gelişimi

Nükleer Kazalar Sigorta Maliyetleri İlk Kurulum Maliyetleri Atık ve Güvenlik Maliyetleri Piyasaya Yapısal Uyumsuzluk Nükleer Silahlanmayı Engelleme enerjide nükleer kullanımını azaltmaktadır.

ELEKTRİK SEKTÖRÜNDE LİBERALLEŞME 1980 sonrası piyasacı politikaların ağırlık kazanması 1990’da elektrik sektörünü de etkilemiş, bütün dünyada kamu hizmeti olarak halka sunulan elektrik enerjisi özelleştirilmeye başlamıştır. Bu süreçte; Büyük devlet kurumları parçalanıp güçsüzleştirilmiş, satılabilir hale gelmiştir. Türkiye’de Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) benzer şekilde EÜAŞ, TEİAŞ, TEDAŞ ve TETAŞ olarak bölünerek parça parça satılmaktadır. Kamu şirketlerinin sahip olduğu yapısal ekonomik avantajlar özel şirketlerde olmadığından sistemin işleyişi de değişmektedir. Kamu yararına uygun bir şekilde planlanan enerji politikaları artık piyasa mekanizmalarıyla belirlendiğinden, kâr ve lobi faaliyetleri sonucu oluşmaktadır.

PİYASA DÖNEMİNDEN ÖNCE NÜKLEER ENERJİ SANTRALLERİ Enerji üretimi tek elden ve tüm tüketiciler gözetilerek üretilmekteydi. Bu üretim esnekliği içerisinde nükleer santraller sürekli baz yük santral olarak çalışmaktaydı. Üretim Talep

PİYASA DÖNEMİNDE NÜKLEER ENERJİ SANTRALLERİ Piyasa döneminde metalaştırılmaya çalışılan elektrik, bir çok özel üretici yapısı ile bir çok sayıda serbest tüketiciye elektrik sağlamayı hedeflemektedir. Bu da gün içerisinde üretim karakteristiğini değiştiremeyen nükleer santralleri sisteme uyumsuzluğundan dolayı sorunlu kılmaktadır. Üretim Talep

NÜKLEER SANTAL SİGORTA TEMİNATI Nükleer güç santrallerinin işletmecileri, kusur olup olmadığına bakılmaksızın kendilerinin sebep olduğu tüm zararlardan sorumlu tutulmaktadır. Bu nedenle işletmeciler genellikle üçüncü şahıslara karşı sorumluluk için sigorta yaptırmaktadır ve pek çok ülkede bu sigortanın yapılması zorunludur. ÜlkeKaza Maliyeti (milyar $)Sigorta Maliyeti (milyar $) Almanya İsviçre ABD Türkiye ?0.7

YATIRIM ve İŞLETME MALİYETLERİ (OECD,2010) Ülke / Reaktör Yatırım Maliyeti ($ / kW) İşletme Maliyeti ($ / MWh) Fransa Basınçlı Avrupa Reaktörü (EPR) Japonya ABWR reaktörleri Rus Vodo-Vodyanoi Energetichesky Reaktörü (VVER-1150 tipi reaktör) Çin Basınçlı Reaktörü (CPR) Güney Kore Gelişmiş Güç Reaktörü (APR)

AKKUYU NES TİCARET ANLAŞMASI Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt Anonim Şirketi (TETAŞ), ilk iki ünitenin üreteceği enerjinin %70’ini, üçüncü ve dördüncü ünitenin üreteceği enerjinin %30’unu, 15 yıllık bir satın alma anlaşması süresince, KDV hariç 12,35 ABD senti/kWh ortalama fiyattan satın almayı garanti etmiştir. Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezinin bilgilerine göre ülkenin 2012 yılı ortalama toptan elektrik fiyatı 8,59 ABD senti/kWh olarak hesaplanmaktadır (%44). Hükümetler arası anlaşmaya göre santralin ticari işletmeye alınmasından sonraki 15 yılı kapsayacak olan elektrik satın alma anlaşmasının sona ermesini müteakip Proje Şirketinin net karının %20’si santralin ömrü boyunca yıllık bazda Türk tarafına verilecektir.

AKKUYU NES TİCARET ANLAŞMASI OECD raporunda yer aldığı üzere Rus teknolojisinin üretim maliyeti Akkuyu anlaşmasında kararlaştırılmış olan ortalama alım fiyatıyla kıyaslandığında, paranın zamansal değerine bağlı olarak, yatırımcılara yönelik oldukça sınırlı bir kar marjı yaratabilmektedir. Kararlaştırılan alım fiyatı 2027 yılı için 12,35 ABD senti/kWh alındığında, %3,6’lık bir iskonto oranıyla 2010 yılının 6,815 ABD sentine karşılık gelecektir. Diğer bir ifadeyle, yılları arasındaki reel iskonto oranının %3,6’dan yüksek olması halinde Rus tarafı Türkiye’ye yapmış olduğu nükleer yatırım nedeniyle ekonomik bir zarara uğrayacaktır. Alım sözleşmesinde belirlenen sabit fiyat aşırı yüksek görünmemektedir. Demek ki ya proje serbest piyasada oluşacak toptan satış fiyatlarının oldukça yüksek seyredeceği, ya da bir biçimde Rusya hükümeti bütçesi tarafından destekleneceği varsayımı altında yapılmıştır. Genel kanı ikincisi yönündedir, yani bir anlamda bu projenin “siyasi” nitelikte bir proje olduğu ve Rusya hükümetinin yönlendirmesi ve desteği altında yapıldığına dair yaygın bir kanı var gibidir.

GÜVENLİK PROBLEMİ vs KÂR DÜRTÜSÜ Ancak kâr dürtüsünün güçlü olmasının ciddi olumsuz yönleri de vardır. Nükleer santral projelerinde maliyet unsurlarının birçoğu güvenlik önlemleri ile ilgilidir. Maliyetleri azaltma güdüsünün güçlü olmasının en önemli olumsuz sonuçlarından biri, şirketin emniyet ve güvenlik konularına daha düşük önem verme potansiyeli olacaktır. Türkiye’de düzenleme ve denetim unsuru ciddi zaafları, yasal çerçeve eksikliği ve denetleyecek insan kaynağı eksikliği vardır. Bir yandan tüm risklerin şirket üzerinde olması, bir yandan tam da bu nedenle maliyet azaltma dürtülerinin çok güçlü olması, aynı zamanda denetim kapasitesinin sınırlı olması güvenlik açısından ciddi zaaflar içerebilecek bir bileşim gibidir.

NÜKLEER SANTRALLERİN FİNANSMAN MODELLERİ 1 - Geleneksel Model: Dikey Bütünleşik Kamu İşletmeleri Bu model üretimin kamu tarafından sağlandığı yapılarıdır. Finansmanı kolaydır. Kamu şirket ile güvenlik konularından sorumlu düzenleyici otoritenin arasındaki çıkar çelişkisini yoktur; maliyet nasıl olsa karşılanacak olduğundan kamu şirketi otoritenin güvenlik konusundaki endişelerini gidermeye yönelik harcamaları yapmaktan kaçınmayacaktır. Fransa’nın “EDF (Electricite de France)” bunun en iyi örneğidir. Serbestleşme ve özelleştirme reformlarına uymamaktadır. Açıktır ki bu modeldeki temel sorun, söz konusu modelin son yıldır çoğu ülkenin edinmeye çalıştığı piyasacı modele ters olmasıdır.

NÜKLEER SANTRALLERİN FİNANSMAN MODELLERİ 2 – Alım Garantili Model Özel bir şirketin nükleer santralden elektrik üretiminde kamunun alım garantisi sağlamasıdır. Akkuyu santrali özelinde kısmen bu yöntem uygulanmıştır. Güvenlik vs Kâr çıkmazını tamamen içerir. Bu tarz sözleşmelerin şeffaf olmayan bir biçimde ve ihaleye başvurmadan verilmesi sözleşmeleri şaibe altında bırakmıştır. Türkiye’deki Yap-İşlet (Yİ) ve Yap- İşlet-Devret (YİD) santralleri hakkında Sayıştay raporları malumdur (Atiyas, 2006, s ). Piyasa rekabet ve fiyat risklerini azalttığı için liberal iktisatçılar tarafından doğru bulunmamaktadır.

TÜRKİYE’DE NÜKLEER ENERJİ TARİHİ 1960’lar gerekli altyapı ve insan kaynakları yaratılarak bütüncül planlama 1990’lar özel şirketlere devredilen yap-işlet modeli

AKP NÜKLEER SANTRALLERDEN NE ARAMAKTADIR AKP Türkiye’deki elektrik sektörünün piyasalaşması ve özelleştirilmesinde en büyük aktördür. Kamu kurumlarını parçalamış ve özelleştirmektedir. Devletin santral yapması yasaklanmış ve elektrik üretiminin geleceği piyasaya bırakılmıştır. Elektrik üretimi büyük ve planlı yatırımları gerektiren bir alandır. Hızlı elektrik tüketimi artışı gösteren Türkiye için yatırımların gerçekleşmemesi piyasada fiyatların astronomik artışına ve kısa vadede de çözülemeyecek krize neden olacaktır (bkz. Kaliforniya elektrik krizi). AKP kendi yarattığı piyasa düzeninde, kendi geleceğini garanti altına almak için acele bir şekilde üretim garantili nükleer santralleri aramaktadır.

NÜKLEER KARŞITI MÜCADELENİN GEREKLİLİĞİ Bütün nükleer süreçler (Akkuyu, Sinop, İğneada) toplumun desteği bulunmadan sürdürülmektedir. AKP, nükleer santrallerin üretim ve atık güvenliği yasaları bile olmadan hızlıca gerçekleşmesini istemektedir. Nitelikli bir denetleyici ve düzenleyici otoritenin oluşturulamayacak olması muhtemeldir. Bu yüzden yaşanacak bir kazanın bedeli çok ağır olacaktır. Paris Konvansiyonu’na göre nükleer kaza durumunda sorumluluk Türkiye’ye ait olacaktır. Nükleere Karşı Platform gibi eylemlik sürecinin yürütücülüğüne üstlenen kuruluşlar ile dayanışma içinde bulunulmalıdır. Nükleer santral ve silahlanma karşıtı yerel ve ulusal platformlar, küresel emek tabanlı anti-nükleer barış ve çevre hareketleriyle, neoliberal kapitalizm karşıtlığıyla bütünleştirilmelidir.

KAYNAKLAR OECD (2010), “Projected Costs of Generating Electricity” EDAM (2011), “Nükleer Enerjiye Geçişte Türkiye Modeli I-II” Atiyas, İ. (2006). Elektrik Sektöründe Serbestleşme ve Düzenleyici Reform, İstanbul: TESEV

İncelemeyi Planladığımız Enerji Başlıkları: TÜRKİYE’NİN ENERJİ İHTİYACI & ENERJİ POLİTİKLARI ENERJİ – ÇEVRE İLİŞKİSİ & MÜCADELE BOYUTLARI TOPLUMCU ENERJİ SEÇENEKLERİ Toplumcu Mühendisler ve Mimarlar Meclisi

Dünyada ve Türkiye’de Nükleer Santraller Toplumcu Mühendisler ve Mimarlar Meclisi Aylık Olağan Toplantısı